книги / smaghambet(1)

Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДА Ы Е У КІТАПХАНАСЫ

Баян СМА АМБЕТ

ШЕТЕЛДІК ЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ

О УЛЫ

3

УДК 316.1/.2(075.8)

ББК 60.5 я 73 С – 52

Л.Н. Гумилев атында ы Еуразия лтты университеті ылыми ке"есісын ан

Пікір жаз андар:

Забирова А.Т., %леуметтану ылымдарыны" докторы, профессор

Ізтілеуова Л.И., әлеуметтану ылымдарыныϟ кандидаты, профессор

С–52 Б.Ж.Сма амбет. Шетелдік %леуметтану тарихы: %леуметтану маманды ына арнал ан о улы – Астана: Л.Н.Гумилев атында ы Е-У, 2010. –

288 б.

ISBN 9965-31-370-9

О улы «Шетелдік %леуметтану тарихы» п%ніні" типтік ба дарламасы аясында арастырыл ан та ырыптарды амтиды. Автор біраз жылдар жина та ан т%жірибесіні" негізіне с0йене отырып, %р та ырып бойынша с ра тар мен тапсырмалар, негізгі ж%не осымша %дебиеттер сын ан. О улы ты" осымшасында ы глоссарий мен сілтемедегі т0сініктер студенттерді" материалды игеруіне к3мектеседі.

О улы «4леуметтану» маманды ы бойынша білім алушы студенттер мен магистранттар а, о ытушылар а, сондай-а %леуметтану тарихы мен теориясына ызы ушылы білдіретін алы" о ырман а арналады.

УДК 316.1/.2(075.8) ББК 60.5 я 73

БАЯН Ж#ЗІКБАЙ ЫЗЫ СМА АМБЕТ

ШЕТЕЛДІК ЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ

О улы

Компьютерде беттеген А.Т. А%ылова М аба дизайнері .Т. Мышбаев

Басу а 02.07.2010 ж. ол ойылды. Пішімі 60х84/16 К3шірме басылым. Баспа таба ы 18 Таралымы 300 дана. Тапсырыс №123

Л.Н. Гумилев атында ы Е-У баспасы Астана . 8ажым ан к., 13

5

АЗА СТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ Ж НЕ ЫЛЫМ ИНИСТРЛІГІ Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДА Ы ЕУРАЗИЯ ЛТТЫ УНИВЕРСИТЕТІ

ШЕТЕЛДІК ЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ

О%улы%

АСТАНА, 2010

6

Ж0зікбай Сма амбет лы мен А бала Ма аш ызына арнадым

Ал+ыс-з

«Шетелдік әлеуметтану тарихы» болашаϗ әлеуметтанушы ϫшін міндетті оϗу курсы болып табылады.

леуметтану тарихынан оϗулыϗ к!п. Олардыϟ ϗϭрылымыныϟ да әртϫрлі болуы авторлардыϟ позициясына байланысты. Оϗулыϗтардыϟ басым б!лігі хронологиялыϗ ретке ϗϭрылса, енді бірі негізгі критерий ретінде !зекті ылыми мәселені алады. Ϭсынылып отыр ан оϗулыϗта типтік ба дарлама а сәйкес

бірінші фактор а басымдыϗ бердік. Оϗулыϗты әлеуметтанудыϟ пәні мен әдісінен және әлеуметтанудыϟ рылымына, де"гейлеріне назар аударудан бастауды ж3н к3ріп отырмыз. 4р та ырыптан кейін негізгі е"бектер мен %дебиеттер к3рсетіледі. Сонымен атар ба ылау с ра тары мен тапсырмалар берілген.

4леуметтану тарихын о ып-0йрену %йгілі алымдарды" классика а айнал ан туындыларын осымша о уды талап етеді. Ал ылыми, академиялы м%тіндерді т0сініп игеру 0шін арнайы дайынды ажет, сонды тан студентылыми к3з арастар туралы м%ліметтер жина тау 0шін с3здіктерге ж0гінеді. О улы та сынылып отыр ан глоссарий студенттерге %леуметтанулы категориялар ж3нінде бастап ы білім алу а к3мектеседі деген сенімдеміз. Кейбір терминдерге т0сініктер беттегі сілтемелерде берілді.

Ана тілімізде %леуметтанулы терминдерді" н с алары туралы орта пікірді" болмауы ж%не оларды" %дебиеттерде %рт0рлі олданылуы - %леуметтануды тек аза тілінде о ып-0йренушілерге иынды ту ызып отыр. Елімізде алыптас ан тілдік ортаны ж%не тілдік жа дайды, а паратты ке"істікті" ерекшеліктерін ескерсек, %леуметтануды" ылыми аппаратыны"аза тіліндегі баламасын толы сыну м0мкін емес екені - т0сінікті.

О улы та пайдаланыл ан терминдерді" басым б3лігі 1992-1998 жылдары дайындалып, 2003 жылы «8аза университеті» баспасынан шы ан «Социологиялы с3здіктегі» ж%не «4лемдік %леуметтану антологиясы», «4лемдік философиялы м ра», «4лемдік м%дениеттану ой-санасы» сериясы бойынша аза тілінде жары к3рген е"бектерді дайындау а атсалыс аназа ты" белгілі алымдары сын ан н с ада олданып отыр.1

Сонымен атар бір атар терминдерді" аза тіліндегі н с асына 3зіндік к3з арасымызды білдірдік. Автор Л.Н.Гумилев атында ы Еуразия лтты университетінде «%леуметтану» маманды ы бойынша бакалавриат пен магистратурада білім алушылар а о у ж мыс жоспарына с%йкес «Шетелдік %леуметтану тарихы», «4леуметтануда ы структурализм ба ыты»,

1 «4лемдік %леуметтану антологиясы», «4лемдік философиялы м ра», «4лемдік м%дениеттану ой-санасы» сериясы бойынша аза тілінде жары к3рген е"бектерді о у процесінде белсенді олдану м%селесін ол а алу керек екені дау ту ызбайды.

7

«4леуметтануда ы институтты ба ыт», «8азіргі заман ы батыс %леуметтануыны" тарихы», «Теориялы %леуметтану», «Социологияда ы теориялы пен эмпириялы ты" ара атынасы», «8азіргі заман ы %леуметтанулы ілімдер», «Экономикалы %леуметтануда ы неоинститутты ба ыттар» сия ты курстарды о у барысында аза тілді аудиторияны" дайынды ерекшеліктері мен елде алыптас ан зияткерлік ж%не тілдік ортаны ескеру ажет деген ой т0йіп отыр.

О улы а Ресей %леуметтануы тарихынан материалдар енгізілді, себебі орыс %леуметтанулы ойы «Отанды %леуметтану тарихы» п%ні аясындаарастырылмайды. Олай болса, орыс %леуметтануын «Шетелдік %леуметтану тарихы» курсында баянда ан д рыс деген к3з арас а то тады .

О улы ты" материалдарын дайындау барысында2 нды а ыл–ке"ес бергендерге, материалдарды сына тан 3ткізу кезе"інде 3тініш-тілектерін айт ан Л.Н.Гумилев атында ы Еуразия лтты университетіні" %леуметтану кафедрасында ы %ріптестеріме, =.А.Бай о"ыров атында ы Жез аз ан университетіні" экономика, тау-кен, инженерлікрылыс факультеттеріні" студенттері мен Л.Н.Гумилев атында ы Еуразия лтты университеті «4леуметтану» маманды ы бойынша бакалавриат пен магистратурада білім алып ж0рген ш%кірттеріме, техникалы ж мыстар а ол абыс тигізген отбасыма ж%не жанашырлар а ал ысымды білдіремін.

Автор

2 Авторды1 ж3мыстары 1998-2006 жылдар аралы+ында « аза%стан» 3лтты% энциклопедиясында (1,6 томдары) жарияланды ж;не « ыс%аша социологиялы% с-здік» (Жез%аз+ан университеті, 2,1б.т.), «Социологиялы% с-здік» (Алматы, « аза% университеті», 10 б.т.,бас%а авторлармен), экономикалы% маманды%тар бойынша білім алушылар+а арнал+ан «Социология» о%улы+ы (Жез%аз+ан,7,3б.т.), «Социологияны1 %ыс%аша тарихы» (Жез%аз+ан университеті, 5 б.т.), «Социологиялы% практикум» (Жез%аз+ан университеті,3 б.т.) сия%ты о%у ж;не о%у-;дістемелік %3ралдар %аза% тілінде дайындалып, баспадан шы%ты. Сонымен %атар авторды1 француз а+артушысы Ж.Ж.Руссоны1 « о+амды% келісім- шарт туралы немесе саяси %3%ы% принциптері» атты ата%ты е1бегін ал+аш рет %аза% тіліне т;ржімалаушы ретінде де жина%та+ан т;жірибесі бар (Алматы, «#ш%иян», 2004).

8

§1 Шетелдік леуметтану тарихы п ні

Негізгі ымдар: леуметтану тарихы, парадигма, макропарадигма,

микропарадигма, леуметтану рылымы мен де гейлері

леуметтануды о%ып-Aйрену %леуметтану тарихынсыз жAзеге аспасы аны%, себебi iлiмнi1 пайда болуы мен даму жолдарына тарихи талдау - ілімді с;тті игеруді1 басты талабы.

4леуметтану - салыстырмалы т0рде жас ылым. Оны" пайда болуы ХIХасырды" ал аш ы онжылды тары десек, ылым ретiнде мойындалуы - соласырды" орта шамасы.

4леуметтану тарихы - тек хронологиялы ретке тізбектелген арапайым сипаттама емес, керісінше - 3те к0рделі п%н, себебі андай да бір ылыми т жырымдарды, ойды ба алау дегеніміз - ылыми-%діснамалы іліміні" м%нін т0сіндіру.

Ал енді о ан « ай т р ыдан», « алай», « андай принципке ж0гініп ба а беру керек?» деген с ра тар ойылуы за"ды. Баяндалып отыр ан ойды"ылыми ндылы ы мен 3мірше"дігіне тарихи т р ыдан ба а беру керек. Осыдан бірнеше асыр, е" кем дегенде 20-30 жыл б рын алыптас ан ылыми ілімдер мен т жырымдарды" б0гінгі к0нгі %леуметтік былыстарды сипаттауда ы р3лі андай екенін к3рсету к3лемді а паратты игеруді талап етері с3зсіз.

4леуметтану тарихыны" та ы бір ерекшелігі жалпы гуманитарлыылымдарды" б%ріне т%н. Ол – о амды ылымдарда «к3не к3з арас» дегеным жо десе болады, себебі «к3не к3з араспен» жа"а %леуметтікбылыстарды" т0п-т3ркінін аны тап, саралау а болады. К3п жа дайда %леуметтануды космополиттік, лтты бет-бейнесі жо ылым деп таны анымен, ылыми ба ыттардан лтты тарихты" даму кезе"деріндегі %леуметтік ерекшеліктерді бай ау иын емес. Олай болса, %леуметтану тарихы бізге лтты -м%дени дамуды" 3зіндік ерекшеліктерін ыну а м0мкіндік береді екен.

«4леуметтану тарихы - %леуметтануды" 3зін-3зі зерделуі мен т0йсінуі» деген ойды %леуметтану тарихын зерттеушілер жиі айталайды. 4леуметтану тарихы саналуан ылыми мектептер мен ба ыттарды" пайда болуын тарихи кезе"дерге б3ліп, осы ба ыттарды" 3кілдерін атап 3тумен шектелмейді. Ол сол ба ыттарды" негізгі ылыми пайымдауларына талдау жасайды ж%не т жырымдарды" ылыми ндылы ын саралайды.

4леуметтануда олданылып ж0рген ымдарды" 3зіндік шы у тарихы бар. Мысалы, «%леуметтік институт» деген ымды білмейтін, пайдаланбайтын %леуметтанушы-маман жо . Осы терминді «кім», « ашан», «неге», « андай %леуметтік былысты т0сіндіру 0шін олданады» деген с ра тар а жауап

9

бермей, кез келген о амда ы процестерді т0сіну м0мкін емес. Елімізді" 3з т%уелсіздігіне ие бол анына салыстырмалы т0рде к3п уа ыт бола ой ан жо . Осы жылдары аза станды о амны" бет бейнесін 3згерткен жа"а %леуметтік институттар а атысты олданатын «институттарды импорттау» деген %леуметтанулы ым нені білдіреді? «Институттарды импорттауды"» пайдасы мен зияны неде? Осы с ра тар а жауап беру 0шін алдымен «%леуметтік институ» ымын, содан со" %леуметтануда ы институтты ілімдер туралы белгілі бір білім жиынты ын игерген абзал.

Сонымен б0гінгі к0нгі %леуметтік м%селелерді шешу %леуметтанулы теориялар мен к3з арастар туралы кешенді, жан-жа ты білімсіз н%тижесіз болма . 4леуметтану тарихына атысты ілімдер мен к3з арастарды гуманитарлы ылымдардан, %сіресе %леуметтік философияда ы к3з арастардан баста ан ж3н, себебі осы саладан %леуметтану б3лініп шы ты.

4леуметтануды" ылым ретінде алыптасуы Батыста бастау алды.Еуропада ы 3нерк%сіптік революция о амды атынастарды" мазм нын т0бегейлі 3згертті. Экономикада ы прогресс %леуметтік м0дделер менндылы тар ж0йесін жа"а %леуметтік топтарды" м0дделері менндылы тарымен толы тырды. 8о ам дамуында ы ты" %леуметтік м%селелерді ба алау, зерттеу, болжау ажеттілігі - адамдар мен олар райтын %леуметтік топтар мен ауымдасты тар арасында ы арым– атынастар, байланыстар, 3зара %рекеттер ба ынатын жалпы за"дылы тарды ж0йелейтінылымды д0ниеге алып келді.

4леуметтану ылымыны" п%ні - адамзат о амы. Кейбір алымдар «%леуметтану п%ні - азіргі заман ы о ам» деп санайды. Ресейлік алым Д.Немировский б л пікірмен келіспейді. Оны" ойынша, егер %леуметтану біз 3мір с0ріп отыр ан азіргі заман ы о амды ана зерттесе, онда ай с%ттен бастап талдау жасау керек деген с ра туады, екіншіден, осындай жа дайдаылым тек тап осы с%тті" ана сипаты болып шы ар еді. Ал о ам 0немі даму процесінде емес пе? ХХ асырды" со"ында Батыста ы макро%леуметтанулы ілімдермен %уестенуді" м%нін осыдан шы арып т0сіндіруге болады.

4леуметтану тарихын кезе"деуде де %рт0рлі к3з арастар бар. Жалпы тарихты классика, модерн, постмодерн деп б3лу жиі кездеседі.Сонымен атар оны протоклассика, классика ж%не неоклассика, модерн, постмодерн, универсумды деп б3луді сынушылар да бар.

Белгілі ресейлік алым Ядов В.А. %леуметтану ылымыны" дамуын мынадай сатылар а б3леді: %леуметтану ылымыны" универсалдану кезе"і;лттану кезе"і; интернационалдану кезе"і; «индигендену» немесе «б ратаналану» кезе"і3; жаBандану кезе"і. Ал ХХ асырды" со"ында ы %леуметтануда 3з орны бар поляк зерттеушісі Петр Штомпка болса, ілімдерді функциясына байланысты б3ліп к3рсетеді. Мысалы:

•Эвристикалы ілімдер онтология мен «%леуметтік метафизика а жа ын»;

•Аналитикалы ілімдер;

3 4"гіме %леуметтануды" О"т0стік Америка, Азия,Африка елдеріне таралуы туралы болып отыр

10

• Экзегикалы ілімдер (талдау, реконструкция, сын ілімдері аясындаарастыру)..

Сонымен атар ілімдерді о амны" дамуына ы пал ететін негізгі факторларды" орнын аны тау а байланысты монистік ж%не плюралистік деп екі негізгі топ а б3луге болады. Мысалы, монистер о ам дамуыны" негізгі факторы ретінде тек бір факторды атайды. Б л ілімдер атарына географиялы мектепті жат ызу а болады. Географиялы детерменизм 3кілдері К.Риттер, Ф.Ритцель, Л.Мечников ж%не т.б.

4леуметтануда ы н%сілдік антропологиялы мектеп дамуды тек н%сілдік тегімен байланыстырады. Ал экономикалы немесе тарихи материализм 3кілдері болса, экономикалы детерменизмге бой рады. Сол сия ты психологиялы ба ыт пен діни ба ыттар да - монистік к3з арастар жиынты ы. Кейбір ілімдер о амны" дамуын интеллектуалды де"гейіне байланысты деп есептейді.

Ал плюралистік ба ыт о ам дамуына ы пал ететін факторларды" саналуанды ын д%лелдейді. Мысалы, Эмиль Дюркгеймні", Леви Брюль, Георг Зиммель ж%не т.б. ілімдері.

4леуметтанулы ойларды концепциялы 0рдістерге байланысты бірнеше ба ыттар а б3леміз. Мысалы позитивизм, маркстік, сыни, интерактивті, феноменологиялы т.б. Оны" «негізі неде жатыр»,- десек, ол – социологтарды" %рт0рлі парадигмалар а с0йенуінде екен.

Парадигма дегеніміз, ылыми ауымдасты та зерттеу м%селелерін ай ындау ж%не оларды шешу 0шін олданылатын концепция (т жырым). «Парадигма» ымын ылым а енгізген америкалы тарихшы %рі %леуметтанушы Томас Кун (1922-1994). Paradeigma: («para» – «жанында», « асында», « арамаарсыда» деген ал «deigma» - 0лгі, мысал, ай а ) грек тілінен аудар анда «0лгі іспеттес, сас, сол сия ты, дегенмен тап соны" 3зі деп айту иын» деген ма ынаны білдіреді.

1962 жылы Томас Кун 3зіні" « ылыми революцияларды" рылымы» деген ата ты кітабында «парадигма» деп за уа ыт олдаушыларды" назарын аудара алатын, те"дессіз, бірегей ылыми т жырымдамаларды атады. Т.Кунны" пікірінше, «парадигма» атып ал ан догма емес, оны алымдарды" жа"а тол ыны 3згерте алады ж%не «парадигма» ше"берінде белгілі бір м%селелерді шеше алады. Сонымен «парадигма» ымыны" «жеке ілім» ымынан аясы 3те ке". Ол белгілі бір уа ыт аралы ында ы ылыми п%нні" рылымыналыптастырады. ылымда орта парадигманы" болуы - кемелденгеніні" белгісі. Ал парадигманы" 3згергені - ылыми революция, себебі п%ндік матрица немесе шекара 3згереді. Томас Кун «п%ндік матрица» деп нені айтып отыр? Біріншіден, белгілі бір п%н аясында алымдарды" топтасуын, ал екіншіден,ылыми ызметті" ережелер ж0йесін атайды. Парадигма ретінде кейде ірі ілімдер, теориялар мен метатеориялар тобы да абылданады .

4леуметтануды" к3ппарадигмалы ын ал аш рет ХХ асырды" 70жылдарыны" орта шенінде атап к3рсеткен америкалы социолог Джордж Ритцер болатын.

11

4леуметтануда ы парадигмаларды" е" негізгі дегендерін атап 3тсек. Ал оны" %р айсысына жеке та ырыптар бойынша ке"ірек то таламыз.

Макро%леуметтанулы парадигмалар:

а) рылымды -функциялы . Ж0йе ретінде т0сіндіре отырып, о амды іштей б3лінген ж%не реттелген т тасты деп абылдау.

%) тарихи материализм – о амды ж0йе деп арастырады. «Экономикалы жа ынан ма"ызды ресурстарды" те" б3лінбеуі - адамдар арасында ы те"сіздік пен анауды ту ызады» деген а ида - 0стем.

б) ралды рационалды – заттарды" пайдалылы ын аны тау негізіндегіарым – атынас

Микро%леуметтанулы парадигмалар: леуметтік айырбас ілімі,

символды интеракциялы , феноменологиялы , леуметтік акционализм.

Бір парадигма бірнеше теорияны" негізі бола отырып, %рт0рлі %леуметтанулы мектептерде дамуы м0мкін. Мысалы,символды интеракциялы ты" 3кілдері (Дж.Мид, Г.Блумер, Ч.Кули, А.Страусс, Э.Гоффман, Г. Беккер ж%не т.б.)%рт0рлі ылыми орталы тар мен мектептерді" бол анына, тіпті %рт0рлі тарихи кезе"дерде т р анына, арамастан %леуметтік болмыс ж3нінде 3те сас к3з араста болды. Айталы , Дж.Мид (1863-1931)

ХХасырды" басында 3мір с0рді ж%не Чикаго университетінде ж мыс істеді. Ал Говард Беккер (1899-1960) Висконсин штаты университетінде %леуметтану профессоры болды ж%не оны" шы армашылы ыны" шары тау кезе"і ХХасырды" орта т сы, ал енді Эрвин Гоффман болса, символды интеракцияны

ХХасырда дамытты. Интеракция парадигмасы негізінде %леуметтік айырбас ілімі (Дж. Хоманс, П. Блау, Р. Эмерсон) пайда болды.

Шетелдік %леуметтану тарихымен таныспас б рын азіргі заман ы %леуметтану рылымынан хабардар бол ан д рыс. 8азіргі заман ы %леуметтану - аса к0рделі, іштей б3лінген, %рт0рлі де"гейлерден т ратынылым. Оны" рылымын негізінен оны 0ш к3рсеткіш ар ылы аны тауымыз а болады:) п%ндік критерий (жікжар ы); 2) таным %дісі (%діснамалы ); 3) зерттеуді" ма саты мен оны" н%тижелерін пайдалану немесе прагматикалы дифференциация.

«П%ндік критерий» дегенді алай т0сінеміз. Б л ылымда %рт0рлі онтологиялы ба ыттарды" болуымен т0сіндіріледі, я ни философияда ы болмыс туралы, бас аша айт анда, «на ты бар н%рсе» туралы ылыми пікір.

4леуметтануда %леуметтік на тылы ты (болмысты) аны тауды" екі %дісіалыптас ан. Ол - социологиялы реализм, екіншісі социологиялы номинализм.

Бірінші %дісті жа таушылар « о ам, %леуметтік рылымдар, %леуметтік институттар, %леуметтік топтар сия ты былыстар мен процестерді жеке адамдарды" сипаттамалары мен іс-%рекеттеріні" абстракциясы т р ысынан т0сіндіруге болатын индивидтен тыс на тылау», - деп т0сінеді. Б л жерде реалистер арапайым а ида а с0йенеді. Ол - «адамдар келеді, кетеді, ал о амалады», я ни индивидтер рпа тан рпа а 3теді, д0ниеге келеді, 3мір с0реді,айтыс болады, ал %леуметтік рылымдар, ережелер, 0лгілер, топ а б3ліну,

12