книги / smaghambet(1)

с3з бен т0сініктер д0ниені к3ру мен б3луді" за"ды м%жб0рлеу м0мкіндігіне %келіп со атын саяси к0ресті" негізгі белгісі болып табылады.

8о амды сананы алыптастыру немесе за"ды т0рде болмысты белгілеуге («ен салу а») басым ы алу 0шін символды к0ресте субъектілер алды" ы к0ресте пайдаланыл ан, за"ды кепілдік беретін символды капиталды олданады. 8о амды мойындауды амтамасыз ететін символдындылы ты" на тылы орнын белгілейді. Дегенмен, м нда шекті субъективизмге шыратпау керек, себебі символды т%ртіп нары ты ба а сия ты арапайым ж%не талаптарды" арифметикалы осындысы ана емес. Бір жа ынан, объективті классификация мен ндылы тар идеясын аны тау барысында аса м ият болу керек ж%не символды капиталы ай ын адамдарды" ойы ескерілуі тиіс. Осындай т л аларды" білім беру сия ты %леуметтік жа дайды алыптастырушы ж%не негіздеуші ж0йелік институттарда ы на ты 0стем жа дайлары даму ба ытында ы, жа"алы тыабылдау а бейім о ам 0шін 3те пайдалы. Екінші жа ынан, символды капитал ресми кепілдіктер мен за"ды негіздемеге ресми мойындау ар ылы ол жеткізеді.

Ресми т л алар а т%н ресми д0ниетаным 0ш функцияны ат арады: біріншіден, %рбір субъектіні ерекшелейді; екіншіден, %кімшілік н с ауларда, б йры тарда, аулыларда не істеу ажет екені мазм ндалады; 0шіншіден, ресми есеп берулер на ты ж0зеге ас ан шараларды к3рсетеді.

П.Бурдье таптар к0ресіні" негізінде классификациялар к0ресі жатыр деп санады. Белгілі бір к3з арастарды к0штеп мойындататын, %леуметтік те"сіздікті тудыратын, аны тайтын («ен салатын») билік к3біне саяси билік болып табылады. Саяси билік тапты ру а, о амны" объективті рылымын ба ылау а абілетті. Белгілеу т%сілімен саяси билік атауы тікелей байланыста ы жеке т л алар ретіндегі арапайым адамдарды" басым б3лігін институтты ,растырыл ан топтар а йымдастырады.

Бурдье ілімінде «кез-келген билiктi" ажырамас б3лiгi – зорлы » депарастырылады. Осы ызметін билiк «за"ды» етедi де, 3зiнi" ндылы тар ж0йесiн бас алар а к0штеп мойындатады. М ндай за"ды зорлы -зомбылы адамдарды" ндылы тарды, ма сат-м раттарды санасыз т0рде абылдануына %келiп со тырады. Осыны" салдарынан адамдарды" %леуметтiк орта, о ам туралы бiлiмiн П.Бурдье «бiлiмсiздiк» дейдi. Пьер Бурдье «символды билiктi ж0зеге асырушыларды" 3здерi де м ны т0сiнбейдi» деп к3рсетедi, сонды тан ол 3зi сынып отыр ан %діс «билеп-ба ыну» ж0йесiн т0сiндiру керек деп бiлдi.

Егер Гидденс іс-әрекет субъектісінен әлеуметтік ϗϭрылым а ϗарай келген болса, Бурдье әлеуметтік ϗϭрылымнан белсенді субъекті - «агентке» ϗарай аяϗ басты. Ол «%леуметтік кеϟістік әртϫрлі және жϫйелі !зара ты ыз байланыста ы ϗасиеттері бар агенттердіϟ жиынты ы» деп тϫсіндіреді. Агенттер орналасуына байланысты ϭϗсас жа дайда ϭϗсас шарттар а ба ына отырып, ϭϗсас

диспозициялар мен мϫдделері болады да, ϭϗсас тәжірибені игереді.

4леуметтік о ам – абстракция. Оны" на ты болуы «ке"істікті" б3ліктері немесе ала"дар ансамблі рыл ан кезде» дей отырып, Бурдье ала"дарды

213

«экономикалы », «саяси», «діни» деп б3леді. Ол, %сіресе, экономика а к3п к3"іл б3лді. «4леуметтік ке"істік» - дифференциацияны немесе б3ліністі ж0зеге асыратын рал. Бір-біріне арамаарсы екі орынды иемдену м0мкін емес.

Пьер Бурдье іліміне с%йкес, %леуметтік ке"істік рылымы 0ш т0рлі капиталдан т рады. Олар: «экономикалы капитал», «м%дени капитал», «%леуметтік капитал». Бурдье «%леуметтік ке"істік» ымы «объективизм мен субъективизмді, структурализм мен конструктивизмді сы"аржа тылы тант арады» деген т жырым жасайды.

«4леуметтік ке"істік бір мезгілде ке"істіктік рылымдар объективтілігіне де ж%не осы объективтіленген рылымдарды" ішкі т тасты ыны" н%тижесі болып табылатын субъективті рылымдар а т%н», - дейді Бурдье. Сонымен «%леуметтік ке"істік» м рагерлікке ал ан немесе ол жеткізген, тапты жа дайын аны тайтын негізгі принцип; м%дени капитал а а арту капиталы жатады. М%дени игіліктер, %леуметтік капиталдар белгілі бір %леуметтік стратегиялар ж0зеге асатын %леуметтік арыматынастар жиынты ы. Осыларды" барлы ы символды капитал а айналып, о амда белгілі бір ы пал, билік, рмет алыптастыруы м0мкін.

«Ал структурализм мен конструктивизмге келсек, структурализм ар ылы...адамны" санасынан тыс рылым бар екенін білеміз. Конструктивизм ар ылы абылдау, ойлау ж%не іс-%рекетті пайымдау, 0лгілерді" %леуметтік генезисін ж%не оларды" мен габитус деп атап айыр анны" рамдас б3ліктері ж%не бір жа ынан %леуметтік рылымдар бар екенін к3рсетемін»,- деп жазады Бурдье.

«Объективизм/субъективизм» дилеммасын пайдаланбас 0шін П.Бурдье «т%жірибе» ымын олданады. «Осы ым - рылым мен %рекет арасында ы диалектикалы 3зара байланысты к3рсетеді» дейді.

«Т%жірибе» - объективті емес, жеке ерік 3німі де емес. 8 рылым ж%не адамны" оны растыру а ызы ушылы ын Бурдье «конструктивті структурализм», «структуралистік конструктивизм» немесе «генетикалы структурализм» деп атады. Объективті рылымдарды, я ни %рт0рлі ала"дарды" рылымын талдау – %леуметтік рылымдарды" ішкірылымдарыны" белгілі бір д%режеде 3німі болып табылатын биологиялы индивидтерді" ділдік рылымдарыны" шы у тегін талдауды" б3лінбес б3лігі. 4леуметтік ке"істік пен сонда орналас ан топтар - тарихи к0рес 3німі. 4леуметтік ке"істікте алатын орны мен жа дайына байланысты агенттер екі к0реске атысады ж%не сол ке"істікті 3зіндік ділдік рылымына с%йкес т0сіндіреді.

Пьер Бурдье габитус а с%йкессіздікті т0сіндіру 0шін «гистерезис» деген терминді пайдаланды.

Негізгі е1бектері:

•«4лемні" айыршылы ы» ;

•« ылым ж%не рефлексивтілік туралы ылым» ;

214

•«Символды 3німні" нары ы»;

•«4леуметтік ке"істік ж%не «таптарды"» генезисі»;

•«4леуметтік ке"істік ж%не символды билік».

сынылатын ;дебиеттер:

•Бурдье П. Бастау // 4лемдік %леуметтану антологиясы - Алматы, «Жазушы», 2007,том 6, 10-156 беттер

•Бурдье П. Саясат %леуметтануы // 4лемдік %леуметтану антологиясы - Алматы, «Жазушы»,2007, том 6, 156-208 беттер

•Бурдье П. Практикалы ма ына // 4лемдік %леуметтану антологиясы - Алматы,«Жазушы»,2007,том 6,208-336 беттер

•Бурдье П. Рынок символической продукции // вопросы социологии. 1993.

№№ 1-2. С. 49-62.

•Бурдье П. Социальное пространство и генезис «классов» // Вопросы социологии. 1992. Т.1. №1. С. 17-36.

•Бурдье П. Социальное пространство и символическая власть // THESIS: Теория и история экономических и социальных институтов и система:

Альманах. 1993. Т.I. Вып.2. С. 137-150.

Ба ылау с ра тары:

•П.Бурдьені" к3з арастарына андай ылыми а ымдарды" ы палы болды?

•Пьер Бурдьенi" %леуметтанулы iлiмiнi" негiзгi ымдары андай? П.Бурдье к3з арастарын неге «генетикалы структурализм» деп атайды?

•Пьер Бурдьені" конструктивизміні" негізгі сипаттамалары андай?

•Пьер Бурдье іліміндегі %леуметтік ке"істік рылымы андай элементтерден т рады?

Тапсырма

Пьер Бурдье іліміндегі конструктивизм мен структурализмді талда"ыздар

§32. Никлас Луманны1 функциялы% талдауы мен жAйелік ілімі

Негізгі 3+ымдар: ж&йе, кешендік, референция, коммуникация, аутопойэсис

ХХ асыр %леуметтануыны" тарихында неміс социологы Никлас Луман (1927-2000) есімі ерекше. Оны" %леуметтік ілімі «3зіндік референттілік ілімі» деп аталады.

Екінші д0ниеж0зілік со ыстан кейін Н.Лукман ы ты білім алды. 1950-60 жылдары бас ару органдарында ж%не м%дениет министрлігінде 3з маманды ы бойынша е"бек етті. Ал 60-жылдарды" бірінші жартысында Н.Луман Гарвард университетінде %леуметтанудан д%ріс ты"дады. Осында Парсонсты" рылымды -функциялы ілімімен жете танысып, %леуметтанумен айналысу а ден ой ан Никлас Лукман %леуметтанудан докторлы диссертацияор айды да университетке о ытушылы ызметке ауысады. Ал 1968 жылы

215

Билефельд университетіні" ашылуына байланысты осында %леуметтану кафедрасында ы профессор лауазымын орналасты да 3міріні" со"ына дейін ат арды.

1994 жылы Билефельд университетінде %лемдік %леуметтанушылар конгресіні" 3туі - Никлас Луман а деген рмет пен оны" іліміні" ылыминдылы ыны" к3рінісі еді.

Н.Луманны" ал аш ы е"бектерінен оны" ы танушы ретіндегіолта"басы аны бай алатын. Мысалы, Луманны" «Ресми йымны" ызметі мен н%тижелері» (1964), «Ма сатты т0сіну ж%не ж0йені" рационалды ы» (1968), «4рекет ар ылы за"дастыру» (1969) деген ж мыстары айт анымыз а д%лел бола алады. 4леуметтанушыны" негізгі ж мысы – 1984 жылы жары к3рген «4леуметтік ж0йелер:жалпы ілім очеркі». Сондай-а , Луман сын ан пікірлер «8о амны" рылымы ж%не семантика», «Социологиялы а арту», «8о амды ылым», «=зіндік референция очерктері», «Экологиялы коммуникация» атты е"бектерде баяндалды.

Америкалы белгілі алым Т.Парсонс функциялы ілімінде функцияны ж0йелердегі дифференциация процесі ретінде арастырады. Ал, Н.Луман болса «функция» ымын %леуметтік ж0йелерді" де"гейінен «алып шы ады». Ол функциялы талдау мен ж0йелік ілім арасынан айырмашылы табады. Ж0йелік ілім функциялы талдауды олдануды" негізі болып табылады, себебі ж0йелік ілім м%селені ай ындайды. Луманны" пікірінше, проблемалар 3зара ты ыз байланыста, сонды тан оларды жеке ж0йелік м%селелер немесе ж0йе проблемалары ретінде аны тау ж%не шешу иын.

Н.Луманда «%рекет» ж%не «ж0йе» ымдары Парсонста ыдай ж0йені" 3зі та айындайтын немесе жасайтын м%н ар ылы ралады, сонды тан коммуникациялы процесс %леуметтік ж0йені процесс ретінде растырады. Осы процесте «м%н» пайда болады да,«ж0йе» рылады.Б л жа дайда субъективті негізделген адамны" %рекеті ж0йелік ілімге сі"ісе алмайды, тек ж0йеге атысты деп т0сініледі. 4рекет «реляция элементі» я ни «ж0йені" б0гіні мен болаша ы арасында ы байланыс» болып алады.

Н.Луманны" «ж0йені" рационалды ы» деген термині осы %рекетпен байланысты. Адам %рекеті %леуметтік ж0йені" элементі ретінде анаарастырылады. Ал ма саты – субъективті рационалды ретінде ызы ушылы ту ызбайды. Сонымен индивид тек топ ж0йесіні" ызметі рационалды ыны" бір элементі ретінде ана т0сіндіріледі.

Никлас Луман мен Толкотт Парсонс келіспеген ымны" бірі – «бас ару». Т.Парсонс бас аруды «ж0йедегі – процесс» десе, Луман – «м%селені шешуге араласу» деп т0сінеді. Олай болса, азіргі заман ы ж0йелік ілім эмпириялы ж%не нормативті ылым арасында ы келіспеушілікті жо а шы арады,себебі,Парсонс та, Луман да «теория деп ымдарды" йымдас ан ж0йесін» атайды. Базбір ым а андай да бір аны тама беру бас а ымдар аны тамаларыны" м0мкіндіктерін шектейді де,теория 3зін-3зі имитация жасаушы контекст ретінде к3рініс табады.

216

Никлас Луман «ж0йе» ымын ке" ма ынада аны тайды. Ол ж0йені" пайда болуыны" 0ш де"гейін к3рсетеді. Осы де"гейлер теорияны" да де"гейі болып табылады.

- ымдар ж0йесін Н.Луман «%леуметтік ж0йелер» ретінде дамытты ж%не %леуметтік ж0йелерді" жалпы теориясы де"гейіне жеткізді.Оны" ойынша, « ымдар ж0йесі – о амны", йымны" немесе интеракцияны" ж0йелік іліміні" де"гейі» емес.

Никлас Луман %леуметтік ж0йелерді" %мбебап (универсал) ілімін жасама болды.Луманны" іліміне с%йкес теориялы %леуметтану п%ні немесе Луманша, «%леуметтік ж0йелер теориясы», %леуметтанулы ж0йелік ілім «адамдардан» емес «интеракциялардан», « йымдардан», « о амдардан» т рады. Бас аша айтса , белгілі бір символдар ар ылы белгіленетін аспектілер - %леуметтану п%ні.

Никлас Луман іліміндегі адам – ж0йе де, ж0йені" б3лігі де емес, ж0йені"орша ан ортасы, себебі адам – ж0йеден де к0рделі. Дегенмен адам жа дайы ж0йелік ілімні" логикалы ал ышартынан г3рі, %леуметтік–м%дени эволюцияны" н%тижесі ретінде аны талуы басымыра .

Ю.Хабермас ілімінде теория теориядан тыс болмыс а ба ыттал ан ж%не ол сол болмысты талдау ж%не сынау ар ылы о ан ы пал етуі керек болса, Никлас Луманны" ілімі 3зін–3зі айналып ж0реді, я ни «3зі–3зіні" болмысы». Ю.Хабермаста ы «ж0йе» ымы теориядан ж%не андай да на тылы танашы та орналас анды білдірсе, Н.Луманны" «ж0йесі» 3зінше, ол %лемді «ж0йе/ орша ан орта» арыматынасына %келіп телиді де, 3зі-3зі жасап шы арады.

Н.Луманны" %леуметтік ж0йелер теориясыны" негізгі ымы – «кешендік» ымы. Егер бір элементтер екінші элементтермен 0йлесе алмаса, олар кешенді болып табылады. 4леуметтік орша ан %лемді рационалды т0рдеайта ра алмаса , онда %леуметтік %лем кешенді болып алма . «М%нді» аны тау 0шін белгілі бір элементтер мен байланыстарды ала отырып, ж0йеніру ар ылы кешенді редукциялаймыз, я ни байланыстар ж0йесіндегі м0мкін шектеулерді" болуына жол беріледі. Кешенді байланыс атынастарыны"рылымы атынастар саны жа ынан аз, екінші бір ( осал ы) байланыстар ар ылы растырылады (кешендікті редукциялау). Ж0йені" пайда болуыорша ан кешенді ортаны с рыптау ар ылы ж0зеге асады, сонды тан ж0йегеара анда, орша ан ортаны" кешенді сипаты басымыра .

Адам арапайым, к0нделікті 3мірді" на ты тіршілік етуші субъектісі ретінде ж0йеден тыс, себебі ол талдауды" п%ні болып табылмайды. Сонымен 3зіндік референция былысы ж0йені" 3зін-3зі йымдастыруын білдіреді. Н.Луманны" пікірінше, рефлексиялы т0рде с рыптау процесі деп танылатын (процестік 3зіндік референция) элементтер мен байланыстар та"далады. Содан со" ол дифференциялан ан «ж0йеорша ан %лем» (ж0йелік референция) ретінде бейнеленеді.

4леуметтік ж0йені" ма"ызды элементтері - коммуникациялар. С рыптау процесі о амда ы к0тулер мен к0тулерді к0тулерді" негізінде ж0зеге асады.

217

Коммуникацияны тікелей ба ылау м0мкін емес, себебі ол – а параттан, м ліметтен ж не т&сінуден т ратын т тасты . Міне осы т тасты «м%нді»райды. Осы «м%н» коммуникацияны т0сінуге, абылдау а, %рекет етуге м0мкіндік береді.

«4леуметтік ж0йелер коммуникациялардан т рады», – деп т0сінген Луман, оларды м%ні ар ылы ралады, біра олар 3зін %рекет ретінде есептеуі керек, себебі сонда ана 3з-3зін ба ылай алады деп жазады. Осылайша, Никлас Луман о амды ж0йелерді-коммуникациялы ж0йелер дей отырып, о амды ж0йелерді коммуникацияларды" «с рыптал ан синтезіне» коммуникациялардырекет ретінде осады да, 3здерін « рекеттер ж&йесі» деп сипаттайды.

Н.Луман іліміндегі адам мен %леуметтік ж0йе арасында ы атынас 3зара сі"ісу ілімі т р ысынан арастырылады. «Адам кез келген коммуникация ж0йесінен к0рделі» деген а ида негізінде Луман.- екі жа атынас ан коммуникация ж0йесі бір т л а а телінбейді деп т0сіндіреді. Т л аны" 3зі «психикалы » пен «органикалы тан» ж0йе райды. Адамдар мен %леуметтік ж0йе арасында 3зара сі"ісу процесі ж0реді де, олар Т.Парсонс к3рсеткендей, тек айырбаспен шектелмейді, %р айсысы ж0йеге 3зіні" растырыл ан кешендігін алып келеді.

Никлас Луман %леуметтік ж%не адами 3зара сі"ісуді" ерекшелігін к3рсетеді. Мысалы, адами 3зара сі"ісу тек коммуникация ар ылы ана м0мкін ж%не екі адам арасында жа ынды саласын ашып к3рсетеді. Сонымен атар, б л - адамны" т йы ты ын да к3рсетеді. алымны" ойынша, адамгершілік пен моралды %леуметтік ж%не т л ааралы 3зара сі"ісудегі біріктіру функциясын ат аратын %діс ретінде сипаттау а болады.

4леуметтік ж0йелерді рылымдау «иерархия» ж%не «функция» критерийлері ар ылы ж0зеге асады. Осы принциптер к0тулерді" рылымын негіздейді. К3п жа дайда олар жасырын, я ни санадан тыс болады, біра осы латенттілік ж0йені са тайды. К0тулерді реттеу «персона», «р3л», «ба дарлама», « ндылы тар» деген ымдар негізінде идентификация жасау ар ылы ж0зеге асады. «Персона» ымы ар ылы жеке адамнан к0тілетін «кешен» аны талады. «Р3л - адам %рекетіні" бір б3лігі, кейде ол т тасты ретінде абылдануы м0мкін», - дейді Никлас Луман. алым т л алы к0тулер мен р3лдік к0тулер арасында ы айырмашылы - %леуметтік-м%дени эволюция н%тижесі деп т0сіндіреді.

«Ба дарламалар» – индивидтер %рекеті м0мкіндіктеріні" шегінен асып кететін к0тулерді реттеуі. К3біне олар стратегиялы сипатта болады, ал « ндылы тар» жа дайлар мен о и аларды" жалпы жеке символдан ан арты шылы тарын білдіреді.

4леуметтік шиеленістерді Н.Луман, %леуметтік ж0йелерді" ерекше т0рі деп есептеді. Олар барлы ж0йелер сия ты 3зін-3зі жасайды ж%не са тау амтылады. Шиеленістерді" ая талуы ж0йе ар ылы емес, %лемдік ж0йеніорша ан ортамен байланысты.

Никлас Луман ж0йе жасауды" екі негізгі типін интеракциялар мено амдарды атап 3теді. Интерактивті ж0йелер коммуникациялар мен к0тулер

218

аны тайтын адамдарды" болуымен сипатталады. Міне осы ж0йеде адамдарды" 3зара сі"ісу процесі ж0зеге асады. Адамдар белгілі бір коммуникациялар мен к0тулер ар ылы интерактивті ж0йелер райды. Белгілі бір арыматынастар мен осы арыматынастар реттелген ережелерді са тай отырып, интерактивті ж0йе рылады. Мысалы, отбасылы , достар, ресми т.б.

Интерактивті ж%не о амды ж0йелер %леуметтік ж0йе типтері бола отырып, шеткі позицияларда орналасады, ал оларды" ортасында йымдас ан ж0йе типі орналасады. Осы ж0йеде с рыптау ж%не т0рлену (н с алар а б3ліну)сия ты ерекше принциптерді бай ау а болады. Б л ж0йені" йымдасу принципі м0шелік, ал арапайым %леуметтік ж0йелерде (интеракция) атысу болса, ал о амды ж0йелер ж%й ана коммуникативті олжетімді болуымен ерекшеленеді. Тек о амды ж0йелер мен оны райтын б3ліктерде ана эволюция м0мкін. Ж0йелік рылымдар т0рлену, с рыптау ж%не т ра сыздану ар ылы 3згереді.

Никлас Луман о амды т0сіндіруде ылым 0ш иынды а рынады деген ой айтады. Олар:

1)«8о амды адамдардан ж%не оларды" арасында ы арыматынастардан т рады деу д рыс емес, себебі ымдар б лы" ыр».

2)8о амны" территориялы саналуандылы ы. Мысалы, бір елде м%дениетті, тілді, д%ст0рді о ам ретінде абылдау.

3)Тек субъектілер ана 3зіндік референтті, я ни 3згере алады деп есептеу де д рыс емес, себебі о ам да 3зін-3зі сипаттайтын объекті, ал о амды ілімдер о амда ы о ам теориялары болып табылады.

Осы жайларды ескере отырып, Н.Луман « о ам» ымы автологиялы , я ни «3зін-3зі к3рсететін болуы керек» деген т жырым жасайды. Н.Лумано ам туралы т0сінікті 3згерту «XX асырда ы кибернетика, ж0йелік ілімні" дамуына байланысты» деген ой айтады. Сонымен Никлас Луман « о ам туралыо амды» д%лдей т0су 0шін:

Ж0йе деп белгілі бір объектілерді" жиынты ын емес, белгілі бір айырманы, я ни ж0йені" ж%не орша ан ортаны" айырмасын т0сіну керек дейді. Ж0йе айырма т0рі ретінде екі жа ты: ж0йе (т0рді" ішкі жа ы) ж%неорша ан орта (т0рді" сырт ы жа ы).

Ж0йе – 3ндірілетін 3нім, д%лірек айтса , ж0йе мен орша ан ортаны" айырма т0рі. Б л «аутопойэсис» деген ыммен аны талады. Ж0йе сырт ы шекараларын аны тай алмайды, сонды тан барлы операциялар ішкі болып табылады да ж0йені" жабы болуына алып келеді. Б л о ан 3зін-3зі

219

сипаттауына м0мкіндік береді. Ал адамдар мен елдер теория 0шін жо алып кетпейді, олар ж0йені" т0рін т0сіндіру 0шін ажетті орша ан ортаны к3рсетеді.

Н.Луман о ам ымыны" д%лдігіне ол жеткізу 0шін «%рекет» ымы орнына «коммуникация» ымын енгізуді сынады. Оны" пікірінше, %рекет – %леуметтік емес шама болып табылатын субъект, индивид, тірі денеге байланысты. Ал, «коммуникация %леуметтік ж0йені жабы , аутопоэтикалы ж0йе ретінде к3рсетеді» ж%не «коммуникациялар 3зін-3зі коммуникациялы желілер ар ылы 3ндіреді».

Коммуникация - а парат, м лімет пен т>сінуді синтезі. Осы 0ш компонентті" 3зара айырмасы айырма ту ызады. Бір кезде дамы ан алып а т0сетін «коммуникация ж0йені стап» т рады.

Мертонны" пікірінше, «коммуникация былысы т0сіністік пайда бол аннан кейін ая талады.Т0сінілген жа дай коммуникацияны жал астырады немесе до арады. Бас аша айтса , коммуникация не абылданады, неабылданбайды. Егер ол ымыра ретінде абылданса, онда тарихты" 3шкені дейді. Керісінше, коммуникация %р адам сайын 3згеріс ту ызады: абылдау немесе абылдамау.

Негізгі е бектері:

•«4леуметтік ж0йелер: жалпы ілім очеркі»;

•«8о амны" рылымы ж%не семантика»;

•«Социологиялы а арту»;

•«8о амды ілім»,

•«=зіндік референция очерктері»;

•«Экологиялы коммуникация».

&сынылатын дебиеттер:

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Луман Н. Понятие общества; Почему необходима системная теория?

//Проблемы теоретической социологии. СПб., 1994.

•Луман Н. Решения в информационном обществе; Невероятность коммуникации // Проблемы теоретической социологии. Вып. 3: Межвуз. сб. СПб., 2000.

•Луман Н. Социальные системы: очерк общей теории //Западная

теоретическая социология 80-х годов: Реферативный сборник. М.,

1989.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер, 2002.

Ба ылау с ра тары:

220

•Никлас Луман іліміндегі «%рекет», «ж0йе» ымдарыны" Парсонс ойынан айырмашылы ы неде?

•НикласЛуман коммуникацияны" р3лі туралы не дейді?

•«Кешендік ымы» нені білдіреді?

•«=зіндік референция» дегеніміз не?

•«Аутопойэсис» деген ымы ар ылы Луман андай былысты сиаттайды?

Тапсырма

Н.Луман мен Т.Парсонс ілімдерін салыстырып, негізгі ымдарды сарала"ыздар.

§33. Технократизмні1 ;леуметтанулы% т3жырымдары

Негізгі $ымдар: техника, «техника-адам», технократия, индустрия, а парат, мегамашина, техницизм, техникалы прогресс,постиндустриялы о ам

ХІХ асырды" со"ы мен ХХ асырды" басында ы 3нерк%сіптік даму америкалы о амда жа"а 3зекті %леуметтік м%селелерді" пайда болуына т0рткі болды. Америкалы %леуметтану 3згерістерді саралауды" ты" %дістері мен %леуметтанымды талдауда теория мен эмпирияны штастыру ажеттілігін т0сіне отырып, %леуметтанулы білімні" ішкі б3лінісін тере"детті. 4лемдік %леуметтануда жа"а теориялы ж%не эмпириялы ба ыттар пайда болды. Сондай ба ыттарды" бірі болып табылатын технократиялы% к3з арастарды" бастауында америкалы алым Торстейн Веблен (1857-1928) т рды.

221

Т.Веблен 1919 жылы жарияла ан 3зіні" ма аласында ы ойларын 1921 жылы «Инженерлер ж%не ба а ж0йесі» деген е"бегінде толы тырып, айта жариялады. =ндірісті ж%не о амды бас ару м%селелерін зерттеуге деген м тажды Т.Веблен д%уіріндегі 3ндірістік даму, халы ты" %л-ау атыны" 3се т0суімен байланысты.

8о амды дамуда ы 3ндірісті" р3лі туралы, азіргі заман ы 3ркениетті" табыстарын 3ндіріспен ана байланыстыратын к3з арас ты", жа"а еді десекателесеміз, себебі Герберт Спенсер 3зіні" %леуметтік-эволюциялы ілімінде «индустриялы » немесе «3нерк%сіптік о ам» деген ымды олдан ан болатын.

ылымда технократизмні" пайда болуы - %леуметтанушыларды" реформизм ба ытын олдауын к3рсетті. Т.Веблен 3з ілімінде индустриялы 3ндірісті %леуметтік институт ретінде арастырды. Б л Торстейн Веблен к3з арасын Маркс іліміндегі экономикалы детерменизммен жа ындата т0седі. Т.Веблен «е"бекті" 3німділігін арттыруда ы 3нерк%сіптік ж0йе м0мкіндігін зор» деп ба алады, себебі «ол - механикаландырыл ан ж0йе, я ни 3ндіріс ж0йесіні" тиісті рал-жабды тарыны" болуы» деген с3з.

«=нерк%сіптік даму тарихын зерделеу - о амды игіліктерді жасауда техниканы" жетілуіні" ма"ызы зор екенін к3рсетті», - дей отырып, Т.Веблено ам к3леміні" 0немі л аюы мен оны" арыштап дамуы - техниканы жетілдіру н%тижесінде ж0зеге асып отыр ан жа"алы тар а байланысты екеніне назар аударады.

Техника - азіргі заман ы о амдарды" б%ріні" материалды негізі болып табылады. Зерттеуші б л м%селені тере" талдауды ажет етпейтін «т0сінікті н%рсе» немесе «аксиома» деп абылдайды. Т. Веблен «техниканы дамыту 3нерк%сіптік о ам а 3те ма"ызды, шексіз даму а м0мкіндік беретін 3згерістер алып келеді» деген оптимистік к3з араста болды. «Техниканы дамыту – оны", я ни техниканы" 3зіндік дамуы мен о амды дамуда ы революциялы р3лімен ты ыз байланыста» деген пікір кейінірек «технологиялы детерменизм» деп аталып кеткен ілімге негіз болды.

ылыми-техникалы прогресті" жасампаз р3лі туралы ойды тек а и ат ретінде абылдау - ХХ асырды" екінші жартысында пайда бол ан америкалы %леуметтанулы ба ыттар а т%н. Сонымен атар «техниканы" 3зіндік дамуы идеясы» техницизм ба ытында айта жа" ырды. Кейінгі жылдары сыни %леуметтану антитехницистік к3з арастарында т жырымды аяусыз сын а іліктірді, оны « иял» деп айыптады. « ылыми-техникалы прогреске деген сенім ылыми а ида болуы м0мкін емес» деген ойды Дж.К.Гэлбрейт теолда ан еді, біра оны «жо а шы ару а болмайды, себебі азіргі заман ы адамны" санасына ана с0тімен сі"іп отыр» деген пікір айт ан болатын.

Сонымен Т.Веблен теориясыны" 3зегі – техниканы жиынты білім ретінде т0сіну. =ндірісті" дамуына ы пал ететін негізгі факторлар атарына (жер, е"бек ж%не капитал) Т. Веблен т3ртінші факторды - технологиялы білімді осады. Технологиялы білімні" негізгі ерекшелігі – т л алы емес

222