книги / smaghambet(1)

Пікірталас субъективтілік пен интерсубъективтілік былыстарына байланысты болды. Мысалы, Шюц %рекетті" теориялы 0лгісінде айсысы акторды" ойлау категориясына, олай болса субъективті, ал айсысы – ба ылаушыны" т0сіндіруі, немесе объективті екенін аны тау керек деп есептеді. 4рекетті" волюнтаристік іліміне Т.Парсонсты" сынын ж%не %рекетті" субъективті факторсыз ж0зеге аспайтынын Альфред Шюц жа тады, біра «Парсонс субъективті категорияларды іздемейді, ол «субъективті» к3з арасты т0сіндіру 0шін объективті категорияларды іздейді» деп сын айтты. А.Шюцті" пікірінше, Парсонс ылыми білім мен ылыми исынды %рекетті" рационалды элементімен салыстыра отырып, тым арапайым т0сіндірген.

А.Шюц ылыми т жырымдар а: д%лдік, ай ындылы , жина ылы т%н деген пікірде, ал к0нделікті 3мірге «д рыс осы» деген принцип т%н. К0нделікті 3мірде адам бол ан о и аны « алай», «неге», « ашан» деп т%птіштеп, талдап жатпайды. Мысалы, олында а парат бар адамны" 3зі 3мір с0ріп жатыр ан %лемді толы білмейді, «біра к0нделікті 3мірде исын жо деу д рыс емес, ол да логика, біра – ерекше логика».

Сонымен, феноменологияны" негізгі идеялары:

1леуметтік болмыс - о амды м%дени %лемдегі заттар мен о и аларды" жиынты ы. Адамдар 3зара санасыз %рекеттерді ж0зеге асыра отырып, о ан орта , жалпы м%н береді. Б л м%дени объектілер мен %леуметтік институттар %лемі, біз бен сіз осы %лемде д0ниеге келдік, олай болса, біз оны т0сінуге тиіспіз.

9мірлік лем. Адам 0немі 3зі 0шін 0йреншікті н%рсеге айнал ан ажетті, міндетті ережелерді орындай отырып, на тылы та 3мір с0реді. =зіні" тірі а засыны" к3мегімен адам 3згерте алатын %лем к&нделікті .мір лемі деп аталады.

9мірбаянды жа дай: 3мірді шектейтін жа дайлардан А.Шюц элементерді" екі типін аны тады:

1)бас арылатын ж%не бас арылуы м0мкін тип;

2)бас ару м0мкіндіктерінен тыс ж%не ашы та орналас андар.

Индивид %лемді 3згертуге тырысады. =мірбаянды жа дай 3з кезегінде %рекет орнын аны тауды, м0мкіндіктерді т0сіндіруді ж%не шешім абылдауды ай ындайды.

4леуметтік %лемді т0сіндіру 0шін А. Шюц бір атар а идалар сынды: 1.Релеванттылы а идасы: зерттеуші к3рсетіп отыр ан м%селе - бастау

алатын ж0йе ж%не мінсіз типті растыра алатын ж0йе болуы керек шекарада оны ны айта алатын болуы ажет.

2.C йкестік а идасы: ылыми схемада олданылатын адамны" %рекетіне атысты термин, актор типтік конструкция а с%йкес 3мірлік %лемде ж0зеге асыратын %рекеті акторды" 3зі ж%не оны орша андар 0шін м%ні бар ж%не т0сінікті болатындай растырылуы керек.

3.:исынды -реттілік а идасы: мінсіз типтер ж0йесі толы ыменарапайым исын принциптерімен 0йлесімді болуы тиіс.

143

4.;йлесімдік а идасы: мінсіз типтер ж0йесі тек ылыми верификациялан ан болжамдар болуы керек ж%не жина тал ан ылыми білімдермен 0йлесімді болуы тиіс.

Алфред Шюц бойынша, осы а идалар рационалды ты" ылыми %лемі мен к0нделікті 3мірдегі на ты %лемді 0йлестіреді. Феноменологиялы ілімге м ият талдау жаса ан кезде аталмыш а идаларды" эклектикалы сипатта екенін бай ау иын емес. Мысалы, с%йкестік пен исынды -реттілік 0йлесімді ме? Оларды" 0йлесімі м0мкін емес.

Негізгі ж мыстар:

•М.Шелерді" ж мыстары: «Адамны" космоста ы орны», «Білім т0рлері ж%не о ам», «Симпатияны" м%ні мен т0рлері» ж%не т.б.

•А. Шюцті" ж мыстары: «Білім т0рлері ж%не о ам», «Iйге оралушы», «К0нделікті ой рылымы», «8о амды ылымдарда ым мен теорияныалыптастыру».

&сынылатын дебиеттер:

•Курбатов В.И. Современная западная социология. Ростов на Дону, 2001

•Шюц А. о+амды% +ылымдарда 3+ым мен теорияны %алыптастыру // лемдік ;леуметтану антологиясы .Алматы, «Жазушы», 2006, том 4,

308-322 беттер

•ШюцА. Структура повседневного мышления //Социологические исследования, 1988. № 2.

•Шюц А. Чужак:социально-психологический очерк // Социальные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Сер.

11.Социология: РЖ. М.: ИНИОН. 1998. № 3.

Ба ылау с ра тары:

•Феноменологияны" негізгі идеясы андай?

•Макс Шелер іліміндегі суб рылым мен супер рылым деген нені білдіреді?

•Макс Шелер білімді алай жіктеді?

•«Интенциялы » деген не? «Ноэма», «ноэзис» ымдарын не 0шін ажет болды?

•А. Шюц Веберді" ілімінен андай ымдар алды ж%не рационалды аандай ба а берді?

•А.Шюцті" «=мірлік %лемді интерсубъективті» деуі неліктен?

•А. Шюцті" «Релеванттылы с%йкестілікті"» р3лі андай?

Тапсырмалар

144

•Эдмунд Гуссерльді" феноменологиялы философиясыны" негізгі ба ыттары туралы айта арап шы ы"ыздар.

•Макс Шелерді" жіктеуіне с%йкес «а арту тілі» мен «таби ат тіліне» мысал келтірі"іздер.

•Альфред Шюц іліміндегі эклектикалы сипатта ы т жырымдарды талда"ыздар.

§22. Этно;діснама. Георг Гарфинкель феноменологиясы

Негізгі $ымдар: этно діснама, .зараы палдасты , к&нделікті лем.

Этно;діснама ілімі символды интеракция ж%не феноменологиямен ты ыз байланысты. Этно%діснама ба ытыны" 3кілдері Д.Дуглас, Г. Cакс, П.Макхью, А. Сикурел, Э. Ливингстон ж%не т.б. Этно%діснаманы" дамуына Людвиг Витгенштейні"(1889-1951) лингвистикалы философиялы ойлары ы пал етті.

Этно%діснаманы" ситуациялы ж%не лингвистикалы екі ба ыты бар. Егер Алфред Шюц феноменологиясында «%леуметтік т%ртіп - бірлескен орта білім н%тижесі» деп танылса, этно%діснамада «%леуметтік т%ртіпке ішкі т ра сызды т%н, сонды тан %леуметтік т%ртіптен %рдайым «жа"а бірн%рсе» т0зеледі деген а ида т%н. Этно%діснамашылар %леуметтануды" ма саты - осы жа"а «бірн%рсені» жасауды" жолдары мен %дістерін ай ындау болып табылады» деп таниды. Этно%діснама ба ыты д%ст0рлі %леуметтануды %леуметтік %лемді абстракциялап, к0нделікті 3мірдегі болмыстан алша тап отыр деп кін%лады.

Этно%діснама 0шін ндылы , норма, сенім т.б.м%ндер 3згермейтін элементтер емес, я ни адамды орша ан на ты ситуацияны" б3лінбейтін «б3лігі» емес екен. 8 ндылы тар, ереже, сенім 3згереді, т ра ты болады, жо алып кетеді. Оны" 3зіндік ішкі рылымы бар.

Этно%діснамада ы ма"ызды т жырымдарды" бірі - «м%нні" имманентті индекстілігі» ымы. М ны алай т0сіндік? М%н 3зіні" ма ынасына байланысты, сонды тан бір м%нді 3згермейтін деп айта алмаймыз. Ма ына 3згерсе м%н де 3згереді.

Та ы бір т жырым – с3йлеуді" «рефлексиялы ты"» %рекеті мен ситуация а байланысты болуы. Бір жа дай а сипаттама бергенде, ма ыналар арасында ы байланысты к3рсете отырып, оларды" м%нін к3рсетеміз, себебі сипаттай отырып, «жа"а жа дай» ту ызамыз. Ал рефлексиялы дегеніміз - «индекстілік» пен %леуметтік т ра тылы орнатуды д рыстау 0шін жасалатын к0шайрат жиынты ы.

145

«Этно%діснама» терминін ал аш рет сын ан ж%не оны" негізін алаушы - Георг Гарфинкель. Ол 1917 жылы 29 азанда Ньюарк аласында (Нью-Джерси штаты) д0ниеге келген. Ньюаркта ы университетті" бизнес курстарында о ыды. Г.Гарфинкель 1939 жылы Солт0стік Каролинада ы университетте Джонсонны" жетекшілігімен н%сілдік арыматынастар т3"ірегінде ылыми ізденістермен айналысты. Ал со ыстан кейін Гарвард университетінде Т.Парсонстан д%ріс алады.

1954 жылы Георг Гарфинкель ылыми ауым а «этно%діснама» терминінсынады. Сол жылы Калифорния университетіне орналасып, 1987 жыл а дейін сонда е"бек етеді. Георг Гарфинкельді" ш%кірттері А8Ш университеттерінде этно%діснама идеясын таратты.

«Этно%діснама» м%дени антропологияда жиі олданылатын термин, «этностар туралы ілім» деген к3з араспен штасып жатыр. Б0гінгі к0нге дейін Еуропалы ылымда «этно ылым – т рпайы о ам туралы ылым» дегенге жа ыныра ж%не солай абылданады. Ал Г.Гарфинкель сын ан н с ада «этно%діснаманы к0нделікті т%ртіпті йымдастыруды" %рт0рлі м%дениеттегі %дістерді зерттеуі» деп т0сінуге болады. Ол этно%діснамалы зерттеулерді А.Шюц келіп то та ан «н0ктеден» %рі тере"детуді к3здеді.

А.Шюц к0нделікті, арапайым тірліктегі алыпты, 0йреншікті %рекетті" типтерін к3рсетіп,оларды арапайым рационалды деп таны ан болатын. Осыарапайым типтерді теориялы ж%не эмпириялы т р ыда жан-жа ты зерттеуді этно%діснама ол а алды.Гарфинкель оны «фонды к0тулер» деп атады. А.Шюц бойынша, б л типтер зерделенбейді ж%не %рекет етушілерді" рефлексиясынашырамайды, я ни адам арапайым типтерді ойланбай, 3згертпей айталайды ж%не ешбір кедергі тудырмайтын, алыпты арыматынас осылай болуы тиіс деген т р ыдан %рекетті ж0зеге асырады немесе бас аша айтса , 3зара арым-атынастарда ы м%дени адет 0лгілеріні" т ра тылы ын зерттеу – этно%діснаманы" негізі.

Георг Гарфинкель эмпириялы зерттеулер ар ылы алыпты, к0нделікті 0лгілерді саналы т0рде орындамау н%тижелеріні" салдарын зерттеді. ылымда «гарфенкелинг» деп аталып кеткен осындай экспериментті ж0ргізу – этно%діснаманы" ерекшелігі болып табылады. Мысалы, д%ст0рлі о амда ы жасы 0лкен кісіні сыйлауды алайы . Этно%діснамада «0лкенді неге сыйлау керек?!» деген с ра ойылуы м0мкін немесе классикалы мысал – «%йел кісіге ( ыз бала а)неге жол беруі керек?» деген сия ты т0сініксіз с ра тар ар ылы Г.Гарфинкель респонденттерді ты ыры а тіреді. «Гарфинкелинг» деп атал ан эксперименттер н%тижесінде Г.Гарфинкель мынадай т жырымдар жасады:

1)3зара арыматынаста о ан атысушыларды" 3здері зерделемейтін, бай амайтын «к0тулері» бар, біра оларды" 3зара %рекетті" рылымы туралы да т0сініктері бар;

2)б л т0сініктер топ абылда ан, мойында ан ж%не са тайтын моралды ережелер т0рінде болады. Мысалы, 0лкенді сыйлауды, %йел кісіге жол беруді %леуметтік топ талап етеді.

146

3)осы т0сініктерді" 3зара арыматынасты" ма сатымен ты ыз байланыстылы ы;

4)3зара %рекетті" типтік стандарттары к0нделікті 3мірді стандарттау ж%не

категориялау ар ылы алыпты, моралды талаптар а с%йкес табысты %рекетті ж0зеге асыру а м0мкіндік береді.

Г.Гарфинкель 1967 жылы жары к3рген «Этно%діснама бойынша зертеулер» деп аталатын е"бегінде осы н%тижелерді андай %дістер ар ылы ал анын жазады. Ол т рпайы о амдарды зерттеу %дістерін азіргі заман ыо ам а пайдалану ар ылы %леуметтану а ты" идеялар сынды.

Г.Гарфинкель этно%діснама «на тылы ты атып ал ан дайын %рекеттер жиынты ы» деп т0сінуді емес, «%рбір %рекетті" м%ндік рылымын талдап, тану а м0мкіндік береді» деп есептеді. Сондай-а , этно%діснама «зерттеуші респондентті" жетегінде кетпес 0шін, респондентке 0йреншікті, д%ст0рлі с ра тар емес, ойландыратын, тіпті кейде респондентті та" алдыратын с ра тар ою ар ылы %рекетті" рылымында ы пия механизмдерді ашу а м0мкіндік береді» деген т жырым жасайды.

Этно%діснама 3кілдері 3з ілімдерін макроде"гейге де, микроде"гейге де жат ызбайды. Оларды" ойынша, этно%діснама акторлар мен индивидтерді емес, « атысушыларды» зерттейді, себебі олар « йымды 0лкен рылым немесе 3зара %рекеттегі ша ын рылым» ретінде т0сінеді.

Георг Гарфинкель іліміндегі негізгі ой – этно%дістерді" «рефлексивті т0сіндірілуін» т0сіндіру немесе ба алау - на ты жа дайда акторды" саралауы.

Сараптау – адамны" %лемді исынды зерделеуіні" т0сініктемесі. Этно%діснама адамны" «т0сіндіруіне» ерекше к3"іл б3лді, себебі осы %діс ар ылы « былысты тере" т0сінуге болады» деп санайды.

Т0сіндіру кезінде пайдалан ан 0лгілер екі жа а да т0сінікті болуы керек. О и аны тере"детіп ажеті жо . Осы т р ыдан %леуметтанушы да 3зі ж0ргізген зерттеулер н%тижесін баяндап, т0сіндірген кезде де алыптас ан 0лгілерді пайдаланады дей отырып, этно%діснама «т0сіндіруді де т0сіндіру керек» деп санайды.

Этно%діснама - 0немі даму процесін зерттеуші, оз алыста ы ілім, себебі оны" 3зегі – к0нделікті 3мірді" шексіз, шетсіз, таусылмайтын саналуанды ы.

Этно%діснамалы зерттеулер е" алдымен т р ын 0йлерде, кейінірек сот, денсаулы мекемелері мен полицейлік департаментте 3ткізілді. Ресми мекемелерде ж0ргізудегі ма сат – ызметкерлерді" 3здеріні" ресми лауазымды міндеттерін алай ат аратынды ын т0сіну.

Этно%діснамалы ба ытты" пайдалан ан та ы бір %дісі - %"гімені талдау. Мысалы, зерттеуші Циммерман осы %дісті" негізгі бес принципін к3рсетті.

1)%"гімеге атысты н%рселерді жинау ж%не талдау.Мысалы, %"гіменіайтадан бастау, %"гімелесу кезінде к0рсіну, ж3телу, екпін, т.б.

2)%"гімені" 3те са б3ліктеріне де назар аудару;

3)3зараы палдасты , соны" ішінде %"гіме де т ра ты ж%не реттілікасиетіне ие;

147

4) %"гімені" іргелі рылымы немесе оны" белгілі бір ж0йелі ретпенрылуы.

Зерттеушілер, %"гімені" адамны" бас а %рекеттеріне де негіз болып табылатына назар аударды.

Этно%діснама эмпириялы т%жірибелерді ж0ргізе отырып, адамдарды"алыпты жа дайдан ауыт уын зерттеді. Мысалы, Георг Гарфинкель 3зі ж0ргізген %леуметтанулы ба ылауы н%тижесінде адамдарды" жынысты ерекшеліктеріне с%йкес р3лдерін ат аруы туралы ызы ты мысалдар келтіреді.=зін %йел деп сезінетін ер адам за жылдар к0нделікті 3мірде таби и жаратылысына жат, %йелге т%н адетті стан ан.

Этно%діснамашылар телефонмен %"гімедегі идентификация мен телефонны" екінші ла ында ы адамды ( о"ырау шалушыны) тануды (Э.Щеглофф) зерттей отырып, %леуметтік 3зараы палдасты ты адамны" алаййымдастыратынын ба ылады. Ал, Г.Джефферсон %"гімені" ай т сында адамны" к0лкіні олданатынын зерттей отырып, к0лкіні" де 3з орны бар екенін к3рсетеді, я ни к0луді кім бастайды, ашан остау керек немесе к0лкісі келмей т р анын к3рсету сия ты былыстарды талдайды.

Джон Херитидж бен Дэвиз Грейтбетч британ саясаткерлеріні" к3пшілік алдында ы с3здеріне м ият сараптама жаса ан. Олар шешендерді" аудиторияны ол шапала тау а м%жб0р етуіні" мынадай тетіктерін (механизмдерін) аны тады:

1)баяндалып жатыр ан негізгі ойды" аясында м%селені" аса 3зекті екенін ерекше к3рсету, пысы тау;

2)с3зде со" ы с3з тіркесін екпінмен ны ыздап жеткізу;

Екпінді т0сіре ерекше айтыл ан с3йлем аудитория а берілген белгі, я ниол со у керек дегенді білдіреді. Ал ойды на ты, д%л, ерекше екпін т0сіре айту - отыр андарды" бір с%тте, 0йлесімді ол со уын талап етеді деген болатын. Мысалы, к3пшілік шешенді м ият, ызы а ты"дауы 0шін ажетті жеті кешенді механизмді алымдар аны тады:

1)Контраст. Бір аспектіні жа ымды (позитивті) ж%не жа ымсыз (негативті) т р ыда арау;

2)Тізбектеу (тізу). М%селелерді (3зектілігіне байланысты) тізу;

3)Ж мба ты шешу. Аудитория а с ра ою, оны" жауабын 3зі айту;

4)С.з басында ранды м%лімдеме жасау немесе м%лімдеме жасаймын деу ж%не м%лімдеме жасау;

5)Комбинация. 4рт0рлі %дістерді пайдалану;

6)9з позициясын ай ындау. Алдымен м%селені айту, т0сіндіру, сосын 3з позициясын т0сіндіру;

7)Сендіру. Аудитория м%лімдемеге нем райлы екенін бай аса, 3з

позициясын д%лелдеуге кірісу.

Осы %дістерді" ішіндегі е" мы тысы - контраст.

С3йлеп т р ан адамды к3пшілікті" жа тырмауын зерттеген этно%діснамашы Клайман зерттеулері индивидтерді" «келісу/келіспеу» ж0йесіндегі белгілі бір 3зара%рекет т0рлері бар екенін к3рсетті. Аудиторияда ы

148

3зара %"гіме, сыбырласу, жыбырлау, т.б. Сондай–а , Клайман с3йлеп т р ан адамны" аудиториямен айта байланыс а т0суге талпынысын да зерттейді.

Этно%діснама ба ытында ы зерттеуші Чарльз Гудвин «тілді 3зараы палдасты процесінен тыс зерттеуге болады» деген д%ст0рлі лингвистикалы к3з арасты жо а шы арды. Оны" ойынша, с3йлеп т р ан адам ты"даушы а т0сінікті болу 0шін %"гіме барысында ма ыналы ситуация а байланысты оны бас аша растыруы м0мкін. Мінбеде т р ан адам ты"даушыны" ылы тарын, бет %лпетіндегі 3згерістерді ба ылау ар ылы айтып отыр ан с3зіні" т0сінікті немесе т0сінікті емес екеніне атысты %"гімерылымын 3згертеді.

Сондай-а , алымдар %"гімедегі с3з саптау %дістері, %"гімелесу кезінде с3з бен вербалды емес %рекеттерді" 0йлесімін зерттеді. Мысалы, денені стау ж%не к3з арас вербалды емес компоненттерді" бірі ретінде вербалдылы пен ты ыз байланыста екенін к3рсетті.

Зерттеушілер Мэннинг ж%не Рэй (1993) адамдарды" 3здеріне сенімді ж%не сенімсіз кісілермен арыматынасты" с3йлесудегі к3рінісін зерттеді. Сондай-а атар этно%діснамалы т%сілмен ж мыс а абылдау алдында ы %"гімелесу рылымы, жетекшілерді" келісс3здері, делдалдарды" жанжалды шешуге атысуы да - зерттеу объектісіне айналды.

Негізгі е1бегі:

Г.Гарфинкель «Этно%діснама бойынша зерттеулер»

сынылатын ;дебиеттер:

•Гарфинкель Г.Понятие «доверия»: доверие как условие стабильных согласованных действий и его экспериментальное изучение // Социальные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Сер. 11. Социология: РЖ. М.: ИНИОН. 1999. № 4; 2000, №

•Курбатов В.И. Современная западная социология. Ростов на Дону, 2001

Ба%ылау с3ра%тары:

o Этно%діснама іліміні" негізгі 3зегі неде деп ойлайсыздар?

o Г.Гарфинкель т жырымдары бас а андай ілімдермен штасып жатыр?

o Этно%діснама «к0нделікті 3мір социологиясы» деп аталуы неліктен? o Этно%діснама аясында андай зерттеулер ж0ргізілді?

o Этно%діснаманы" кемшіліктері неде деп ойлайсыз?

Тапсырма

Этно%діснамалы %дістерді пайдаланып, саяси ж%не о амайраткерлеріні" с3йлеу м%неріне ба ылау ж0ргізі"іздер ж%не 3з ба ылаулары"ызды" н%тижесін к3пшілікті" тал ысына салы"ыздар.

149

§23. Питер Бергер мен Томас Лукманны1 білім ;леуметтануы

Негізгі $ымдар: леуметтік болмысты растыру, орта м н, «а ты м н», к&нделікті .мір, білім, леуметтену.

4леуметтануда Питер Бергер мен Томас Лукман есімдері атар ж0реді, себебі екі алым бірлесе отырып, «на ты болмысты %леуметтік конструкциялау» деп аталатын ілімді жасады. Оларды" ылыми ынтыма тасты ы н%тижелі болды деп айту а негіз бар.

Питер Людвиг Бергер 1929 жылы 17 наурызда Вена аласында д0ниеге келді. 1946 жылы Лондон университетінде о ыды, кейін Америка а эмиграция а кетіп алды.

ХХ асырды" 50-жылдары Америкада ы белгілі о у орындарыны" бірі - Йелль университетінде ж мыс жасады. П.Бергер 3з ж мыстарын 60-жылдары жариялай бастады. Осыдан кейін Хартфордта ы Семинар орында профессор бола ж0ріп, Шіркеу мен ауымны" директоры ызметін де ат арады.Осы м0мкіндікті пайдаланып, шіркеуді" ішкі 3мірін зерттеуге м0мкіндік алды.=зіні" ал аш ы е"бектерінде Питер Бергер Американы" на ты 3міріндегі жа дай а шіркеуді арамаарсы ойды.

«4леуметтану а кіріспе» деген ж мысы - П.Бергерді" шетелдердегіылыми ортада беделге ие болуына м0мкіндік берді. Осы кітабында « о амда ы адам» мен «адамда ы о ам» арасында ы арыматынасты зерттеу н%тижесінде ал ан т жырымдарын Т.Лукманмен біріге жаз ан феноменологиялы ба ытта ы е"бектерінде пайдаланды.

=зіні" «8асиетті бет-перде» деген кітабында Питер Бергер феноменология а енгізілген категориялар ар ылы дін леуметтануын білімлеуметтануыны# рамдас б3лігі ретінде деп арастыра отырып, соны" ішінде дін мен адамны" %леуметтік на тылы ты растыруда ы р3ліне талдау жасады.

60-жылдарды" со"ынан бастап Питер Бергер дамушы елдерді" м%селесімен айналысты. Осы м%селеге атысты жазыл ан ж мыстарыны"

150

арасынан к3пшілікке танымал бол андары:«Баспанасыз сана», «Капиталистік революция», «Шы ысазиялы даму 0лгісін іздеу» ж%не т.б

Томас Лукман 1927 жылы Югославияда ту ан.1957 жылы Нью-Йорктегі %леуметтік зерттеулер мектебіні" магистрі болды. Оны" ызметі Нью-Йорк пен Фрайбург, Франкфурт университеттерімен ты ыз байланысты. Т.Лукман 1970 жылдан бастап Констанцада ы университетте профессор ызметінде болды.Ол дін ж%не тіл социологиясы саласында ы бірнеше е"бекті дайындап, жариялайды.

П.Бергер мен Т.Лукман бірігіп жаз ан «На ты болмысты %леуметтік конструкциялау» (1966) ж мысында %леуметтік на тылы ты" ерекшелігін 0ш ба ытта т0сіндіреді:

1.8о ам – адамзатты" 3німі.

2.8о ам – объективті на тылы .

3.Адам - %леуметтік 3нім.

Бірінші кезекте к0нделікті 3мірде %леуметтік конструктілер ( рыл ы) типтеледі.Типтелуді" негізінде осал ы м%ндегі %леуметтік конструктілер жасалады.

«М%ндерді" а ты %лемі» - былыстар мен 3зара %рекеттерді" ерекше салалары болып табылатын ылым, дін, 3нер, экономика ж%не т.б. «М%ндерді" а ты %лемі» - болмысты" жабы саласы ретінде к0нделікті 3мірдегі болмыс аосылады. Ол - аталмыш %лемдерді" 3зіндік ерекше былыс ретінде 3мір с0ру %дісі», - деген Бергер мен Лукман. Оларды" ойынша, ылым саласында тек объективті н%рсе ана м%нді, діни салада – ажайып пия м%нді, 3нер саласында – эстетикалы м%нді, экономикада – тиімділік м%нді. Егер индивид атал ан салаларды" бірінде болмысты" б3лігі болса, онда «3мірлік %лемні"» к3кжиегін л айтып, салалар а т%н м%ндер мен т%сілдерді игеруі - ажеттілікана. Б л жа дайда басты р3лді тіл ат арады, себебі тіл к0нделікті 3мір мен «м%ндерді" а ты %лемін» т ра тандырады.

Толып жат ан болмыстан т ратын бір ана «par excellence» немесе к0нделікті 3мірдегі болмыс бар. Оны алымдарды" «жо ар ы болмыс» деп атауы - арапайым %лемдегі болмыс объективация а т%н дегенге саяды. Егер олай болмаса, %ркім 3з %лемінде 3зінше 3мір с0рер еді, бас аларды" ойы,ызметі, болмысы ол 0шін жо н%рсе болар еді. Осы ан байланысты тіл – адамзат о амында ы аса ма"ызды а паратты –белгі ж0йесі ішіндегі е" ма"ыздысы.

Дж.Мидті" пікірімен 0ндесіп жатыр ан П.Бергер мен Н.Лукманны" «адамдар ымдар мен имылдар а орта м%н береді» дегеніне назар аударса . Е" кем дегенде %ркім 3зіні" м%дени ауымдасты ы ше"берінде белгілі бірбылыстар а орта м%н береді. 8арапайым мысал келтіретін болса , аза ы ортада ы д%ст0рлік ерекшеліктерді осы ортада 3скендер жа сы біледі. Міне, осы процесс адамдарды" бір-бірін т0сінуіне жа дай ту ызады.

Питер Бергер мен Томас Лукман білімні# институтты д ст&рлі сипатына назар аударды. Б0гінгі білім – адамзат 3з %рекеті ар ылы жаса ан, жина та ан ж%не о амны" белгі ж0йесіне объектіленген білім ж%не ол

151

«3мірлік жаза» (немесе «ма"дай а жазыл ан») ретінде ж0зеге асырылатын %рекетті" негізі.

Питер Бергер мен Томас Лукман к3з арастарыны" Ирвинг Гоффман т жырымдарынан ерекшелігі – оларды білім туралы адамдарды" не ойлайтыныызы тырмайды. Бергер мен Лукман тек ана адамдарды" осы білімге арым-атынасы, онымен алша ты ы мен жа ынды ы (немесе дистанциясы) ж%нерал ретінде пайдалануы ызы тырады.

Тілді" ерекше р3лі туралы пікір феноменологияны" негізінде жатыр. Тілдік коммуникация ар ылы %леуметтік былыстар: о ам, %леуметтікауымдасты тар, %леуметтік статустар са талады ж%не 3згереді.

Тіл арапайым тіршіліктен жо ары т р ан, символды бейнелеу ж0йелерін жасады. Осылайша философия, 3нер, ылым пайда болды. Олар тіл ар ылы жасалады ж%не арапайым %лемге айта айтару 0шін оны та ы да символдар а ауыстыру керек. Кітапты жазып отыр ан автор тап осы ызметті тап осы мезетте ж0зеге асырып отыр. Сонда білім дегеніміз-объектіленгено амды болмысты ыну, т0сіну жолымен игеру ж%не оны арапайым, к0нделікті %лемге айта алып келу. Олай болса, символизм, символды тіл - к0нделікті адам 3міріндегі ма"ызды элемент болып табылады. Адамны" білімін, болмыс а деген к3з арасын ай ындайды. Олай болса, болмысты"рылуыны" негізі - ма"ызды.

Адамзат о амы - %рі объективті, %рі субъективті. 4р рпа о амды интернализация30 процесі ар ылы таниды. Интернализация %леуметтік т%жірибені объектілеу ар ылы ж0зеге асады. Адамдар да ды а айнал ан %рекеттерді 3зара типтеу ар ылы институттану процесіне атысады. Институтты %рекет о амды жадыда ж%не белгілер ж0йесі к3мегімен т%жірибені объектілеу ар ылы седиментация31 процесінен т рады. Осыдан д%ст0р туады.

Адамзат т%жірибесіні" мардымсыз б3лігі ана санада са талады. Міне осы т%жірибе мытылмай, «тор а т0скен т т ындай» жадыдан 3шпей атыпалады. Тіл осындай седиментациядан т ратын адамзат т%жірибесін са тау а м0мкіндік береді.

«Тіл - адамзат о амыны" е" ма"ызды а паратты , символды ж0йесі. Тіл ар ылы м%н, ма ына, пікір беріледі. Тіл семантикалы «ала"дар», м%ндік «ше"берлер» райды. М%дени ауымдасты аясында адамдар т0сініктер менимыл а жалпы м%н береді». Осы пікірді Д. Мидпен атар П.Бергер мен Т.Лукман олдайды. Білімні" %леуметтік оры о и аларды типтеуге 0йретеді.

Тіл с3йлесумен салыстыр анда, символды ж0йе бол анды тан – объективті. Ал к0нделікті 3мірдегі %рт0рлі на тылы тарды біріктіру тіл ар ылы кез келген уа ытта адам 0шін б0кіл %лем м%нді болуы м0мкін.

30Интернализация – іштей адамдарды" бір-біріне 3здерін сату ж%не сасу процесі

31Седиментация – латынны" «sedimentum» - т ну деген с3зінен шы ан.Физика мен химияда атты б3лшектерді" с йы затта немесе газда т нуын білдіреді. Осы ан сас геологияда ы термин «седиментогенез» суда заттарды" жиналуы мен т нып алуы деген ым. Сонда %леуметтануда к0нделікті т%жірибені" санада жина талып, ордалануы деген ма ынада колданылып отыр.

152