книги / smaghambet(1)

статусты ерекшеліктер сол к0йінде дайы 3ндірісін то татпайды». Екінші жа ынан, бір рпа ты" т сында %леуметтік рылымдар реформаларды" немесе революцияларды" н%тижесінде т0бегейлі 3згеруі м0мкін. Осылайша, %леуметтік рылымдарды" 3мір с0руі мен дамуы - индивидті" болмысына т%уелсіз.

«Социологиялы реализм» 3кілдері индивидтерді" іс-%рекеттеріні" логикасы %леуметтік рылымдарды" ызмет етуі мен дамуыны" логикасына тікелей т%уелді деп те санайды. Міне сонды тан, %леуметтік былыстарды зерттеу - ау ымды, индивид олар а т%уелді, я ни макро%леуметтік деген к3з арас алыптас ан. Б л зерттеулерге о амны" рылымын, оны" б3ліктеріні" 3зара ы палын (мысалы,саяси ж%не экономикалы институттарды) %леуметтік эволюцияны (мысалы, отбасыны", индивидті" %леуметтік статусыны" 3згерісіне %сері), о амды пікірді" рылымын (мысалы, саяси теорияны олдайтын сайлаушыларды" 0лес салма ы) жат ызамыз. Сонымен, макро%леуметтану – «реалистік» онтологиялы ба ыт а негізделген, индивидтен тыс, жо ары т р ан рылымдарды зерттейтін сала.

«Социологиялы номинализм» (латынны" «noumen» - «атауы, есімі» деген с3зінен) 3кілдері болса, « о ам», «%леуметтік рылымдар», «%леуметтік ж0йелер» индивидтерді" %рекеттері жиынты ын олайлы белгілермен к3рсету 0шін ойыл ан атаулар. Номиналистер еш андай « рылымдар» мен «ж0йелер» жо , олай болса, оларды ба ылау м0мкін емес дейді. Адамдарды" басым б3лігіні" %рекеті т ра ты, айталанатын сызбалар мен 0лгілерді ту ызады. Міне осы 0лгілер адамдарды" санасына олардан жо ары т р анрылымдарды елестетеді.Ал енді сол рылымдар адамдарды" 3здері ой ан атаулар ар ылы танылады, сонды тан %леуметтік былыстарды зерттеу - к0нделікті 3мірдегі адамдарды" 3зара %рекетіні", я ни микро де"гейдегібылыстарды зерттеу болуы тиіс.Ша ын топтарда ы ішкі арыматынас, индивидті" 3зіні" %леуметтік статусын т0йсінуі мен оларды" %леуметтік р3лдерді ат аруы, индивидтерді" %леуметтенуі, я ни ндылы тар мен %леуметтік нормаларды абылдауы зерттеуді" негізгі п%ні болуы ажет. Сонымен, микро%леуметтану - номиналистік-онтологиялы ба ыт а с0йенген индивидтерді" 3зара %рекетін зерттейтін сала.

4леуметтануды" ылым ретінде алыптасуы кезе"інде «реализм мен номинализм» арасында ы келіспеушілік ата" сипатта болып еді, азіргі кезде макро- ж%не микродеп б3лу зерттеу ж мысыны" ерекшелігі ретіндеабылданады. Сондай-а , %леуметтану іштей зерттелінетін п%нні" жалпылы де"гейіне байланысты жалпы леуметтану ж%не социологиялы ілімні# жеке салалары деп б3лінеді.

Жалпы %леуметтану – %леуметтанулы білімні" концепциялы 3зегі. Оны" п%ні – былыстарды" %леуметтік шарттылы ыны" %мбебап т0рлері. Жалпы %леуметтану кез келген %леуметтік былыстар мен процестерді сипаттау а ж%не т0сіндіруге м0мкіндік беретін ылыми аппаратты жасау а, ба ылау а ба ыттал ан зерттеулер жиынты ы. Оны" п%ніні" м%нін « о ам», «%леуметтік», «%леуметтік рылым», «%леуметтік іс-%рекет», «%леуметтік институттар»,

13

«%леуметтік р3лдер мен статустар», «%леуметтік топтар», «%леуметтену», «%леуметтік стратификация», «%леуметтік шиеленістер», «%леуметтік 3згерістер» т.б. %леуметтанулы категориялар аны тайды. Осы категориялар экономикалы , саяси, ылми, а арту, діни, отбасылы сия ты %рт0рлі салаларда ы адамдарды" о амды 3мірін к3рсететін саналуан былыстар мен процестерді амтитын жалпы асиеттерін немесе сипаттамаларын к3рсетеді.

4леуметтануда ы жеке салалар %леуметтік былыстарды" жалпыатарынан андай бір былыстарды немесе процестерді ерекше п%н ретінде б3ліп алып арастыратын арнайы зерттеуді талап етуді" негізінде дамиды. Жеке салалы зерттеу жалпы %леуметтанулы категорияларды зерттеліп отыр ан п%нге бейімдейді. Мысалы, экономикалы %леуметтану экономикалыбылыстар мен процестерді" %леуметтік шарттылы ын зерттейді. Саяси %леуметтану мемлекет пен саяси йымдарды" ж%не процестерді" о амны"рылымы мен дамуында ы р3лін, саяси салада ы %леуметтік институттарды"ызметін зерттейді. Сондай-а , ма"ызды салалы %леуметтанулы ба ыттар а отбасы %леуметтануы, ылым %леуметтануы, дін %леуметтануы жатады. Бас а да салаларды айтса , олар: жастар, білім, %скер, 3нер, спорт т.б. социологиялы ілімдер.

Таным %дісі критерийіне байланысты зерттеу теориялы ж%не эмпириялы болып б3лінеді. Б л %леуметтану ылымында діснамалы деп аталады. Теориялы леуметтану – ылыми концепциялы 0лгілерді, я ни %леуметтікбылыстарды сипаттайтын ж%не т0сіндіретін 3зара исынды, байланыста ы т жырымдар ж0йесін арастыру негізгі мазм ны болып табылатын зерттеулерді" жиынты ы. Теориялы зерттеулерді" ерекшелігі -тікелей обьектісіні" болмауы. Ал эмпириялы леуметтану – объекті туралы м%ліметтерді жинау мен талдау. 4рине, кез келген м%лімет ылыми емес.ылыми факт арнайы ылыми р%сімдерді ж0зеге асыру ар ылы алынады. Ол р%сімдер мыналар:

-зерттеу объектісін зерттеуді йымдастыру %дісі: эмпириялы зерттеу, іріктеп зерттеу, панелді 4зерттеу, жеке о и аны зерттеу (case study).

-м%ліметтерді жинау %дістері – с рау салу (анкета, с хбат) ба ылау;жаттарды талдау (м%тіндік, дыбысты , визуалды).

-м%ліметтерді 3"деу ж%не талдау – санды , сапалы , салыстырмалытарихи талдау.

4леуметтануда на ты м%ліметтерді" 0ш де"гейін пайдалана отырып, зерттеу ж0ргізеді.

-эмпириялы деректер – зерттеуді" %рбір жеке бірлігін сипаттайтын м%ліметтер жиынты ы (анкеталар немесе с хбат с ра тарына жауаптарды" мазм ны, ба ылау немесе к0нделік хаттамаларды" мазм ны).

4 Панель (panel -3кілдер) - за уа ыт бойы белгілі бір мерзім 3ткен сайын айта зерттеліп т ратын, арнайы с ралатын адамдар тобы.

14

-аналитикалы (жалпы ж%не статистикалы ) деректер эмпириялы фактілерді біріктіру (агрегация5) мен топтастыру (кестелер, пайызды к3рсеткіштер, диаграммалар)

-эмпириялы т жырымдар – эмпириялы ж%не аналитикалы деректер арасында ы аны тал ан т ра ты байланыстар (ба ыттар мен за"дылы тар) туралы орытындыларды %леуметтанымды ымдар ар ылы к3рсету.

Жалпы эмпириялы т жырым тек эмпириялы %леуметтануда емес, сондай-а теориялы %леуметтануда ы зерттеуді" е" жо ары де"гейі десе болады, себебі эмпириялы т жырым эмпириялы м%ліметтерді концепциялау я ни ылыми негіздеу.

Теория дегеніміз зерттеліп отыр ан обьектіні" концепциялы 0лгісі. Теориялы ымдар немесе концептілер жина тал ан ылыми білімді жина ы ж%не жалпы а т0сінікті етіп сипаттайтын т0ріні" ызметін ат арады.

ылыми ымдарды жасау ж%не оларды" арасында ы логикалы байланыстылы ты к3рсету ар ылы білімді ж0йелеу оны теориялы негіздеуге м0мкіндік береді.

4леуметтануда 0ш негізгі теориялы негіздеуді б3ліп к3рсетуге болады.

1)Эмпириялы т жырым - %леуметтік былыстар мен процестерде ба ыланатын тенденциялар, т ра ты к3ріністерді тіркеу.

2)Типтеу – на ты 3мірде таза т0рінде кездеспейтін, біра ба ыланып отыр анбылыстар мен процестерді т0сінуі 0шін идеал-0лгі ретінде пайдаланатын %леуметтік былыстар мен процестерді" исынды м0мкін типтерін аны тау.

3)Концепциялы сызба-0лгілерді растыру – %леуметтік былыстар мен процестер арасында ы каузалды ж%не функциялы т%уелділіктерді айнымалы шамалар ымы т0рінде к3рсету.

4леуметтануда ы теориялы білімні" жалпылама де"гейіне байланысты 0ш т0рі бар. Олар:

1)ad hoc (лат. – жа дай а байланысты) т0сіндіру немесе ба ыланып отыр ан жал ы былыс а теория ретінде осы уа ытта, осы жерде жасаланатын 0лгі.

2)Орта де"гей ілімдері, я ни жеке (немесе ерекше) ілімдер %леуметтікбылыстарды" біршамасын немесе белгілі бір категориясын сипаттау ж%не т0сіндіру 0шін олданылады.

3)Жалпы %леуметтанулы ілім немесе %мбебап теория.

8азіргі кезде %леуметтанушылар теория мен эмпириялы м%ліметтерді жина та анда зерттеу процесінде дедукция %дісін олданады. Б л - теориялыа идалардан немесе «жалпыдан» деректер ар ылы ба алайтын болжамдар а немесе «жекеге» арай «жетелейтін» логикалы т жырымдар жасау. Ал эмпириялы м%ліметтер мен теорияны руды индукция %дісімен, я ни «жекеден» немесе жекелей деректерден ылыми концепциялы 0лгіні ру а, жалпылау а я ни «жалпы а» арай «алып келетін» логикалы т жырымдармен

5 Агрегация – жеке м%ліметтерді жалпылама м%ліметке ауыстыру %дісі.

15

байланыстырады. Эмпириялы %леуметтануды" мазм нын былыстарды" %леуметтік шарттылы ы туралы ылымны" іргетасы райды, оны" дамуыны" негізін ай ындайды. Теориялы %леуметтану былыстарды" %леуметтік шарттылы ы туралы ылымны" жеткен де"гейін ж%не %рі арай даму ба ытын ай ындайтын мазм нда.

4леуметтанулы зерттеу ар ылы алын ан н%тижелерді" ма саты менолданылуына байланысты прагматикалы дифференциация т р ысынан академиялы немесе олданбалы %леуметтану деп б3лу орын ал ан. Академиялы %леуметтануды" ма саты - ылымды дамыту 0шін жа"а теорияларды жасау, жа"а эмпириялы т жырымдарды дайындау, м%ліметтерді жинау мен талдауды" жа"а %дістері мен т%сілдерін олдану.

Ал, олданбалы %леуметтануды" ма саты – т%жірибелік т р ыда ма"ызды білім алу, олданбалы зерттеуді" негізгі н%тижесі теориялы 0лгілер мен эмпириялы %дістемелер ар ылы – ылыми а и атты іздеу саласыны" шегінен тыс на ты м%селені" шешімін табу. 8азіргі кезде олданбалы зерттеулер маркетинг, менеджмент, о аммен байланыс (PR) сия ты салаларды" негізгі элементтеріні" біріне айналып отыр.

Негізгі дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред.бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2005

•Капитонов В.А. Социология ХХ века. Ростов на-Дону, 1996

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю. Н. Давыдов. М.,

1997.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер, 2002.

•Социологиялы% с-здік. Алматы: аза% университеті, 2003

Ба ылау с ра тары:

•леуметтану тарихыны1 ерекшеліктері %андай? « леуметтану тарихы - ;леуметтануды1 -зін--зі зерделуі мен тAйсінуі» дегенді %алай тAсінді1іздер?

•леуметтану к-п парадигмалы+ын %алай тAсінуге болады?

•леуметтану +ылымыны1 дамуыны1 кезе1дері туралы %андай к-з%арастар бар?

•«Социологиялы% реализмді» неге макро;леуметтану ;дісі деп атайды ? «Социологиялы% номинализмді» неге микро;леуметтану ;дісі деп атайды?

•4леуметтануды" андай де"гейлері андай?

Тапсырма

4леуметтануда ы негізгі парадигмаларды топтастырып, кесте жаса"ыздар

16

§2. #леуметтану $ылымыны теориялы айнар к%здері

Негізгі $ымдар: о ам, леуметтік болмыс (на тылы ), таби и жа дай,о амды жа дай, азаматты , мемлекет, о амды келісім, а за, о ам ж&йе,леуметтік за#, прогресс, ылыми таным дістері.

Адамзатты" даму тарихы - оны" 3зiн тану а деген мтылысын к3рсетеді. Осыны" ай а ы - а"ыздар, ертегiлер мен мифтерде, дiни %"гiмелерде адам таби аты мен адам 3мiрiнi" м%нi туралы м%селенi" ойылуы. К3не Мысырда ы абыздар сия ты белгiлi бір %леуметтiк сатыда ы м%ртебелi топта ылар «адам,о ам туралы м%лiметтi (д рысы – пия м%ліметті) жина таушы» деп есептелiп, орша ан %леуметтiк орта мен адамны" iшкi жан д0ниесiн «а ылг3й даналар 0йлестiруi тиiс» деген т0сiнiк алыптасты.

8о амны" %леуметтiк м%селелерi б.з.д. 2-3 мы"жылды тарда ы Мысыр, 8ос3зен (Тигр мен Евфрат), Хет патшалы ынан жеткен жазбалар ар ылы м%лiм. Жа"а патшалы д%уiрiндегi Мысырды" 1,5 мы" мемлекеттiк жаттары мен хат м%тiндерi бiзді" заманымыз а жетiп отыр. Ежелгi Мысыр мен -рымда (Римде) %рбiр екi жыл сайын халы сана ы ж0ргiзiлiп отыр ан.

4леуметтану тарихын зерттеуші алымдар адамзатты" XIX асырда «%леуметтік болмысты тауып алуы», я ни %леуметтік орта туралы ылыми пайымдаулар – о ам туралы ілімні" дамуына т0рткі болды деген ой айтады. 4рине сол кезе"ге дейін о ам, %леуметтік арыматынастар туралы ізденістер, %леуметтік ойлар болмады десек ателесеміз. Олай болса, «%леуметтік болмысты табу» – кездейсо , тосын о и а емес, ол – процесс.

К3не грек заманында о ам мен адам арасында ы 3зара арыматынасо ам мен %леуметтілік ара атынасы т р ысынан т0сіндіру екі д%ст0рдеалыптасты. Мысалы, « о ам – таби и жа дай, адам таби аты жа ынан бастап ыдан-а леуметтік ж не альтруистік ма лы 6, сонды тан оло амнан тыс 3мір с0ре алмайды» деген т0сінік. Б л т р ыда о ам а дейінгі жа дай – адам а дейінгі жа дай деп т0сінеміз.

Ал, енді екінші д%ст0рдегі мектеп 3кілдері о амды жасанды рылым, бас аша айтса , «адам таби аты %леуметтік емес ж%не адам - эгоист, ал оны"алыпты жа дайы - о амнан тыс немесе о ам а дейінгі жа дай» дегена иданы станды. 8о ам – индивидтерді" игілігі 0шін адамдар растыр ан механизм. Осы ан байланысты, бірінші ба ытта ылар «мемлекетті - дамуды"

6 Гоффман А. Б. Семь лекций по истории социологии. с.33

17

за"ды жал асы» десе, екінші д%ст0рді жа таушылар «мемлекетті адамдар 3з еркімен рып, о ан 3зі 0шін ба ынады» деген пікірді айтады.

ылым тарихы осы екі пікір арасында саналуан аралы пікірлерді" бар екенін к3рсетіп отыр. Бірінші ба ытты" ертеректегі 3кілдері – Платон мен Аристотель.

Грек философы Платон (б.з.д. 427-347 жылдар) «саналуанды ты" 0йлесiмдiгi» деп аталатын за"ды ашты. 8азiргi әлеуметтануда жиi

ϗолданылатын «еϟбектiϟ мамандануы», «кәсiби еркiндiк», «әлеуметтiк аралыϗ топтар» деген ϭ ымдарды ал аш рет пайдалан ан грек ойшылдары болатын.

Платонныϟ әлеуметтiк !мiрде ϫш негiзгi топты аныϗтап к!рсетуi де шындыϗϗа саяды. Жо ары топϗа - елдi басϗарушылар жатады. Оныϟ ойынша, ел басшысы 50-ден асϗан, аϗыл тоϗтатϗан адам болуы тиiс. Орта топты әскери

адамдар ϗϭрады. Ал т!менгi топϗа ϗол!нершiлер мен шаруаларды жат ыза отырып, грек ойщылы %леуметтiк жiктеу (стратификация) iлiмiнi" iргетасыналады.

Платон бiрт тасты пен оны" б3лiктерiнi" 3зара 0йлесiмi болмаса, мемлекеттi" саналуан жант0ршiгерлiк т0рлерi пайда болуы м0мкiн деп т0сiндi. Адам мен мемлекеттi" 3зараы палын арастыра отырып, мемлекеттiϟ әртϫрлi

типiне әртϫрлi тϭл а типi сәйкес келедi деп есептеген Платон: демократиялыϗ мемлекетке – демократиялыϗ тϭл аны, олигархия а – олигархиялыϗ, тирания а

– тираниялыϗты сәйкестендiредi.

Грек философы, аты әлемге мәшϷϫр Аристотель «адам-ϗо ам-мемлекет» жϫйесiн талдауды адамнан бастайды. Ол !зiнiϟ тϭжырымдарында ϗϭбылыстыϟ шы у тегiнiϟ таби атына ϫϟiлу әдiсiн жиi ϗолданады. Осы арϗылы «әлеуметтiк» және «экономикалыϗ» байланыстардыϟ жиынты ынан «таби илыϗ» табады. Бiрiншiсi - басϗару мен ба ыну ϗарым-ϗатынастарына, екiншiсi – меншiк ϗатынастарына негiзделген.

Аристотель ба ыну екi тϫрде кездеседi дейді: бiрi - ϗожайын а, екiншiсi –

саяси билiкке ба ыну. Сонда б л - «т%н жан а ба ынса, а ыл-парасат м раттарымыз а ба ынуы керек»,-деген а ида. Аристотель адам таби атында «осы мазм нда ы атынастар - оны" шынайы бейнесi» деп т0сiндiрдi. Отбасында ы атынастарды Аристотель «некелiк, %келiк, ожайын а ба ыну» деп топтастырды.

8о амды таби и деп т0сінгендерді" атарында Рим философы Луций Анней Сенека бар. Ол «Игі істер ж3нінде» деген шы армасында (63-65 жылдар)о амны" таби и негіздері мен адамдарды" 3зара к3мегіне талдау жасады, адамны" мы ты болуы - сана мен о ам а байланысты екенін д%лелдейді. Осы екі к0ш адамды жануарлар %лемінен алша татып, %лем %міршісі етеді деген ойды айтады. Таби атты" тосын сыйын да адам сескенбей арсы алады, себебі, ынтыма тасу, 3зара к3мек о ан анат бітіреді.

К3не Грекия мен Римде «мемлекетті адам дамуыны" белесі, н%тижесі» депарастыр ан ба ыт басым бол ан жо . Керісінше, екінші ба ыт, я ни, мемлекетті жасанды рыл ы ретінде к3рсететін Платон, Эпикур, Лукреций, Карнеад, рим за"герлері Гай, Ульпиан ж%не т.б. ж мыстары ке" тарады.

18

8о амды адамдарды" іргелі, негізгі ажеттіліктерін ана аттандыру а ба ыттал ан деген т0сінік басым бола отырып, о ам арапайым адамдарды" тобы ретінде абылданды. Негізінен отбасы немесе андай да бір белгілі ма сат а жету 0шін топтас ан адамдар о ам деп т0сіндірілді.

Аристотель о амды отбасынан бастады. Ол отбасында ы махаббатты «%леуметтік махаббат» деп есептеді. Ал, о ам деп достар, коммуналар, серіктестіктер арастырылды. К3біне м0ліктік келісімдер негізінде рыл ан ода тар о ам р3лінде к3рсетілді.

К3не грек философиясында ы киникалы ж%не стоикалы мектептеро ам туралы пікірді дамытты. Грек философтары, «дана адам - %лем азаматы, ол - бірт тас %лемдік мемлекет – Космополисті" азаматы» деген ой айтты. Осыдан, «космополит» деген ым шы ты. Ол - белгілі бір лт 3кілі емес, %лем азаматы дегенді білдіреді.

Адамзатты" бірт тасты ы идеясы орта асырлы философияда одан %рі дамыды. Орта асырлы тарихта к3рнекті ойшылдар Аврелий Августин (344430) мен Фома Аквинат (1225-1274) ерекше орын алады. Жер бетіндегі немесе осы д0ниедегі 3мірді" к0н% а бат ан сипатына налып, одан к0дер 0зген ойшылдар екі д0ниені" – руханилы пен материалды ты# м%"гілік бітпес к0рес ілімін жасады.

Христианды философ Аврелий Августин «8 дай шаBары туралы» деген е"бегінде адамзат бірлігі идеясын–адамзатты" орта тегімен байланыстырды. Біра , адамзат екі патшалы а б3лініп т р: «Жер бетіндегі шаBар»(мемлекет) ж%не «8 дай шаBары». «Жер бетіндегі шаBар» к0н% мен зорлы а негізделген десе, «8 дай шаBары» е" жо ары рухани ауымдасты деп мада тады. «Жер бетіндегі шаBарда» адам т%уелді, біра , б л «шаBар да» адам а ажет.

Орта асырлы Еуропада о ам діни сипатта ж%не католик шіркеуі ы палында болды. Осы кезде ауылды ауым, алада ы коммуна, цех, корпорация « о ам» деп есептелді. XVII асырда о ам « лт», « лтты мемлекет» деген ымдармен оса пайдаланыла бастады, себебі, « о ам»ымы « лтты мемлекет» деп т0сіндіру орын алды. Мысалы, француз теологы, философы ж%не тарихшысы Боссюэ (1627-1704) осы к3з арасты жа тады.

XVII-XVIII асырда « о амды келісімшарт» идеялары ке"інен тарады. Адамны" таби и жа дайы мен келісімшарт идеялары негізінде «азаматты »о амдарды" пайда болуы сипатталды. «8о амды келісімшарт» мемлекеттік билікті" легитимділігін негіздеу ретінде олданылды. Б л мемлекетті" шы уына діни к3з арасты ауыстырды. Осыдан бастап о амды негізінен мемлекетке те"естіру д%ст0рі орын алды.

8о амды келісімшарт іліміні" негізін салушы Гуго Гроций (1583-1645 ж.ж.) Аристотель іліміндегі пікірлерді олдады. Гроций «келісімшарт адамны" таби и жа дайына т%н сипаттамаларды" жал асы, тек оны" бір сатыдан екіншісіне ауысуыны" к3рінісі» деп т0сінді.

Ал, келісімшарт теориясына арсы а ымда ылар « о амды жа дай - таби и жа дайды" на 3зі» деген пікірде болды да, келісімді жо а шы арды.

19

Мысалы, белгілі философ Вольтерді" (1694-1778) «келісімшарт а мен е" ал аш ы келісімді к3ргенде сенемін», - деген а идасы тарихтан аян.

Гроций мен Вольтерден б рын %леуметтілікті о амны" таби и жа дайы деп абылда андар Жан Боден (1530-1596), а ылшын теологы Ричард Камберленд (1631-1718), италиялы Джамбаттиста Вико (1668-1744), француздар Г. Рейналь (1713-1790) ж%не Кондорсе (1743-1794).

Осы ба ытты жа таушы Шарль Монтескье болды (1689-1755). «Адамны" таби и жа дайы – оны" о ам а дейінгі даму кезе"і» деп т0сінген Монтескье адам 3зі сия тылармен бірге бейбіт, келісімде 3мір с0ргісі келеді деп жазды. Оны" «За"дар рухы» деп аталатын е"бегі адам а т%н т3рт таби и за"ды атады:

1)бас алармен тату 3мір с0руге тырысу;

2)3зіне тама табу а тырысу;

3)бас а адам а 3тініші;

4)о амда 3мір с0ргісі келуі.

Ш.Монтескье адамдар арасында ы арыматынастар %леуметтілік белгісі деп таныды. Оны" «8о ам - адамдар емес, оларды" ода ы» деуі де - осыдан.

Дегенмен, о амды жасанды рылым деп тану Еуропада басым болды. Келісім о амды (мемлекетті) руды" на ты ралы ретінде к3рініс берді. Осы к3з арасты Джон Локк (1632-1704), С.Пуфендорф, Х.Вольф, Т.Гобсс (15881679), Ж.Ж.Руссо (1712-1778) жа тады.

Т. Гобсс «адамны" о ам а бірікпей т р ан кезіндегі жа дайы со ыс жа дайы болды ж%не ол ж%й со ыс емес, б%ріні" б%ріне арсы со ысы болатын» деп жаз ан. Б л жа дай 3зінен-3зі то тауы м0мкін емес еді, себебі, б%рі осы жа дайда бірдей болды. Біра , 3зін-3зі са тап алу а тырысу - 3зара жауласуды то татып, бейбітшілік орнатуды талап етті. «Бейбіт 3мірге, бірігуге алай ол жетті?» деген с ра а Т. Гобсс «адам о амда 3мір с0руге талпынады, біра , талпыну бар да, оны ж0зеге асыру абілеті бар. Адам о амны" болуы пайдалы екенін білуі ар ылы бірігу ажеттігіне то талды» деген пікірді негіздеді.

Т.Гобсс «азаматты о ам (мемлекет) - 3нер туындысы, адамдарды" 3зара келісіміні" 3німі» дей келе келісім тиімді болу 0шін, о ам м0шелері одан сескенетіндей болуы керектігін к3рсетеді. Мемлекет 3з оластында ыларды оларды" еркімен біріктіріп отыр ж%не сондай-а оларды 0реймен стап отыр деген пікірді айтты. Гобссты" ата ты «Левиафан» деген е"бегінде мемлекет бір жа ынан машина ж%не адам а засына те"еледі де, екінші жа ынан ол «Ие» кітабында баяндалатын інжілдегі ор ынышты те"із быжы ы Левиафанмен те"естіріледі.

Француз ойшылы Ж.Ж. Руссо 1755 жылы жаз ан 3зіні" «Адамдар арасында ы те"сіздікті" шы уы мен негіздері туралы пайымдау» ж%не 1762 жылы жаз ан «8о амды келісімшарт туралы»7 е"бектерінде Т. Гобсс ілімінесас к3з арастарын баяндады. Біра , оны" ойынша, адамдар таби атынан бірбіріне жау деген д рыс емес. Адам таби аты - айырымды, мейірімді ж%не адам

7 Осы е"бек аза тілінде о улы авторы аудар ан н с ада 2004 жылы Алматыда, «Iш иян» баспасында

жары к3рді.

20

бас алармен арыматынас а м таж. Адамдар ауымы 3з 3мірі, 3з за"дары мен за"дылы тарына с0йеніп, 3мір с0ре бастайды. Ж.Ж.Руссо «орта ерік» («б%ріні" еркі» дегеннен бас а), «орта м0дде», «суверен» (« жымды ма лы »), «халы », «азаматты о ам» т.б. ымдарды енгізді. Осыны" барлы ы Руссо іліміні" %леуметтік мазм нын аша т0седі ж%не тере"детеді.

Руссо 3з е"бектеріндегі «саяси организм» мен « о амды организм» деген т0сініктер ар ылы о ам мен адам а засыны" састы тарын сипаттайды. Жо ары билікті бас; за"дар мен салт-д%ст0р – ми; сауда,3нерк%сіп ж%не ауылшаруашылы ы – ауыз бен ас азан; о амды аржы – ан сия ты т.б. осындай те"еулері кейінірек классикалы %леуметтану ілімдерінде к3рініс тапты.

Кейбір ойшылдар о амды «таби и рылым» деп тану мен оны «жасанды» деп тануды біріктірмекші болды. Мысалы, нидерландты Д.Спиноза (1632-1677), а ылшын Антони Шефтсбери (1671-1713), шотландты Адам Смит

(1723-1791), Адам Фергюссон (1723-1816), Иммануил Кант (1724-1804). XVIII-XIX асырларда ы даму о ам мен мемлекет арасында ы

алша ты ты к3рсетті. Осы кезде пайда бол ан а арту философиясында «мемлекет - жасандылы элементі бар рылым», ал « о ам – таби и» деген т жырым басым болды.

А арту идеяларын сына андар - Эдмунд Берк, Жозеф де Местр, Луи де Бональд. Олар « о амды таби и рылым», « о ам - индивидтерден б рын болды ж%не оларды алыптастырады» деп есептеді. Олар %рбір о ам д%ст0рге негізделген ж%не оны са тау ар ылы ана 3зін са тап алады деген т жырым жасады.

А артушылар « о амды біріктіруші - а ыл-ой» десе, традиционалистер иррационалды факторларды, я ни, д%ст0рді, діни сенім мен ойды атайды.

Романтикалы мектеп 3кілдері Карл Савиньи мен Георг Пихта «3згермейтін халы рухы» идеясын жасау ар ылы о амды бірт тас а за ретінде арастырды. Мемлекетті" пайда болуы – «халы рухыны"» к0ші, за"дар осы рух а с%йкес болу керек деген т жырым жасады. Неміс классикалы философиясыны" 3кілдері Гегель мен Фихте де «халы рухы» т0сінігін пайдаланды.

8о амны" таби илы ы туралы ой о амды раушы элементтерді", я ни, ша ын к3лемдегі %леуметтік таптар мен топтар а т%н за"дылы деген пікірлер айтыла бастады. Адам Смит негізгі 0ш тап туралы, я ни, жер иелері, капиталистер мен жалдамалы ж мысшыларды атап к3рсеткен еді. Француз А.Р. Тюрго (1727-1781) болса «жерге ие тап» пен « ол3нершілер табы» арасында к%сіпкерлер мен жалдамалы ызметкерлерді б3ліп к3рсетті. Ал, француз романтик тарихшылары тап к0ресі туралы, я ни, тарихты тап к0ресі ретіндеарастырды.

XIX асырды" басында о ам ж%не %леуметтілік идеясы %рт0рлі алыпта к3рініс тапты ж%не жа"а «%леуметтік оз алыстар» пайда болды. Б лоз алыстар 3здерін индивидуализм мен эгоизмге арсы ойды. Консерватортрадиционалистермен салыстыр анда олар а революциялы рандар жа ын еді.

21

Осы кездегі Еуропаны" «бостанды ты - ндылы » деп табуы - о амды пікірді" пайда болуына алып келді. Тіпті бостанды емес (я ни, т%уелділік, ба ынышты болу) дегенді сезіну де бостанды ар ылы ж0зеге асты.

«Бауырласты ты - ндылы » деп тану ана %леуметтілікті %мбебап бастау ретінде абылдау а м0мкіндік берді ж%не %ркімні" 3з о амы аясынан шы уына м0мкіндік ту ызды.

Те"дікті ндылы ретінде абылдау те"сіздікті бай ау а м0мкіндік берді. Осылайша «негізгі м%селе», я ни «%леуметтік м%селе» деген ым пайда болды.

«4леуметтік оз алысты"» бірі - социалистік оз алыс та бас алар сия ты «%леуметтік м%селені», я ни %леуметтік-экономикалы те"сіздікті жоюмен айналыса бастады. XVIII асырда «социализм» термині тек Гуго Гроцийді" ілімі мен оны жа таушылар а ана атысты айтыл ан еді, себебі, Гроцийше адамдарды" 3зара арыматынас а т0суі - бейбіт ж%не саналы т0рде ж0зеге асуы тиіс ж%не діни ж%не лтты шы ан тегіне арамастан те" атынастар болу керек. 1803 жылы осы термин итальян тілінде «протестантизмге арсы» католицизмді к3рсету 0шін олданыл аны да тарихтан белгілі. XIX асырды" 20-30 жылдары Англияда Роберт Оуэн мен оны" ізбасарлары, ал Францияда т " ыш рет Анри Клод Сен-Симонны" ш%кірті Пьер Леру пайдаланды. XIXасырды" 30-40 жылдары П.Леру утопистерді" іліміне сараптау жасал ан кезде ке"інен олданады (Луи Рейбо «8азіргі заман ы реформаторлар мен социалистер туралы зерттеулер», 1836).

Анри Клод Сен-Симонны" ызметі социализм мен %леуметтануды" бастамасы болды. 8о амды %леуметтік реализм т р ысынан т0сіндірген СенСимон оны жа"а ылым к3мегімен ж3ндеу керек деп есептеді. Тап осы СенСимонны" мектебінде %леуметтік оз алыс, социализм ж%не %леуметтану д0ниеге келді. Осылайша о амны" онтологиялы статусы к3з арасты парадигма а айналды. Ол жасанды рыл ыдан болмысты" іргелі саласына айнала отырып, адам 3міріні", саясатты", ы ты", мемлекетті" сан ырын ай ындайтын болды.

Сонымен, социализм мен социология саяси, діни, экономикалы , ылыми, философиялы ойлардан т рды. Даму процесінде социализм мен социологияны" жолдары екіге айырылды. Біріншісі - реформаторлы , революциялы , утопиялы сала а бой рса, екіншісі - ылым а айналды. ылым ретінде зерттелінетін объектіге тікелей ы пал етуден бас тартуы ж%не екіншіден, белгілі бір принциптер мен %дістерге с0йеніп ылыми ізденістер ж0ргізу керек болды.

Немісті" к3рнекті ойшылы, ата ты философ Гегель (1770-1831) о амды %леуметтік реализм т р ысынан т0сіндіре отырып, о ам 3з м0шелерінен т%уелсіз дамиды ж%не тек 3зіні" ана за"дарына ба ынады деп атап к3рсеткен болатын. Гегель адам бостанды ыны" даму кезе"дерін ай ындайтын %леуметтікрылымны" 0ш т0рін атап к3рсетеді. Олар: отбасы, азаматты о ам ж%не мемлекет. Философ мемлекетті бірт тас организм ретінде арастырады ж%не оны" б3ліктері «осы т тасты 0шін ана ызмет етеді» дейді. Ал азаматтыо ам болса, Гегельше, организм емес ж%не тек мемлекет ар ылы ана 3зін

22