книги / smaghambet(1)

т уелділікке ба ынады. Б л - элементтер жиынты ына бірт тасты асиетін беретін н%рсе.

Демек, леуметтануды# міндеті - леуметтік ж&йеде не н рсе не &шінажет екенін аны тау, я ни рылымды элементтерді# р айсысыны#

ж&йесіні# ызметінде, т ра тылы ында ж не реттелуіндегі ат аратын р.лін аны тау болып табылады.

Функциялы дифференциация о амды 3зін-3зі бас аратын ж0йелерге б3леді. Олар а 3зіндік динамика т%н, оларды" 3здік к0штер бас арады, ал б ло ам алдына интеграция м%селесін ояды, себебі ж0йе 3зіндік ба ылауды жо алтып, ыдырай бастауы м0мкін.

Жо арыда к3рсетілген ж%не арастырыл ан а идалар а с0йеніп, Т.Парсонс %рекетті" %леуметтік ж0йесін талдауды рылымды элементтердіарастырудан емес, негізгі функциялы талаптарды аны таудан бастады, себебі ж0йе де, элементтер де функциясыз 3мір с0ре алмайды. 8о амды бір н%рсені" ж0йесі ретінде ме"геру керек ж%не Т.Парсонс оны %рекет етуші ж0йе ретіндеарастырады. Со" ысы - 3зіні" рылымды бірліктеріні" арасында тікелей 3зара %рекеттілікті орнату жолымен емес, бірт тасты асиетін беретін функциялы т%уелділік негізінде біріктіреді.

Функциялы ты" бастап ы а идасы мынадай - егер ж0йені" негізінраушы м%селелер шешілмесе ол 3мірін са тап, %рекет ете алмайды, сонды тан да берілген талдау осы м%селелерді аны таудан басталады. Парсонс кез келген ж0йеге атысты т3рт инвариантты функциялы м%селелерді б3ліп к3рсетеді:

1.Материалды , адам ж%не м%дени ресурстарды рационалды йымдастыру ж%не б3лу м%селесі. Б л функциялы талаптар а бейімделіп 3мірін са тап алу 0шін ж0йе ішкі ж%не сырт ы 3згерістерге бейімделуі ажет. Аталмыш функция экономика а с%йкес келеді: ол о амны" барлы м0шелеріні" белгілі бір таби иажеттіліктерін ана аттандыру а ажетті материалды 3німдерді б3леді.

К3мекші ж0йелерге бейімделу процестерін реттеуді ж0зеге асыратын зауыттар, банктер, д0кендер ж%не т.б. жатады.

2. Негізгі ма саттарды аны тау ж%не олар а жету процесін ж0зеге асыру м%селелері. Б л ызмет т0ріне мынадай осал ы ж0йелер жатады: саясат ж%не саяси ымдар: партиялар, оз алыстар ж%не т.б. Олар ма сатты н с аларды 3"деп, саяси іс-%рекетпен айналысады ж%не о ам м0шелерін осы ма саттар а ж мыс жасау а ж мылдырады.

3.Интеграция м%селесі – т ра тылы ты", ішкі т тасты ты", ынтыма тасты ты" са талуы. Жалпы ережелер мен ндылы тардыалыптастыру ж%не са тау, символдар мен жалпы м%дениет ар ылы %леуметтік ба ылау институттары 3мір с0реді. 8о амны" адамдар адетіне жанама %сер етуі белгілі бір йым - мемлекеттік аппарат ж%не за"ды институтты ралдар ар ылы, ж0йені" тепе-те"дігі мен дайы 3ндірісіні" да дарыстан с%тті шы уы 0шін ж0зеге асырылады.

4.Талап етілетін %леуметтік р3лдерді орындау барысында ы %рекет етушілерді" ынта-жігерін, н с аларын стап т ру ж%не жеке ынталандыру

113

ж0йесінде жасырын шиеленістерді жою м%селесі. 4леуметтік ж0йе орын алып отыр ан т%ртіпті са тау 0шін адамдарды" %леуметтену механизмі мен процесін 3"деуі ж%не бір мезгілде о амны" ережеге с%йкес р3лдеріні" институттануын, осы ережелерге ба ыну ажеттілігін дамытуы керек.

Адам %рекеті 3те к0рделі ж0йе екендігін к3рсеткен Парсонс м ны AGIL деп белгіледі. Б л т3рт негізгі ж0йелік элементтерді білдіретін ымдарды" а ылшын тілінде аталуыны" бас %ріптері:

A – adaptation, G – goal attainment, I –integration, L – latent pattern

maintenance.

Айта кетерлік бір ж%йт, Толкотт Парсонсты" функциялы іліміні" Роберт Мертонны" функциялы ынан ерекшелігі де осы – т3рт функциялы парадигмадан бастау алуы. Оларды «функциялы императивтер» деп те атайды ж%не олар а кез келген %леуметтік ж0йені" орын алуы т%уелді болады.

Сонымен – бейімделу, ма сатты бейімделу, интеграция, &лгіні стану. Осы элементтер бірт тасты ты" алыптасуы мен %леуметтік ж0йені" негізгіндылы ы ретіндегі тепе-те"дікті стап т ру 0шін ажетті шарттардырайды.

Т.Парсонс бойынша, %леуметтену %леуметтік ж0йені" динамикалы 3зегі болып табылады, себебі оны" т ра тылы ы мен 3згерістері 0шін негіз жасайды. 4леуметтендіретін институттар – отбасы, мектеп, %скер, шіркеу ж%не т.б.Осы институттар т л аны" лшыныстарын жа"артады, жетілдіреді, м%дени принциптерін ке"ейтеді. Демек, Парсонс келтірген «функциялы императивтер» тек рылымды 3зара байланыста ма ыналы болады. Соныменатар, не рлым функциялы ма саттылы толы ж%не д%йекті ж0зеге асырылып, %леуметтік институттар де"гейінде %рекеттер б3лінсе, сол рлым %леуметтік ж0йе т ра ты.

Ж0йелік–функциялы 0лгі %мбебапты пен жалпылы а талпынып, барлы %леуметтік былыстар а т%н болады. Парсонс сын ан %леуметтік ж0йелерді талдауды" абстрактіліалыпты %дісі оны" барлы рылымды де"гейлерге олданылуында инварианттылы ты негіздейді. Демек, %рбіросал ы ж0йе, 3з алдына, с%йкес функциялар мен %леуметтік институттармен ж0йе рады. Мысалы, экономикада бейімделу функциясы к%сіпорын а даатысты. К%сіпорын белгілі бір %леуметтік институттар а ж%не ереже–р3лдерді ат арушы а с%йкес келетін, т3рт ызмет талабы бар ж0йе ретіндеарастырылады. Б л «орыс матрешкалары» ж0йесі ала ан 0ш функциялы салада да бар.

Кез келген %леуметтік ж0йе сипаттамасы инвариантты функциялар мен оны" осы функциялар а атысты дифференциация процесін бейнелеуге м0мкіндік береді ж%не экономикалы , саяси, %леуметтік ж%не м%денирылымдарды кешенді т0рде амтиды. Осы ан байланысты, рылымды дифференциация 0лгісі «0шінші %лем» елдерінде «д%ст0рлі о амдарды» 3згерту м%селелері, индустриялы о ам процестерін т0сіндіру - к0рделі е"бек б3лінісі ж%не %леуметтік ж0йені" жо ары д%режелі дифференциациясына негізделген стратификация ж0йесі м%селелерін шешуде ке" олданыл ан.

114

Сонымен, Толкотт Парсонс - %леуметтануда ы %рекет ж%не рылымды - функциялы мектепті жасаушы. Ол жалпы аналитикалы логиканы, дедукциялы теориялы ж0йені жасама болды. Ал ашында Макс Вебер, Эмиль Дюркгейм, Вильфредо Парето идеялары негізінде «адамны" %леуметтік %рекетіні" 3здігінен йымдас ан ж0йе ретінде ыну» деп т0сіндірді.

Т.Парсонс «таби и биологиялы %рекетпен салыстыр анда, адам %рекеті символды , я ни реттеуді" тілі, ндылы тар сия ты символды тетіктер ар ылы ерекшеленеді, екіншіден, нормативтілік, я ни, жеке %рекетті" жалпындылы тар мен ережелерге т%уелділігі; сондай-а волюнтаризм, я ни белгілі д%режеде иррационалды ж%не ортада ы жа дайлар, сонымен атар, «жа дайды аны тауды"» субъективтілігіне т%уелділік ар ылы ерекшеленеді» деген т жырым жасады.

Толкотт Парсонс %рекет ж0йесіні" кешенді ресми 0лгісін жасайды. Кешен 3зара айырбасты ж0зеге асыратын м%дени, %леуметтік, т л алы ж%не органикалы ж0йелерден т рады. Ол т л а мен м%дениетті" шекарасын ашып к3рсетеді, себебі, б л екеуі %рекетті" м%ні жа ынан те" жа дайда ы элементтері екенін негіздеді. Екіншіден, Парсонс бірт тас психологиялы рылым ретінде т л а ымы мен бір жа ынан осы бірт тас рылымнан аналитикалы т р ыда б3лініп алынатын %леуметтік айраткерді" «абстрактілі р3лдерді" жиынты ы» т0сінігін де б3ліп арастырады. Осылайша, Парсонс %леуметтік %рекетрылымыны" толы ж%не те"естірілген 0лгісін жасады.

Толкотт Парсонсты" %леуметтану теориясына енгізген негізгі идеялары мынадай деп орытындылау а болады:

1.Кез келген %леуметтік ж0йеде функциялы рационалды –йымдастырушылы ма сат басым болады;

2.8о ам а техникалы -экономикалы рылымны" к%сіби ж%не стратификациялы т0рі т%н. Сонымен атар технология ж%не экономика %леуметтік динамиканы" айнар к3здері болып табылады, ал м%дениет -о амды т ра тандыратын консервативті к0ш;

3.8о амда ы 3зараы пал етуді" де"гейі мен д%режесі р3лдік негіздегіарыматынастар иерархиясында ы жа даймен аны талады.

Негізгі е бектері

•«4леуметтік %рекет рылымы» (1937) ;

•«4леуметтік ж0йе» (1951);

•«4леуметтік ж0йе ж%не %рекеттер теориясыны" эволюциясы» (1977)

&сынылатын дебиеттер:

•Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972.

С. 360-378.

•4леуметтану.Екі томды . Ред.бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Парсонс Т. Осы заман+ы %о+амдар жAйесі // лемдік ;леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 5, 95-149 беттер

115

•Парсонс Т. =згерісті" ызметтік теориясы //4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 4, 199219 беттер

•Парсонс Т. 8арекет координаттарыны" ж0йесі //4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы»,2006, том 5, 19-231 беттер

Ба ылау с ра тары:

•Т.Парсонс бойынша %леуметтануды" міндеті неде?

•Т.Парсонс іліміндегі « рылым» ымына андай аны тама берілді?

•Толкотт Парсонсты" %рекет іліміндегі «%рекет» рылымыны" элементтері андай?

•Т.Парсонс бойынша рылымды -функциялы ты" принциптері андай?

•Т.Парсонсты" функциялы іліміні" Роберт Мертонны" функциялы ынан ерекшелігі неде?

•Т.Парсонс бойынша андай былыс %леуметтік ж0йені" динамикалы 3зегі болып табылады ?

Тапсырмалар

•Т.Парсонс іліміндегі AGIL ж0йесін мысалдар келтіре отырып т0сіндіріп, талда"ыздар.

•Т.Парсонсты сына ан алымдарды" т жырымдарымен танысып, сынны"аншалы ты д рыс екендігі туралы пікір алысы"ыздар.

116

§17.Роберт Мертонны рылымды - функциялы талдауы

Негізгі $ымдар: «орта де#гей ілімдері», рылым, функция, дисфункция, эуфункция, аномия, эмпириялы леуметтану, ай ын ж не латентті функциялар

Роберт Кинг Мертон - белгілі америкалы %леуметтанушы. Ол 1910 жылы Филадельфияда, Ресей империясынан оныс аудар ан арапайым ж мысшы отбасында д0ниеге келді. Роберт Мертонны" ылыми шы армашылы ында рылымды -функциялы - ерекше орында. Ол %леуметтануда ы функциялы ты" дамуына аса зор 0лес осты.

Роберт Мертон 1931 жылы Темплдегі университетті т%мамдап, 3зіні" о ытушылы ызметін Гарвард университетінде бастады. К3п замай Мертон докторлы диссертация жазу ын беретін стипендия а ол жеткізеді. Осы университетте 1936 жылы «ХVII асырда ы Англияда ы ылым, техника ж%нео ам» деген та ырыпта докторлы диссертация ор ап шы ты. 1938 жылы Мертонны" осы ж мысы жеке кітап болып жары к3рді ж%не кейінірек Р.Мертонны" ылым %леуметтануына ос ан 0лесі ретінде жо ары ба аланды. Гарвард университетінде ж0ргенде Р.К. Мертон П.Сорокин ж%не Т.Парсонс сия ты алымдардан д%ріс алды.

Ал 1941-1979 жылдар аралы ында Роберт Мертон Колумбия университетінде 38 жыл бойы 0зіліссіз е"бек етіп, осы университеттен зейнеткерлікке шы ты.

1957 жылы Роберт Мертон Америкалы %леуметтанушылар ассоциациясыны" т3ра алы ына сайланды, ал 1968 жылы -лтты ылым академиясыны" м0шесі болды.

1975-1979 жылдары Роберт Мертон Дж.С. Гугенхейм 8орыны" білім ж3ніндегі Консультациялы ке"есін бас арды. Сонымен атар Роберт Мертон А8Ш пен Еуропаны" 21 ірі университетіні" арнайы белгілеріне ие болып, е"бегі зор ба а алды.

117

Роберт Кинг Мертон 2003 жылы Нью-Йорк аласында д0ние салды. Америкалы %леуметтануда рылымды -функциялы мектепті" негізін салушы Толкотт Парсонс б%рін амтитын %мбебап ілімді жасау а тырысса, Роберт Мертон, керісінше, «теорияны ру емес, рылымды - функциялы талдау мен эмпириялы %леуметтік зерттеуді біріктіру ма"ызды» деп санады, сонды тан «0лкен» теория а23 ол «орта де"гей ілімдерін» балама ретінде арсыойды;«орта де"гей ілімдері» статистикалы -эмпириялы ж мыс гипотезалары мен б%рін амтушы жалпы теория арасында орын алды. .

«Орта де"гей ілімдері» т0сінігі рылымдарды бейнелейді, себебірылымдарды ты" ылы ты зерттеп, эмпириялы т0рде негіздеуге болады, біра ол эмпириялы м%ліметтерді жалпылаудан ана рлым м%нді.

«Орта де"гей ілімдеріні"» негіздеуші т0сініктеріне «референтті топтар», «ай ын ж%не латентті функциялар», «аномия», «бюрократия», «%леуметтік дисфункция» ж%не т.б. концепциялар жатады. М ндай теорияларды жасау Р.Мертон іліміні" ма"ызды б3лігі болып саналды, 3йткені эмпириялы зерттеу ба ыттары %детте бір-бірінен алша жатады.

=зіні" ылыми ізденістері барысында Роберт Мертон саналуанбылыстарды, соны" ішінде референттік топтарды, бюрократияны, б аралы коммуникацияны зерттеді, орта де"гей ілімдерін 3"деді. Соларды" біразын «4леуметтік теория ж%не %леуметтік рылым» (1949) кітабында баяндайды.

Р. Мертон антропологиялы - функциялы ережесін жо а шы арды.алым « о ам белгілі бір функциялы бірт тасты ты бейнелейді» деген т жырым жасайды. Мертон Парсонс іліміне т%н тепе-те"дік идеясына арсы «%леуметтік нысандарды" барлы ы міндетті т0рде жа ымды функциялар а ие болмайды, %детте олар функциялы салдар алды тарын аны тап, функциялы , дисфункциялы , функциялы емес салдар арасында ы рылымды айшылы негізінде дамып, олданылады» деген т жырым жасайды.

Р. Мертон функциялар адам %рекеттеріні" объективті салдары ретінде субъективті ма сатты пайымдаумен ерекшеленетініне к3"іл аударды. Ол «ж0йені" функциялылы ы мен %рекеттерді" ирационалдылы ы жекеарастырылуы» керек деп есептеді.

Роберт Мертон саналы субъективті ма саттары мен объективті н%тижелері с%йкес келетін функцияларды ажыратып, оларды «на ты функциялар» деп атады, ал латентті функциялар - объективті зардаптары субъективті диспозициялардан ерекшеленетін, я ни салдары жоспарланбайтын функциялар болып табылады. Мысалы, арамаайшылы тар а т%н латентті функциялар топ бірлігін, т тасты ын ны айту а ы пал етуі ар ылы ерекшелінеді. Дінді талдайтын болса , о ан - на ты функциялар да, латентті функциялар да т%н.

Р.Мертон латентті функцияларды аны тау т0сіну ж%не т0сіндіру тек к0рделі ж%не белгілі бір д%режеде иррационалды на тылы ты" теориялыралы ана емес, сонымен атар %леуметтік жоспарлау 0шін міндетті деп

23 Толкотт Парсонс дамыт ан рылымды -функциялы ілімді америкалы %леуметтануда «0лкен теория» деп атау д%ст0рге айнал ан

118

санады.«4леуметтік инженер» белгілі бір д%режеде йымды 3згерту 0шін институтты д%ст0рлерді", іс %рекетті" на ты ж%не латентті функцияларын ескеруі ажет.

Латентті функциялар болжамын %леуметтік танымны" ерекше асиеті деп санау а болады.Б л болжам жа"ашыл масс-медианы"1 саяси, экономикалы , %леуметтік шешімдерге на ты тарихи %сер ету шарттарын талдаумен байланысты. Ол с рау салу (сауалнама) т0рінде 3ткізілуі м0мкін. Жарияланатын саяси сайлау алдында ы с раулар н%тижелері сайлаушылар а керісінше %рекеттер жасайтындай %сер етуі м0мкін, онда сайлау н%тижелері м0лдем бас а болады. Осы кезде ма"ызды эффектілер пайда болады, оларды америкалы %леуметтік зерттеулерде «серік эффектісі», «мейірімділік эффектісі» деп атал ан. Негізінен б л жерде субъективті-объективті б3лінуден бас тартпай, %леуметтікылыми рефлексивтілік пен 3зіндік динамиканы есепке алуды" аншалы ты ма"ызды екенін ескерген ж3н.

Б дан бас а Роберт Мертон 3зіні" %леуметтік к3з арастарыны"алыптасуына %сер еткен функциялы концепцияларды талдап, бір атар т0зетулер енгізді. Б л концепциялар негізінен функциялар о амны" жеке б3ліктеріні" байланыстарын ны айтып, оларды" 3зара %рекеттілігін амтамасыз етеді деп пайымда ан еді. Осы ілімдерге Роберт Мертон енгізген т0зетулер мыналар:

1.Бір %леуметтік былыс %рт0рлі %леуметтік функциялар а ие бола алатындай, бір %леуметтік функция %рт0рлі былыстар ар ылы ж0зеге асады;

2.Iш негізгі ережені атап к3рсетті:

а) функциялы бірт тасты ережесін; %) %мбебап функциялы ережесін (функциялы - барлы %леуметтікбылыстарды" асиеті); б) функциялы - ажеттілікті" ережесі.

Сондай-а , Роберт Мертон %леуметтану а «эуфункция» ж%не «дисфункция» ымдарын енгізеді. Оны" тойынша, «эуфункция» ж0йені" са талуын, оны" сырт ы орта а бейімделуіне олайлы жа дай ту ызу а тырысады. Ал дисфункция, керісінше, ж0йе тепе-те"дігіні" жо алуына алып келеді, я ни ж0йе элементтеріні" арасында ы байланыстарды б зады.

Роберт Мертон бірдей элементтер бір ж0йелерге атысты функциялы , екіншілеріне атысты дисфункциялы бола алады деп пайымдайды. Мысалы, за" абылдау 3нері функция мен дисфункцияны те"естіре білуден т руы керек. Франция тарихында Директория т сында терезелер мен есіктерге салы енгізілгені осыны ай а тайды. За" функциясыны" м%ні – мемлекеттік табысты молайту, азынаны байыту, біра сонымен бірге за" дисфункциясы орын алды: француздар 0йлерді терезесіз сала бастады. М ндай мысалдарды 3те к3п келтіруге болады. Айталы , б0гінгі к0ні салы ты 3сіру 3ндірісті" лдырауын жеделтетуі м0мкін, себебі тым жо ары салы 3"дірісті дамыту а кері %серін тигізеді.

1 Бϭϗаралыϗ аϗпарат ϗϭралдары

119

Р.Мертон %рт0рлі ма саттарда %рекет ететін адамдар адеттері неліктен функциялы болып табылатынын т0сіндіруге тырысты. Б л 0шін ол на ты ж%не латентті 3згерістерді енгізді.

На ты функцияны" пайда болуына арнайы жа дай жасалады да, ол тап сондай деп мойындал ан іс-%рекет салдары болып табылады. Латентті функция %рекет етушіні" ма сатынан тыс 3здігінен пайда бол ан салдар болып табылады ж%не %рекет етуші оны" неден туында анын да білмейді. Сонымен атар салдар кейбір о ам 0шін функциялы ж%не дисфункциялы бола алады.

Осылайша, ылмысты репрессияны" на ты функциялары %ділеттілік сезімін ана аттандыру, т0зету, жою болып табылуы м0мкін. Латентті функция - б л кездейсо ты функциясы.

Аталмыш а идалар Роберт Мертон а функциялы т%сілді о амда ы дисфункциялы былыстар - аномияларды зерттеу 0шін олдану а м0мкіндік береді. Аномия о амны" %леуметтік рылымда ы шиеленістер менайшылы тар н%тижесінде пайда болды. Э.Дюркгейм сия ты Роберт Мертон да б л концепция а 3з 0лесін осты.

Мертонны" ойынша, «аномия – о амны" ы ты -нормативті ж0йесіні" %рт0рлі элементтері арасында ы м%дени мойындал ан, жалпы ма саттар арасында ы ж%не олар а жетуді" за"ды ралдары арасында ы келіспеушілік пен арамаайшылы н%тижесі».

Аномия адамдар о ам ж0ктеген ма саттар а, сол о ам ай ында ан « арапайым» ралдар ар ылы ол жеткізе алма анда пайда болады. Орта ж%не жалпы сипатта ы ма саттар туралы т0сінігі бол анына арамастан, осы ма саттар а апаратын %рекеттерді" ы ты ж%не адамгершілік %дістерін мойындамау аномия а т%н. Адам аномия жа дайына %рт0рлі т%сілдермен бейімделеді. Мысалы, конформизм ар ылы, ма саттар немесе ралдар, немесе екеуі де жо а шы арылатын іс-%рекет ар ылы.

Енді Мертон бойынша жеке адамны" %леуметтік орта а бейімделу %дістеріні" типтеріне зер салып к3релік

Кесте 3

Жеке адамны бейімделу дістеріні типтері (Роберт Мертон бойынша)

Роберт Мертон концепциясы о амда ы м0дделерді" б3ліну негізінде шиеленістерді т0сіндіру 0шін ке" м0мкіндіктер ашты. Ол ы ты %леуметтануда за"ды орын алды.

120

Жалпы ХХ асырды" 30-жылдары Роберт Мертон сынып, кейiнiрек тере"деткен аномия iлiмi - этиология а жа ындау. Таразыны" бiр басында -о ам м%дениетiндегi негiзгi ма саттар мен ндылы тар, екiншi басында - осы ма саттар а жетудi" о ам олдайтын ралдары т р. Аталмыш ралдар %леуметтену процесiнде жеткiлiктi д%режеде т л аны" бойына сi"iрiлмеген болса, %леуметтiк рылымда ы жа дайына байланысты (кедейлiк, т3менгi статус ж%не т.б.) ма сатына олы жетпесе (тiптi 3мiр бойы жете алмайтындай болса) ма сат пен ережелер арасында келiспеушiлiк пайда болады.

Роберт Мертонны" айналыс ан м%селелеріні" аума ы 3те ке". Ол ша ын топтардан бастап ірі %леуметтік д%уірлерді амтитын о и аларды зерттеді. 8арапайым 3мірден бастап, ылыми ба ыттар айналысатын былыстар а дейінгі аралы та зерттеулер ж0ргізді.

Негізгі е бектері:

•«4леуметтік теория ж%не %леуметтік рылым» (1949);

•«4леуметтік теория ж%не функциялы талдау» (1969);

•« ылым %леуметтануы» (1973);

•«4леуметтік рылымды зерттеу т%сілдері» (1975)

&сынылатын дебиеттер:

•леуметтану. Екі томды%. Ред.бас%ар+ан М.М.Т;жин. Алматы, 2005

•Мертон Р. Социальная структура и аномия//Социологические исследования, 1992. № 2—4.

•Мертон Р. Жария ж%не б0ркемеленген ызметтер //4лемдік %леуметтану антологиясы, Алматы, «Жазушы»,2006, том 5, 7-95 беттер

•Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972.

С. 360-378.

•Баразгова Е.С. Американская социология: традиции и современность. Екатеринбург-Бишкек,1997

•Современная американская социология. М.,1994

•Социологиялы с3здік. Алматы, 8аза университеті, 2003

Ба%ылау с3ра%тары:

•Роберт Мертонны" «орта де"гей ілімдеріні"» м%ні неде?

•Роберт Мертон Т.Парсонс идеяларын алай сын а алды? Оны" к3з арастарыны" Т.Парсонс к3з арастарынан айырмашылы ы неде екенін айта аласыз ба?

•Роберт Мертонны" рылымды -функциялы а ос ан 0лесі неде?

•Роберт Мертон дисфункциядан шы у жолдарын к3рсетті ме?

Тапсырма

121

Р. Мертонны" «Жария ж%не б0ркемеленген ызметтер» деген е"бегін о ып шы ып, талда"ыздар. Білім беру мен т%рбие институтына т%н ызметтерді атап, білім саласында ы дисфункциялы былыстардан шы у жолдарын к3рсеті"іздер.

§18. леуметтік шиеленістер24ілімі

Негізгі $ымдар: конфликтология, леуметтік шиеленіс, .згеріс, даму, тапты к&рес

4леуметтану ылымында о амда ы %леуметтік топтар менауымдарды", о амдасты тарды" арасында ы шиеленістерді" о амды дамуда ы р3лі туралы %рт0рлі к3з арастар ХІХ асырда айтыла баста ан болатын. Мысалы, Гегельді" философиялы ілімінде баяндал ан диалектиканы" за"дарына с0йене отырып, Карл Маркс негіздеген тап к0ресі теориясы - конфликтологияны" ылыми ж0йеленуіні" іргетасын алады. Маркстік ой о амда ы топтар арасында ы шиеленістерді таптар арасында ы к0рес деп т0сінеді ж%не %леуметтік, тапты к0ресті" себебін е"бек пен капиталды" арасында ы айшылы тан іздеу керек деген т жырым жасайды.

Маркс ілімі бойынша, е#бекті# о амды сипаты мен оны" н тижесін иемденудегі жеке меншіктік сипаты арасында ы айшылы шиеленістер тудырады да %леуметтік т3"керіске (социалистік немесе пролетарлы революция а) алып келеді. Сонымен маркстік теория саналуан сипатта ыо амды шиеленістерді" себебі - экономикалы деп т0сіндіреді.

Сонымен атар %леуметтанушылар Г.Спенсер, М.Вебер ж%не Л.Гумплович е"бектерінде шиеленістер %леуметтік даму а ы пал ететін былыс ретіндеарастырылады.

Л.Гумпловичті" шиеленістер ілімі оны" к3з арастарында ерекше орын алады. Мысалы, Л.Гумплович шиеленісті" тарихи былыс екенін д%лелдейді. 8о амды те"сіздік топаралы к0реске, %рбір топта ы те"сіздік т л ааралы немесе жеке к0реске, ал жалпы те"сіздік н%сіларалы , олай болса, н%сілдік к0реске алып келеді. Осы жерде Л.Гумплович «н%сіл» дегенді к3пшілікабылда аннан бас аша т0сінетінін айтуымыз керек. Ол «белгілі бір биологиялы ерекшеліктері бар %леуметтік ауым» деген аны тамадан бас аша,

24 «Конфликт» термині аза тіліне %рт0рлі н с ада аударылып ж0р. Мысалы, « айшылы », « а ты ыс», «шиеленіс», «дау», «жанжал»,»келіспеушілік».

122