книги / smaghambet(1)

Ч.Кули - «бастап ы топтар» ж%не «айнада ы «мен» іліміні"» негізін салушы. Оны" ілімдері Герберт Спенсерді" органикалы ж%не эволюциялы іліміні" ы палында дамыды. Кули 3з іліміне Г.Спенсерді" таби и ж%не %леуметтік эволюцияны" бірт тасты ы мен 3зара байланысы идеясын ар ау етті.

Адам таби атын Ч.Кули екі жа ты сипаттайды. Біріншісі – таби и биологиялы , я ни адам т ым уалайтын « алыпты емес импульстар менабілеттерді" жиынты ы» деуге болады. Ч.Кулиді" пікірінше, осы асиеттер адамны" ал аш ы даму сатысына т%н болды. Екіншіден, адам таби аты тек %леуметтік таби ат ретінде ана т0сіндірілуі керек. 4леуметтік таби ат адамны" бас а адамдармен 3те ты ыз ж%не жа ын ы палдасты ыны" н%тижесі. Адамны" е" жа ын ы палдасуы, %лбетте, отбасында ж%не к3ршілермен екені м%лім. Бас аша айтса , отбасы м0шелері мен к3ршілер адамны" 0немі айналасында болады. Б л топты Кули «бастап ы топ» деп атайды. Адамны" %леуметтік таби атын б0кіл адамзат а т%н %леуметтік сезімдерді, станымдарды, адамгершілік ережелерді райды ж%не адамны" %мбебап рухани ортасын ай ындайды.

Чарльз Кули 3зі ылым а енгізген «бастап ы топ» ымын «ты ыз, тікелей байланыстар мен ынтыма тасу т%н топ» деп аны тама берген. Осы топты" «бастап ы» болуыны" м%ні - адамны" %леуметтік таби атын ж%не индивидті" мінсіз м раттарын алыптастыру а негіз болуы. Отбасы, балаларды" ойын тобы, к3ршілер, ересектерді" ауымды топтары барлы аума та, барлы кезде бол ан ж%не алалар пайда болып, арыматынастар аясы ке"імеген болса, бола берер еді. =мірді" рационалдануы адамдар арасында ы ты ыз, жа ын арыматынастарды б зды.

Ч.Кулиді" пікірінше, «бастап ы топ» 0лкен топтар сия ты , ол тез 3згеріске шырамайды. Сонымен атар, макроде"гейдегі 3згерістер ша ын топтарда ы арыматынастар мазм нына ы пал етеді. Осыны" н%тижесінде Ч.Кули «адам таби аты тек индивидті" 3зіне ана т%н ерекшелік емес, ол «топты » ж%не %леуметтік сананы" жалпы ал ышарты болып табылатыно амны" бастап ы сатысы» деген т жырым жасады.

Осы ойларыны" негізінде Ч.Кули адамны" 3зге адамдарды абылдау механизмін т0сіндірді. =зараы палдасты адамдар арасында бір-біріне намды болуды, я ни симпатияны ту ызады.

Чарльз Кули «%леуметтік болмыс тікелей(т л алы ) %леуметтік арым-атынастардан т рады»,-дейді. Сондай–а , « о амды т л алар идеяларыны" жиынты ы» деп т0сіндіріп, субъективизмге бой рды.

«Айнада ы мен» идеясы ар ылы Ч.Кули 3зіні" ілімін тере"дете т0сті. 8о амды 3мірді" бастап ы деректері – адамдарды" бір-бірі туралы ойлары. Осыдан Кули «т л а – айналада ыларды" пікіріне адамны" психологиялы реакциясыны" жиынты ы» деген а иданы сынады. Олай болса, бізді" %р айсысымызды" 3зіміз туралы пікірімізге бас аларды" бізді ба алауы да ы пал етеді екен. Мысалы, Кулиді" пікіріне с%йкес, адамны" 3зі туралы ойы 0ш негізгі элементтен т рады:

133

•Бас алар мені алай ба алайтыны туралы пікір;

•Мені" 3зім туралы пікіріме бас алар алай арайды;

•Базбір «мен» деген ма таныш немесе толымсызды ,

м0с%пірлік,бейшаралы сезімі.

Адам бас аларды" 3зі туралы не ойлайтынын, айна а ара андай, м ият зерделеп, 3зіне-3зі ба а береді.

Ч.Кулиді" %леуметтік болмыс туралы ойы %леуметтік психологияда ы жа"а ба ыттарды", оны" ішінде «%леуметтену іліміні"», «т л аны" р3лдік іліміні"», «ша ын топтар социологиясыны"» дамуына м0мкіндік берді.

Символды интеракциялы ба ытты" 3кілі Дж.Мидті" теориялы м расы америкалы %леуметтануды" алтын орына енді. Ол к3зі тірісінде ылыми орта а белгісіз бол а еді. Тек д0ниеден 3ткен со" ширек асырдан кейін ана е"бектері жары а шы а бастады. 8азір Дж.Мид америкалы о амды ойды" Пирс, Джемс, Ройс, Сантаян, Дьюи, Уайтхед сия ты к3рнекті 3кілдеріні"атарына ойылып ж0р. Сондай-а , Дж.Мидті" есімі Эдмунд Гуссерль, Жан Поль Сартрмен атар айтылады.

Д.Мид к3зі тірісінде 3з к3з арастарын жина тап, ж0йелеген жо дедік, оны ш%кірттері жасады. 1934 жылы Д.Мидті" д%рісін ты"да ан студенттер 3зстаздары о ы ан д%рісті" конспектісі мен ма алаларды" негізінде «А ыл-ой, адамны" «Мені» ж%не о ам» деген кітапта Мидті" ылыми ілімін ж0йеледі.

Дж.Мид к3з арастарына Джон Дьюи ы пал етті деп есептеледі. Дьюи мен Мидті" прагматизмі 20 - жылдары Чикаго университетінде студенттерге д%ріс кезінде баяндалды. Мид к3з арастарыны" алыптасуына Уотсон бихевиоризміні" де ы палы болды.

4леуметтік психология %леуметтік т%жірибені индивидті" психологиясынан бастаса, Мид %леуметтанулы т%жірибені т0сіну 0шін %леуметтік %лемді бірінші ою керек деп есептеді.

Мид 0шін %леуметтік т тасты жеке а ыл-ойдан барлы жа ынан б рын, соны" ішінде уа ыт жа ынан да б рын пайда болды. Тек бастап ы %леуметтік топ бол анда ана индивид 3зін-3зі таниды.

Ал %рекет туралы ойы бихевиоризмге жа ын бол анмен, оны" 3згешелігі бар. Ол – «стимул реакция а м%жб0рлемейді, ол тек %рекетті" салдары немесе м0мкіндігі», - дейді.

Д.Мид %рекетті" негізгі т3рт сатысын к3рсетеді ж%не %рекет сатылары адам а да, жануарлар а да т%н деп санайды.

•Бірінші саты - импульс, я ни «сезімдік стимулді" 3зі» ж%не акторды" о ан реакциясы.

•Екінші – абылдау. Адамдар стимулдарды есту, иіс сезу, д%м ар ылы сезінеді немесе абылдайды. Стимулдарды" бірнеше 3лшемдері бар, олай болса, акторды" та"дау м0мкіндігі де бар.

•Iшінші – манипуляция. Индивид импульсты бай ады, объектініабылдады, енді актор объектіге манипуляция жасайды немесе о анатысты андай бір %рекет жасауы керек екенін шешеді. Б л сатыда адам 3зіні" ойлау абілетін, б рын ы т%жірибесін пайдаланады.

134

• Т3ртінші –т тыну, я ни %рекетті ж0зеге асыру.

4рекет бір ана адам а атысты болса, %леуметтік %рекет - екі не одан да к3п адам атыс ан 3зараы палдасты . Мид бойынша, ишара – %леуметтік %рекет пен %леуметтік процесті" негізгі механизмі. Оны" ішінде дауыс шы ару ар ылы ишара білдіруді" ма"ызы зор. Дауыс, дыбыс ар ылы адам 3зін ба ылай алады.

Дж.Мид «м%нді символдар коммуникация тудырады, оны" негізгі т0ріні" бірі – тіл» деп таныды. М%нді символдар – адамны" ойлау абілетін тудырады. Тіпті Мид ойлау абілетін «адамны" 3зіне ба ыттал ан немесе индивидті" 3зімен с3йлесуі» деп те санайды.

Дж.Мид «интеллект» деген ымды адамны" орта а бейімделу тетігі ретінде т0сіндіреді, я ни белгілі бір ишараларды игеру ар ылы адам бас алар а бейімделіп, т0сіністік табады.

Жануар а интеллекті т%н емес, ал адамны" интеллектісі т л аны" та"дау жасауына м0мкіндік береді ж%не алыптас ан жа дай а арай бейімдейді.

Дж. Мид «сана – екі м%ні бар былыс» дейді. Біріншіден, ол – тек актор а тиесілі, екіншіден, о ан рефлексиялы интеллекті т%н. Сана процесте болады. Ал пайымдал ан бейнелер - «миды" жемісі емес, ол - %леуметтікбылыстар» деп т0сінеді.

«Ма ына» деген ымды т0сіндіруі Мидті бихевиоризмге жа ындатады, біра ол «ма ына» «саналы сипат а символдармен байланысты болса ана ие болады» деп т0сіндіреді. Тек адамдар арасында ана «ма ына» т0сініледі, зерделенеді, олай болса, «ма ына» индивидті" санасынан тыс ж%не оны сезінуден б рын болады. Кейде адам %рекетті" «ма ынасын» 3з санасынан 3ткізбей-а , сол к0йінде абылдайды.

Сана сия ты, а ыл–парасатты да Мид процесс деп арастырады. Символдарды" адам %рекеті мен 3зара%рекетіне ы палына байланысты Мидрекетті#/ адетті# екі т0рін к3рсетеді. Біріншісі – жасырын (я ни ойлау процесі), екіншісі – ай ын (актор ж0зеге асыратын).

Адамны" 3зін сезінуі %леуметтік ортада ана м0мкін. Адамны" 3зін объекті ретінде к3руі - диалектикалы т р ыда а ылмен ана байланысты. Индивид 3зіне т%н «Менні"» шекарасынан шы ып, 3зін ба алай алады, біра адам 3зіне ба а бергенде, 3зін ойша бас а біреуді" орнына ояды.

Баланы" дамуы - адамны" 3зін-3зі сезінуіні" генезисін к3рсетеді. Д.Мид бала арыматынас ережелерін «р3лдік ойындар» ар ылы ж%не « жымды ойын» ар ылы игеруі деп к3рсетеді. Осы негізде Д.Мид «жалпылан ан бас а» деген ілімді жасады.

Адамны" %рекеті – т0рткілерге (сырт ы тітіркендіргіш пен ішкі сезімдерге) жауап ана емес, ол – символдар а жауабы. Адамны" адеті, іс- %рекеті %леуметтік м%нге ие болуыны" себебі – адам 3з %рекетіне ж%не 3згелерді" іс-%рекетіне белгілі бір м%н-ма ына береді ж%не оларды" барлы ы бірдей 3зараы палдасты процесіне м%н береді. Индивид бас алармен %рт0рлі жа дайда 3зара ы палдасты а т0се отырып, белгілі бір т%жірибе жина тау ар ылы санасында белгілі ерекше ойлау, зерделеу абілетін алыптастырады.

135

Міне, осы негіздегі саналы станымды Дж.Мид «жалпылан ан бас а»,- деп атады. «Жалпылан ан бас а» - %рбір адамны" «Меніні"» бір б3лігі бола отырып, 3зараы палдасты а т0сетін бас аны" абстрактілі бейнесі, оны" р3лін индивид іштей абылдайды да, б3где біреулерді" іс-%рекетін сол ар ылы т0сініп, т%птіштеп барып 3зіні" %рекетін ж0зеге асырады.

Сонымен Мид «Жалпылан ан бас а» - іс-%рекеттерді т%птіштеу мен мотивациялауды" абылдан ан 0лгісі, біра ол жа дай а байланысты 3згеріп отырады деп т0сіндіреді.

Адамны" 3зін тануын Дж. Мид екі сатыда арайды оны «I» ж%не «me» деп белгілейді.

«I» деген ым а алым индивидті" тікелей бас алар а реакциясын жат ызады. Дж. Мидті" ойынша, «I» - ды толы білмейміз ж%не ол бізді" 3зімізді де та" алдыруы м0мкін. «I» ма ынасын Дж.Мид т3рт себепке байланысты к3рсетеді.

1.4леуметтік процестегі жа"алы ты" негізгі к3зі;

2.Аса ма"ызды ндылы тар «I» -да орналас ан;

3.Біз талпынатын ма сат а жетеміз;

4.«I» «белгілі бір т л аны» алыптастыру а м0мкіндік береді. Ал «me» адамны" бас адан ал аны, ол - «жалпылан ан бас а».

Адамдарды" ойлау абілеті %леуметтік 3зараы палдасты процесінде дамиды, сонды тан «интеракцияны ойлау %рекетіні" дамуы мен ойлауабілетіні" шы"далуы процесі» деп т0сінді. «Кез-келген 3зараы палдасты ойлауды талап етеді деген д рыс емес» дейді интеракцияшылар.

Дж. Мид %лемні" философиялы м%селелеріне к3бірек к3"іл б3лді, біра ол о амны" теориялы схемасын жасай алмады. Дж.Мидті" о ам туралы к3з арастарында о амды «me» – мен салыстыру бар. Ол о амды процесс ретінде арастырады. Сондай-а , Дж.Мид %леуметтік институттарды" ызметі туралы да 3з ойын білдіреді.

Символды интеракциялы ты" 3кілі Герберт Блумер %леуметтік 3зараы палдасты ты" екі т0рін к3рсетті. Біріншісі – символды емес интеракция (ишара мен Д.Мидта ы %"гімелесу) ж%не екіншісі – символды интеракция.Іс-%рекеттерді ж%не оларды т0сіну мен т%птіштеуді" ситуациялы ж%не процестік сипатын к3рсету 0шін Герберт Блумер 3зіні" 1969 жылы жары к3рген «Символды интеракция» деген е"бегінде интеракцияны" 0ш а идасын атап к3рсетті:

1.Адамдар объектілерге атысты %рекетін осы объектілерге берілетін ма ына негізінде ж0зеге асырады.

2.Индивид 0шін объектілерді" ма ынасы 3зі атысушы болып табылатын %леуметті" 3зараы палдасты ында пайда болады.

3.Ма ыналар индивидті" объектілерді т0сінуі ж%не т%птіштеуі барысындаабылданылады ж%не 3згереді.

Герберт Блумер объектілерді" 0ш т0рін к3рсетеді. Олар: таби и; %леуметтік объектілер; абстрактілі объектілер (идея, мораль)

136

М%ндерді жасау мен жа дайларды біріге сипаттауды Герберт Блумер «%лемдегі барлы м%ндерді т0сіндіру процесі ар ылы пайда бол ан» деп санайды.

4леуметтік 3зара %рекетті" реттілігі мен айталанбалы ы немесе бас аша айт анда, оны" рылымды ы – осы %леуметтік 3зараы палдасты а атысушы индивидтерді" ма ыналарды тудыруы мен абылдауыны" орта ты ы негізінде пайда болады. Айталы , 3зараы палдасты процесінде біреу сізге ол берсе, сіз оны с%лемдесу ж%не екеуі"із де б л жа дай а 3зараы палдасты ты" басталуы деп т0сінесіз. Ал егер сіз ол сынуды бас аша т0сінсе"із, онда реакция да бас а болады.

Жалпы символды интеракция негізінде прагматизм жатыр деген пікір бар. Оны" себебі:

•біріншіден, прагматистер «болмыс тіпті жо » дейді; болмысты белсенді т0рде 3зіміз жасаймыз;

•екіншіден, адамдар %лем туралы т0сінігін «бірде"е» пайда бол анда анаалыптастырады;

•0шіншіден, адамдар объектілерді оларды" пайдалы ына байланысты ай ындайды.

Егер, біз на ты бір адамды т0сінгіміз келсе, онда оны" на ты %лемде не істейтінін білу ар ылы ана оны т0сінеміз.

Символды интеракция 0шін 0ш н%рсе ма"ызды: 1) актор мен %лем арасында ы 3зараы палдасты а с0йену; 2) актор мен %лем динамикада, олар статикалы рылым емес ж%не; 3) акторды" %лемді интерпретация жасауабілетіні" аса ма"ызды екеніне назар аудару.

Осы ілімні" та ы бір н с асы - И.Гоффманны" концепциясы. Оны" «К0нделікті 3мірде 3зі"ді к3рсету (таныстыру)» (1959)деген е"бегі бар. Гоффман ілімі «драматургиялы %леуметтану» деп аталады. «4леуметтік мен» акторды" иелігінде емес, ол – орындаушы мен к3пшілік арасында ы 3зараы палдасты 3німі деп т0сіндірді.

=зараы палдасты процесіні" іс-%рекет процесін т0сіну мен т%птіштеуге байланысты болуы – индивидтер %рекеттеріні" бас а адамдарды" ы палын бас ару сипатын алыптастырады. 4леуметтік 3зараы палдасты ты И.Гоффман «К0нделікті 3мірде 3зі"ді к3рсету (таныстыру)» деген е"бегінде жан-жа ты арастырады.

«Символды интеракция» ілімін «драматургиялы талдау» деп к3рсетіп,арапайым жа дайды" 3зінде адам 3зіне тиімді болу 0шін іс-%рекеттерін белгілі бір ж0йеге келтіреді, я ни «пьеса» немесе ойылым дайындайды. =зараы палдасты жасайтын жерді арнайы та айындайды, я ни «декорацияны» ойластырады. Реквизит заттарды да мытпайды. Таныстыруды" ма саты - 3зі туралы т ра ты %сер алдыру, адамдарды" санасына 3зіні" кім екенін, андай %леуметтік статусы бар екені туралы ой алыптастыру, бас аша айт анда, белгілі бір састы т0рін жасау. Социологияда б л «идентификация»29деп аталады. Осыдан ылымда «жа дайды ай ындау – ма ыналарды таныстыру»

29«Идентификация» ымыны" негізі а ылшынны" «identify» - те"естіру, та"у, сау деген с3зінен алын ан.

137

деген интеракциялы 0лгі %леуметтік былыстарды саралап, талдау а м0мкіндік береді. Мысалы, к%сіби білім беру саласын сіз бен бізді" арамызда ы %леуметтік %рекет ретінде арастыруымыз а болады. Д%ріс - о ытушыны" 3зін таныстыруы. Оны" д%рісті йымдастыруы, о ыту т%сілі, киімі, іс-%рекеті, с3йлеу м%нері, белгілі бір ылыми ымдар мен категорияларды пайдалануы, саба ты т0сіндіре алуы т.б. ар ылы 3зін к%сіби маман ретінде к3рсетеді. Ал емтихан кезінде студент, о ушы 3зін таныстырады.

Енді символды интеракция іліміні" кемшілігі мен арты шылы ы туралы айтса . Арты шылы ы – индивидаралы 3зараы палдасты тарды ж%не саналуан ба а беру ажеттілігі туындайтын б аралы %рекетті т0сіндіруге, сипаттау а м0мкіндік береді.

Ал кемшілігі – адамны" рефлекстік асиеттерін тым жо ары ба алау, я ни адамны" санасында ы бейне, ойлау, жеке ба ылау, адамны" 3зіні" ж%не 3згені" іс-%рекетіне саналы арыматынасы. Символды интеракция адамны" %леуметтік ортаны абылдауы, т0йсінуі мен іс-%рекетіндегі т ра тылы пен стереотипі ескермейді. К0нделікті 3мірде біз кейбір %рекеттерді ойланбай-а іске асырамыз, о ан жан-жа ты ба а беріп, саралап, жа"алаймыз.

Негізгі е бектер:

•Блумер Г. «Символды интеракция»;

•Гоффман И. «К0нделікті 3мірде 3зін-3зі бас алар а таныстыру»;

•Дж.Мид «А ыл-ой, адамны" «Мені» ж%не о ам»;

•Кули Ч. «Бастап ы топтар».

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Редакциясын бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2005

•Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни. М.,

2000.

•Гоффман Э. Моральная карьера душевнобольного пациента // Социальные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Сер. 11. Социология: РЖ. М.: ИНИОН. 2000, № 1.

•История теоретической социологии: В 4-х т.М., 1997.

•Кули Ч.Бастап%ы топтар // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006,том 4, 278-286 беттер

•Мид Дж.Г. Ишарадан р%мізге. // 4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы»,2006,том 4, 267-278 беттер

Ба ылау с ра тары:

•Символды интеракция ба ытыны" 3кілдері кімдер?

•Ч.Кулиді" символды интеракция а ос ан 0лесі андай?

•Д.Мидті" теориялы м расыны" ерекшелігі неде? Мид іліміндегі

«Жалпылан ан бас а» деген ым нені білдіреді?

138

•Символды интеракцияны неге «прагматизмге» те"ейді?

•Герберт Блумерді" е"бегі бойынша интеракцияны" 0ш а идасы андай?

•И.Гоффманны" концепциясы неге «драматургиялы %леуметтану» деп аталады?

Тапсырма

Символды интеракция 3кілдеріні" е"бектерімен танысып, негізгі т жырымдарына %леуметтанулы ж%не психологиялы талдау жаса"ыздар.

§21. Феноменологиялы% ;леуметтану

Негізгі $ымдар: білім, «&ш саты за#ы»,к&нделікті .мір, ылыми ымдар, релеванттылы ,интенциялы , ноэзис, ноэма

Феноменология іліміне зор 0лес ос ан неміс алымы Макс Шелер 1874 жылы 22 тамызда Мюнхен аласында д0ниеге келді, 1928 жылы 19 мамырда Майнда ы Франкфуртте д0ниеден 3тті.

М.Шелер аксиологияны" дамуына, сондай-а философиялы антропологияны" жеке ылыми ба ыт ретінде алыптасуына атсалыс ан. М.Шелерді" %леуметтануда ы орны оны" таным ж%не білім %леуметтануында ы феноменологиялы к3з арастары ар ылы ай ындалады.

М.Шелерді" феноменологиясында ы болмыс екі сала а б3лінеді. Оларды М.Шелер суб рылым (на ты %леуметтік факторлар) ж%не супер рылым (рухани, мінсіз алыптар) деп атайды. Суб рылым а географиялы , биологиялы , демографиялы , экономикалы , саяси былыстар жатады. Ал супер рылым а М.Шелер «абсолютті рух», «мінсіз м%нді» жат ызады ж%не адам 0немі 3з дамуында «супер рылым а» мтылады деген пікір айтады.

Суб рылымнан супер рылым а 3туі - «адами сезімдер» ар ылы ж0зеге асады. Б л категориялар а белгілі бір импульстер мен инстинктерді жат ызады. Осы импульстер адамды бір н%рсеге ызы тырады, оны белгілі бір білімді игеруге, сол саламен тере"ірек айналысу а итермелейді. «А ырзаманда аманалсам екен», «там отына к0ймесем екен» деген ой діни білімге, рухани парасат а мтылу философия а ызы ушылы тудырады дейді М.Шелер.

М.Шелерді" феноменологиялы іліміндегі ма"ызды т жырымдарды" бірі

– тарихи процесті сипаттайтын «0ш саты за"ы». Бірінші сатыда ы негізгі фактор - «т%уелсіз айнымалы шама». «Айнымалы шама» деп отыр ан осы сатыда ы %леуметтік 3мір, %леуметтік институттарды" негізін райтын андастуысты байланыстар. Екінші саты а – саяси, 0шіншіге – экономикалы факторлар т%н. Аталмыш факторлар а с%йкес идеялар, к3з арастар, ой пайда болады.

Феноменологияны" ма саты – білімді зерттеу деп т0сінген Макс Шелер «білімді-3те жо ары ндылы » деп тани отырып, оны 0ш топ а жіктейді:

139

•Билік 0шін игерілетін білім немесе позитивті ылымдарды" жасампазды м%ні;

•Білімді болу 0шін игерілетін білім немесе философиялы а артушылы м%ні;

•«А ырзаманда аман алу 0шін» игерілетін білім немесе діни м%н.

Бас аша айтса , Макс Шелер білімді позитивті, метафизикалы ж%не діни ма ынасына арай топтап отыр. Осы 0ш топта ы білімні" %леуметтік мотивациясы, т0рлері, таным %дістері мен актілері, ма саттары, т л аны" типтік 0лгісі де %рт0рлі.

Позитивті таным ба ылау, эксперимент, индукция, дедукция ар ылы, метафизикалы таным – т0йсіну, м%нді сараптау ар ылы ; ал 0шіншісісенім, 0рей, 0міт, с0йіспеншілік ар ылы білімді игереді.

Iш сатыда ы білімні" %леуметтік т0рлерін игеру мен тарату да бірбірінен ерекше. Позитивті ілімді игеру 0шін о у ж%не зерттеу йымдарырылады. Олар техникалы , 3нерк%сіптік йымдармен, к%сібио амдасты тармен ты ыз байланысты.

А арту білімін игеру 0шін «даналы мектептері» мен білім беретіно амдасты тар бірігеді. Б л сатыда о у, зерттеу, т%жірибе 3зара ты ыз байланыста ж%не %р о амда ы белгілі бір идеялар мен ндылы тар ж0йесін біріктіреді.

Діни білімді игеру 0шін ауымдар, шіркеу, секталар ж%не теологиялы пайымдау бар.

4р саты 3зіне т%н идеяларды, догмаларды, ілімдерді д0ниеге алып келеді. М.Шелер назар аударып, талда ан былыс – «ерекше а арту тілі». Шелерді" пікірінше, атап к3рсетіп отыр ан сатыларды" «3з тілі» бар ж%не ол «таби и тілден алша » т р.

Макс Шелерді" 1924 жылы жары к3рген «Білім %леуметтануыны" м%селелері» деген е"бегінде білім туралы феноменологиялы білімні" 0ш принципі к3рсетілген:

•М%ні жа ынан индивидті" білімі априорлы, я ни білім оны" 3зіндік санасыны" ж%не ндылы ты санасы дамуыны" барлы сатыларыны" негізі.

•Индивидті" бас алармен арыматынас орнату %дістері %леуметтікауымдасты ты" рылымына тікелей байланысты. Макс Шелер «идентификация», «еліктеу», «т0сіну», «бейсаналы т р ыданабылдан ан орта тасу», «анология а с%йкес орытынды» деген %дістерді атайды.

•Болмыс ж%не оны" затты салалары туралы білімні" негізінде «т%ртіп за"ы» жатыр.

Затты салалар деп М.Шелер «сырт ы %лем», «ішкі %лем», «тірі таби ат», «3лі таби ат» сия ты былыстарды атайды. Ал «т%ртіп за"ы» дегеніміз біріншісіні" екіншіге ара анда бастап ы болуы, екіншіні" 0шіншіге ара анда бастап ы болуы, %рі арай сол ретпен кете береді.

140

Макс Шелер е"бектері Эдмунд Гуссерль іліміні" ы палындандылы тар туралы ілімді дамытты.

4леуметтануда ы феноменология ба ытыны" дамуын автриялы %леуметтанушы, философ Альфред Шюц есімімен байланыстырады. Альфред Шюц 1899 жылы Венада д0ниеге келді, 1959 жылы Нью-Йоркте айтыс болды.

А.Шюц 3зіні" «4леуметтік 3мірді" м%ндік рылымы. - ыну %леуметтануына кіріспе» деген е"бегін 1932 жылы Венада шы арды. Осы е"бегінде А.Шюц Эдмунд Гуссерльді" феноменологиялы философиясы мен Макс Веберді" ыну %леуметтануы негізінде жа"а теориялы -%діснамалы ба ытты" іргесін алама болды.

Кез келген зат, кез келген былыс санада бір жа ынан, белгілі бір м%ндік конфигурация а ие, екінші жа ынан сана 3зіні" интенциялы м%нінде 3з-3зін былыс ретінде абылдайды. Б л феноменологияны" негізгі т жырымы болып табылады.

Интенциялы дегеніміз субъект пен объект арасында ы ерекше арым-атынасты білдіруді" ж%не осы екі арада атынасты т0сіндіретін ым. Сананы" барлы кезде бірде"ені т0сіндіріп, зерделуін интенциялы деп атайды екен, я ни сананы" объектісі барлы кезде сана 0шін - «м%нді объект».

Интенциялы ты" бірін-бірі толы тыратын аспектілерін к3рсету 0шін Эдмунд Гуссерль «ноэзис» ж%не «ноэма» деген терминдерді пайдаланады. Мысалы: «ноэзис – мен ойлаймын; мен абылдаймын» дегенді, ал «ноэма - «мен ойлайтын немесе абылдайтын (агент, зат, былыс)». Сонымен интенциялы асиет сананы алыптастырады, оны райды. Ойлау, абылдау, есте са тау сия ты функцияларды" %р айсысында ы былыстар, %р модуста ы процестер зерттелуі тиіс.

Феноменология 0шін интенциялы ты" екі аспектісі «ноэма» мен «ноэзис» %діснамалы т р ыдан да 3те ма"ызды, себебі оны" бірі (ноэма) - cана объектісін сипаттаса, екіншісі (ноэзис) – оларды растыру немесе жасау процесін сипаттайды.

Интенциялы сана - 3мірлік %лемге ба ыттал ан. Ал «3мірлік %лем» - бізді" %р айсысымызды" ылымилы а дейінгі таби и жа дайымыз. «=мірлік %лемде» адам 3зі сия тыларымен арыматынас а т0се отырып, м%дениет пено амды таниды, орша ан объектілерге ы пал етеді ж%не оларды" ы палын сезінеді. Э.Гуссерль «3мірлік %лемді» «интерсубъективті %лем» деген еді. Осыым феноменология мен социологияны жа ындатады. Тап осы ымды Алфред Шюц 3з іліміні" 3зегі етіп отыр.

А.Шюц «перспективаны"» (болаша ты") біліктілігі туралы идея негізінде %леуметтік 3мірді" орта ережелері болып табылатын стандарттар, стереотиптер, т%ртіптерді" жалпы сипатта екенін к3рсетеді. Б л жерде олабылдауды" екі т0рін к3рсетеді. Біріншісінде, ол адамдарды" орша ан %лемді бірдей абылдайтынына назар аударады.Мысалы, екі адамны" ке"істіктегі орнын ауыстырса, оны" %р айсысыны" жа"а жа дайда ы %лемді абылдауы бір-біріне сас болады. Екінші жа ынан, «релеванттылы ж0йелерді" с%йкестігі», я ни 3мірбаяны %р т0рлі болса да екі адам, жеке м0дделері мен

141

жа дайына арамастан екеуіне де орта %лемге «Біз» деген т р ыдан арайды ж%не т%жірибе негізінде объектілердегі фактілер ж%не о и алар бірдей сипатталады.

Сондай-а , А. Шюц «alter ego» деген жалпы тезисті %леуметтануды" негізі деп білген. Бір индивид екінші индивидті, я ни «бас аны» оны" тап осы « азіргі тірі к0йінде» абылдайды. Бізді" бір-бірімізді на ты жа дайда бетпебет т рып абылдауымыз - мені" оны к3бірек білуіме м0мкіндік береді. Ал ол 3зі туралы менен аз біледі, себебі ол 3зі туралы тек 3ткен ша та ы %рекеттер мен ойлары негізінде ана біледі. М ият назар аударса , А.Шюц уа ыт аспектісіне к3"іл б3ліп отыр. Феноменологияда уа ыт пен сананы" ара атынасы ма"ызды. 8арапайым білімні" %леуметтік шы у тегіне А.Шюц жан-жа ты талдау ажет деп есептейді. Феноменология 0шін таби и станым - на ты жа дайда ы «мен», «менге» т%н т%жірибелік я ни практикалы ойлау.

«Феноменологиялы философия - трансцендентті, «таза» сананы" 3зі», - дейді Шюц. Ал енді А.Шюц іліміндегі «менні"» айналасында таби и ж%не %леуметтік %лем бар, сонды тан %леуметтану 0шін к0нделікті 3мірдегі интерсубъективті %лем -м%нді. Философиялы феноменология сананы «таза» к0йінде стау а талпынса, %леуметтану арапайым %леуметтік %лемді т л аны" 3зіндікрастыруын зерттеуді ма сат етеді.

А.Шюц шексіз пайда ілімін %діснамалы т р ыдан 3згертіп, оны интерсубъективтілікпен жа ындатпа болды. Сондай-а , А.Шюц « ынуды жалпы %діснамалы принципке айналдыру керек» деген ой айтады. Осылайша, А.Шюц М. Веберді" «мінсіз типтер» ілімін тарихтан тазартып, жалпылады деуге болады.

А.Шюц арапайым т0сінікті" ылыми т0сініктегі ерекшеліктерін зерттеді. 8арапайым т0сінік - станымны" т%жірибелік жемісі, біра %рбір адам о ан 3зіні" ерекше абылдау асиеті т р ысынан 3згеріc енгізуі м0мкін. Адаморша ан ортасын, м%дениетті орта т0сініктер ар ылы абылдайды.

А.Шюц Э.Гуссерльді" «3мірлік %лем» ымын дамыта отырып, оныылыми айналым а енгізді. А.Шюц бойынша, «3мірлік %лем» – біз ж0зеге асыратын к0нделікті %рекеттер мен институттардан ж%не %леуметтік т р ыдаабылдан ан шарттылы тардан т рады. Олар « растырылады» ж%не « айтарастырылады». М ны А.Шюц бастап ы білім десе, екінші атар а ол ылыми білімді, я ни 3мірлік %лемні" рылымын саналы т0рде т0сіндіруді ж%не т0сінуді ояды.

Феноменология 3зіні" негізгі а идаларын т0сіндіру 0шін ылыми айналым а біршама жа"а терминдерді енгізіп, олданады. Мысалы, «редукция», «эпоха», «%лемді ойыннан шы арып тастау», «%лемді жа ша а алу» ж%не т.б.

1938-1939 жылдары %леуметтанулы басылымны" редакторы Хайек А.Шюц а белгілі %леуметтанушы Толкотт Парсонсты" «4леуметтік %рекетті"рылымы» деген ж мысына пікір жазуды с райды. А.Шюцті" Толкотт Парсонс іліміне жаса ан талдауы негізінен оны" 3з к3з арастарын жан-жа ты ашып к3рсетуіне ласты.

142