книги / smaghambet(1)
.pdfоларды" ж мыстарынан екеуіне де орта пікірлерді кездестіреміз. Дегенмен, кейінірек М.Вебер одан алша тап кетті.
«В.Зомбартты" Макс Веберден айырмашылы ы неде?» деген с ра к3пшілікті ызы тырады. Айырмашылы – В.Зомбартты" капитализмні" пайда болу себептерін к3пфакторлы н с алар %дісі ар ылы зерттеуді сынуы. Айталы , В.Зомбарт «капиталистік рухты» к сіпкерлік ж%не мещанды деп екіге б3лді.
Сонымен атар капитализмні" дамуында ы дінні" р3ліне атысты М.Веберді" тек протестантизмді марапаттауына арсы болды ж%не діни а ымдар капитализмні" дамуына %рт0рлі ы пал етеді дейді. Мысалы, католицизм Испанияда ы капитализмні" дамуына кері ы пал етсе, бас а еуропалы елдерде, керісінше, о" ы пал етті. Дегенмен, В.Зомбарт протестантизмні" рационалды ты дамыту а ос ан 0лесін жо а шы армайды ж%не Макс Веберді" к3з арасымен келіседі.
Вернер Зомбарт іліміндегі шаруашылы пен дін арасында ы 3зара байланыс а атысты ты" ой – я6уда (иудей)дінін уа ыздаушыларды#
Еуропада ы капитализмні# .ркендеуіне ос ан &лесі.
Еврейлер уа ыздайтын дін оларды" іс-%рекетін рационалды ж0зеге асыруына м0мкіндік берді ж%не жа"а атынастар а тез бейімделуге итермеледі, еврейлерді психикалы де"гейде иынды а т3теп беруге 0йретті деген пікірде бол ан В.Зомбарт капитализмні" дамуын рухпен байланыстыруын негіздеді. «Дамуды" себеп-салдарын экономикадан іздеу - бос %урешілік» деп т0сінді. Зомбартша, XVIII асырды" со"ында капитализмні" дамуына негізінен т0рткі бол ан былыс – не рлым пайданы к3бірек табу.
«Пайда а ны у сезіміне не ы пал етті» деген с ра а Вернер Зомбарт былай жауап береді: біріншіден, герман-роман рухыны# т&п-тамырында
жатыр ан таби ат туралы пайымны# азіргі заман ы техниканы жасау а
м&мкіндік беруі; екіншіден, еврейлер рухы д&ниеге алып келген - биржа. Міне осы ос факторды" 3зара 0йлесімі капиталистік пайда а ны у а негіз бола отырып, жа"а рухты" сырт ы бейнесін сипаттайтын алып а айналды.
XVII асырдан бастап еврейлер Еуропада ы шаруашылы а ы пал етті. «Баю а деген талпынысты оларды" діні де олдады», - дейді Зомбарт, ал христиан дініндегілер капитализмге баяу ая басты, себебі «баюды к0н%» деп т0сіну, рыптар мен адамгершілікке бастайтын уа ыздар капиталистік рухты" дамуына кедергі келтірді.
Христиандар арасында капиталистік рух а бой алдыр андарды" ал аш ы легі жа"а жерге оныс аударушылардан, 3з ауымынан б3лініп алып,ауымды , туыс анды байланысты 0згендерден т рды. Жалпы ауымнан ол 0зушілер - сол ауымны" не рлым т%уекелшіл, батылдау, шаруашылы а бейім, жа"алы а мар белсенді тобы еді.
В.Зомбарт та, М.Вебер де капитализмді алыптастырушы буржуазияны" р3лін ерекше ба алады. Дегенмен В.Зомбарт «Пролетариат» деген е"бегінде пролетариатты" тарихи орнына 3зіндік сипаттама береді.
93
Оны" сипаттамасы маркстік ілімдегіден т0бегейлі 3згеше десе болады. Бірана ырын айтса . Мысалы, Карл Маркстегі «пролетарий - жасампаз, прогресшіл, %лемді 3згерте алар к0ш» болса, Зомбартта «ол - кедей, ай ын позициясы жо , 3зіндік на ты бейнесі жо тобыр 3кілі». Вернер Зомбарт пролетариат пен шаруаны" тапты ода ына к0м%нмен арайды, себебі пролетарий мен шаруаны" %леуметтік ортасы мен м0ддесі бірдей емес. Айталы , пролетарий негізінен алада, я ни жасанды ортада 3мір с0ріп, 3з е"бегін сатып к0н к3реді. Оны" меншігі жо .
Ал шаруаны" меншік к3лемі ша ын болса да, ол со ан «та"улы», т%уелді. Шаруа 3мір с0ретін орта - таби и ж%не шаруа отбасымен, ауымдасты пен ты ыз байланыста.
4леуметтік т р ыдан ал анда, Зомбарт пікіріне с%йкес, пролетарийді" «Отаны» жо . 8алада ы т рмыс тіршілік оны ауымынан айырады, отбасы да т ра ты емес. Оны" араласатын к3ршісі де, туыс аны да болма анды тан,андай да болмасын д%ст0рге, ережелерге «байланба ан», я ни т%уелді емес. Сонымен д%ст0рлі таптармен салыстыр анда, пролетариат е"бегі мен е"бекауымдасты ыны" рылуыны" сипаты 3згерді. Пролетарий ат аратын е"бекті" мазм ны арапайым, бет бейнесіз, о шаулан ан, бей ам бола т0седі. Зомбарт суреттегендей, пролетариатты" тіршілігі - %йтеуір бір к0нк3ріс 0шін арекет, с ры сыз к0ндерді" тізбегі.
Дегенмен В.Зомбарт пролетариатты" 3мірін шаруа а ара анда, рационалды деп таниды. Рационализм 3з кезегінде индивидуализмді дамытады. Ал енді индивидуализмні" дамуына пролетарийді" жал ызды ы да итермелейді деген т жырым жасайды В.Зомбарт. Капитализмні" миллиондарды" е"бегін пайдалануы б аралы сипат алады да, пролетарий осы б араны" кішкентай бір б3лігіне айналады. Б дан со", %рине, ол жалпы б арамен т тастанып, сі"ісіп кетеді де тобыр а осылады. Осылайша, пролетариат біртіндеп ынтыма ы бар к0шке айналады. В.Зомбартша, тобыр пролетариатты" «жа"адайы» кейпіне енеді ж%не 3зіне к3сем іздей бастайды.
Пролетариат 3зіні" барлы к0рделі %леуметтік-экономикалы м%селелеріні" шешімін саяси билікте деп т0сінеді. Пролетариатты" шаласауаттылы ы мен радикализмге бейімдігін саналуан саяси а ымдар пайдаланып, %рт0рлі догмалы к3з арастарды таратады деген пікірде бол ан В.Зомбарт, %сіресе, социализмні" утопиялы т жырымдарын сынады. Кейінірек В.Зомбарт іліміндегі «тобыр», «к3сем» былыстары туралы пікірі бас а ойшылдар мен зерттеушілер е"бектерінде дамытылды.
4леуметтану а бет б р ан Вернер Зомбарт «м%дениет туралы ылым» ілімдеріне с0йеніп, « ыну» категориясын енгізді. Ол аталмыш категорияны неокантты рухта 3згертті. Неокантты философия тарихты рух 3мірі ретіндеабылдайтыны белгілі.
Вернер Зомбарт %леуметтануды" рылымын былайша к3рсетеді. «Тарихандай да бір о и аны зерттейді» дейді, ал «%леуметтану болса, айталанатын о и аларды» зерттейді. Мысалы, %леуметтану шаруашылы ты" о амды болмыста ы орнына талдау жасайды. 8айталанып отыратын былыстар
94
белгілі бір ыр а тудырады да %леуметтанулы за" ретінде к3рініс береді. Олай болса, %леуметтануда ы кез келген зерттеу «тарихи-%леуметтанулы сипатта болады» деген орытынды жасайды.
В.Зомбартта ы %леуметтануды" 0лгісін арастырса . Біріншіден, ол философиялы ж%не арнайы болып екіге б3лінеді. Философиялы %леуметтану т%жірибеден тыс сипатта ж%не %леуметтілік т р ыдан адам м%дениетін танумен айналысады. Арнайы немесе ылыми %леуметтану, керісінше, т%жірибелік сипатта ж%не адамны" бірлесе 3мір с0руін зерттейді.
Арнайы %леуметтану психологиялы ж%не ноологиялы болып б3лінеді. Психобиология жаратылыстану ылымдарыны" аясында дамиды ж%не индивидтерді" 3зараы палдасты ы негізінде адамны" рухани %лемін зерттейді, ал ноологиялы %леуметтану ыну %леуметтануыны" негізінде м%дениетті" рухани факторларын зерттейді. В.Зомбартты" ноологиясы позитивизмге арсы рух 3мірі немесе психикалы %лемді ай ындайды.
Вернер Зомбарт %леуметтануда танымны" теориялы ж%не эмпириялы т0рлерін к3рсетеді. «Теория» мен «эмпирия» бір объектіні" екі жа ы ретінде к3рініс табады.
Негізгі е бектері:
•«Буржуа. 8азіргі заман ы экономикалы адамны" рухани дамуы тарихыны" этюдтері»;
•«Пролетариат»;
•«Социология».
&сынылатын дебиеттер:
•Арон Р. леуметтанушылы% ойды1 даму сатылары // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
•леуметтану. Екі томды%. Алматы, 2004
•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:
Питер, 2002.
Ба ылау с ра тары:
•Вернер Зомбарт шы армашылы ыны" ерекшеліктері андай?
•Вернер Зомбарт к3рсеткен капитализмді зерттеуді" %діснамалы принциптері андай?
•В.Зомбартты" антииндустриализмін алай т0сіндірер еді"із?
•«Капиталистік рухты» Зомбарт андай т0рлерге б3лді?
•Еврейлерді" Еуропада ы капитализмні" 3ркендеуіне ос ан 0лесі туралы Зомбарт не дейді?
Тапсырма:
95
Вернер Зомбартты" «Буржуа. 8азіргі заман ы экономикалы адамны" рухани дамуы тарихыны" этюдтері» деген шы армасын о ып, оны" экономиканы дамытуда ы рухани м%дениетті" орны туралы ойлары туралы эссе жазы"ыздар. 8аза рухани м%дениетіндегі андай ндылы тар экономикалы даму а серпінді ы пал ететіні туралы пікір алысы"ыздар.
§14.Вильфредо Паретоны леуметтанулы теориясы
Негізгі $ымдар: логикалы –эксперименттік, «сезімдер», «т нба», «туынды»,леуметтік те#дік, элита, «элитаны# айналымы ілімі»
Вильфредо Парето (1848-1923) - батысты теориялы %леуметтануды" к3рнекті 3кілдеріні" бірі, италиялы социолог.
Вильфредо Парето 1848 жылы 15 шілдеде Парижде д0ниеге келді. 1858 жылдан бастап Италияда т рды. алымны" 3мірін зерттеушілер оны" жанжа ты, тере" білім алуына, %сіресе, математикадан жа сы білім алуына атаанасы барлы жа дайды жаса анын баса айтып к3рсетеді.
1869 жылы В.Парето Туриндегі политехникалы мектепті ая тап, «8атты денелердегі те"дікті" іргелі принциптері» деген та ырыпта диссертацияор ады. Осы ылыми ж мысы В.Парето а кейінгі жылдары экономика мен %леуметтануда ы те"дік м%селелерін зерттеген кезінде к3п к3мектесті ж%не оны" к3з арастарына біршама ы пал етті.
ХIХ асырды" 90-жылдары Вильфредо Парето экономикалы теория мен математикалы экономикадан зерттеулер ж0ргізіп,н%тижесін жариялады. Ол 1893 жылдан бастап 3міріні" со"ына дейін Швейцарияда ы Лозанна университетіні" профессоры болды. В.Паретоны" эконометрия ылымыны" дамуына зор 0лес ос анын ерекше атап 3ткен орынды болар.
Экономика ылымыны" теориялы м%селелерімен таныс бол ан В.Парето %леуметтануда ы «экономикалы адам» ілімін сынады. В.Парето к3з арастарыны" алыптасуына позитивизм ж%не А.Бергсон мен Ф.Ницшені" иррационалистік, волюнтаристік ілімдері %сер етті.
В.Паретоны" сыни к3з арастары оны" %леуметтану ылымымен жете танысып, тікелей айналысу а шешім абылдауына м%жб0рледі. 1897 жылдан бастап ол университетте алым %леуметтану курсын о и бастады.
1907-1912 жылдар аралы ында Вильфредо Парето «Жалпы %леуметтанудан трактат» жазды. Б л 2000 беттік м%тіннен, 13 тараудан, 2612 параграфтан ж%не осымшалардан т ратын 3те 0лкен к3лемдегі е"бек. Осы е"бегінде Вильфредо Парето сын ан негізгі зерттеу %дісі – логикалы - эксперименттік 20 деп аталды. Ол «%леуметтану д%л ылымдар сия ты болуы тиіс, сонды тан жалпылама т жырым жасау 0шін логикалы ережелерді са тау
20 8исынды -т%жірибелік
96
керек. 8андай да болмасын идеялы элементтер фактілерді б рмалайды» деп т0сінді.
В.Парето ;леуметтану+а экономикалы% тепе-те1дік %а+идасын енгізбекші болды. Ол ;леуметтанулы% білім %3рылымын жа1а принциптерге негіздемек ниеттін жасырмады. леуметтануды В. Парето орташа %о+амды% п;ндер – %3%ы%, саяси экономия, саяси тарих, діндер тарихы т.б. синтездеу деп тAсінді.
Вильфредо Парето -зіне дейінгі ;леуметтануды «догмалы%» деп айыптады. Ол тіпті О.Конт пен Г.Спенсер 3сын+ан %а+идалар позитивті деп таныл+анына %арамастан, +ылыми негізден алша% жатыр деп сынады. Осы «позитивті», «гуманитарлы%», «догмалы%», «метафизикалы%» ;леуметтану+а В.Парето «эксперименттікті» %арсы %ойды. Ал эксперименттік болу Aшін +ылым «логикалы%-эксперименттік негізде болуы керек» деп санады, я+ни тек ба%ылау, т;жірибе негізінде алын+ан м;лімет +ана +ылым+а керек. Егер де метафизика абсолютті принциптерден на%ты фактілерге %арай жAрсе, эксперименттік +ылым на%ты фактілерден абсолютті принциптерге %арай емес, тек жалпы принциптерге %арай жAріп отырады. Осылайша, сол принциптерді1 «бас%а жалпылама принциптерге т;уелділігін табу керек» ж;не осы ;діспен ;рі %арай шексіз кете береді.
Жалпы принциптер %арапайым болжамдар ретінде +ана %арастырылады. «Теория ж;не оны1 принциптері, оларды1 дедукциясы тек фактілерді жан-жа%ты тAсіндіру Aшін +ана %ажет ж;не одан бас%а а%и%ат -лшемі болуы мAмкін емес», - дейді Парето.
«Эксперименттік» деген терминні1 итальян тіліндегі тAсініктемесі бас%а тілдердегіден -згеше, ол «зерттелетін объектілерді бас%ару» деген ма+ынада немесе «Aнемі ба%ылауда болатын объекті туралы деректерді талдау» деген ма+ынада %олданылады. В. Парето бойынша, б3л ;діс «%3былыстар» туралы ж;не оларды1 арасында+ы «%ажетті» байланыстар туралы тек ы%тимал білім +ана береді ж;не ы%тимал білімде орналас%ан за1дар да %атал шектелген, белгілі бір ке1істіктік-уа%ытты% шекарада+ы бірдей байланыстарды білдіреді.
Парето бойынша, теорияны" пайдасын оны олдануды" н%тижесіменана аны тау керек. Егер о ам 0шін ілім пайдалы болса – пайдалы, зиян болса
– зиян. Себептілік, за"дылы , %леуметтік факт ж%не бас а осал ы %діснамалы м%селелерді В.Парето махизм21 идеялары де"гейінен арастырды.
В.Паретоны" позитивтік идеяларыны" м%ні – о амды ілімді идеологиялы мазм ннан ажырату еді. Осылайша, ол жаратылыстанудан алын ан базбір абстрактілі эталон ар ылы теорияны алыпты-логикалы ж%не фактографиялы компоненттерге б3ліп бастады. Н%тижесінде о амды ілімндылы тардан айырылды. 4леуметтік былыстарды т0сіндіруде
21 Махизм –Эрнст Мах (1831-1916),Рихард Авенариус(1843-1896),Анри Пуанкаре (1854-1912) негізін ала ан а ым. Негізгі идеясы - философияны" негізігі м%селесі сыни т%жірибе болу керек.
97
детерменизмнен бас тарту - В. Паретоны" %леуметтанылы ілімін т йы а тіреді. Ол 3зі 3мір с0рген ортаны т0сіне де, т0сіндіре де алмады.
В. Парето о амды ілімінде социумды ж0йе ретінде арастыра отырып, «оны 0немі б зылатын ж%не айта алпына келетін тепе-те"дік жа дайында» деп т0сіндіреді. Осылайша, алымны" экономикалы тепе-те"дікті %леуметтану а енгізбек бол ан ниеті механикалы сипатта алып ойды.
4леуметтік іс-%рекеттерді В. Парето « исынды» ж%не « исынсыз» деп б3лді. 8исынды %рекеттерді а ыл-ой бас арады, ережелер реттейді. 8 ралдар мен ма сат объективті логика а негізделген, себебі на ты т%жірибеде бар байланыстар а ар а с0йейді, сонды тан ма сат а жетеді. 8 ралдар мен ма сат бір-біріне пара-пар. Ал « исынсыз» %рекеттер адам іс-%рекетіні" негізгі б3лігінрайды ж%не ерекше «сезім логикасын» басшылы а алады. 8исынсыз %рекетті" исынды %рекеттен айырмашылы ы - сапалы пайымдау мен ойшылдарды" пайымдауы н%тижесі емес, иррационалды психикалы процесті" н%тижесі. 4дістер мен ма сат бір-біріне с%йкес емес.
Адам белсенділігі м%селесін талдай отырып, В.Парето тарихты индивидтерді" %леуметтік іс-%рекеттеріні" н%тижесі деп д рыс айтады, біра ішкі мотивтерді" сезімдік сипатына ие таби и шы у тегіне ана т%н дей отырып, 0лкен %леуметтік топтарды" іс-%рекеттерін т0сіндіре алмады.
Индивидті" ерекше т л алы асиеті санасында емес, сол сананыисынды сия ты болып к3рсететін ілімдер мен д%йектер к3мегімен 3зіні" « исынсыз» іс-%рекеттерін б0ркемелеу 0шін пайдалана білу м0мкіндігі деп есептеген В. Парето индивидті" таби аты исынсыз, иррационалды деп т0йіндейді.
Адамны" мінез- л ыны" 3те тере"де жатыр ан факторлары бол анды тан сезімдерді тану иын. Міне сонды тан логикалы - эксперименттік %діс оларды тек сырт ы к3ріністері ар ылы ана таниды. Осы процесті т0сіндіру 0шін В.Парето «т нба» (оларды резидуи деп атады) ж%не «туынды» немесе «деривация» деген ымдарды пайдаланды. Сонымен адамдар 3здеріні" исынды емес %рекеттерін исынды ретінде к3рсету 0шін пайдаланатын теориялар т ра ты ж%не .згермелі элементтерден т рады деп есептеді.
«Т нбалар» - сезімдерді", эмоцияларды", инстинктілерді", психикалы к0йді" негіздері. Олар 3згермейді. В.Парето «т нбаларды"» алты тобын аны тайды. Б л топтарды ол толып жат ан бас а топтар а б3лді. Осы бір т0сініксіз ым кейін социологиялы с3здіктер мен аны тамалы тар а да енген жо . Мысал ретінде В.Паретоны" ілімі бойынша бірінші топты арастырып к3рейік.
I ТОП КОМБИНАЦИЯЛАР ИНСТИНКТІ
1а. Жалпы комбинациялар 1%. - сас ж%не арамаарсы заттарды" комбинациясы
1%1. Жалпы сас ж%не арама арсы заттар 1%2. Сирек заттар; тосын о и алар 1%3. 8ор ынышты заттар мен о и алар
98
1%4 Жа сы заттармен байланысты ба ытты жа дай; жаман жа дайлармен байланысты ба ытсызды 1%5. Осы сипатта ы н%тижелерді тудыратын те"естірілген заттар
1б. Кейбір заттар мен актілерді" тылсым к0ші
1б1. Жалпы тылсым к0ш 1б2. Заттар мен пия байланыста ы байланысты есімдер
1в. Т нбаларды біріктіру ажеттілігі
1г. 8исынды талдау а ажеттілік
1д. Комбинацияларды" ызметіне сенім II топ Агрегаттарды" са талуына к0ш салу
III топ Сырт ы актілер ар ылы 3зіні" сезімдеріні" к3рінуіне деген ажеттілік IV топ 4леуметтілікпен байланысты т нбалар
V топ Индивид пен о ан тиесіліні" бірт тасты ы VI топ. Жынысты т нба
Деривацияларды В.Парето т3рт топ а б3лді. Біріншісі - абсолютті шынды деп саналатын аксиомалар мен догмалар. Екіншісі - беделге с0йенетін т жырымдар. Iшіншісі - к3пшілік абылда ан принциптер мен сезімдерге негізделген т жырымдар. Т3ртінші - топты тек с3з ж0зіндегі д%лелдер райды. Оларды" еш андай на ты объективті баламасы жо .
Вильфредо Парето о амды «ж0йе» деп т0сінді, біра оны оз алыс а итермелейтін к0шті к3рсетіп бере алмады.8о амды даму а атысты ойыл ан с ра тар а жауапты Парето биология мен психологиядан іздейді. 4сіресе,о амды 3ндірісті" дамуыны" айнар к3здерін таби и асиеттерден іздеуі - В.Паретоны" ілімін с%тсіздікке шыратты.
В.Паретоны" ойынша, сезімні" барлы т0рлері емес, н%тижесі белгілі бір %рекет болып табылатын т0рлері ана - социология 0шін м%нді. Олар - %леуметтік ж0йеде %леуметтік тепе-те"дікті амтамасыз ететін, 3згермейтін, т ра ты элементтер.
В.Паретоны" іліміндегі иррационализмді алым 3мір с0рген кезе"дегі т л аны" рационалды типіні" да дарысы %серімен т0сіндіруге болады.асырлар то ысында ы да дарыс н%тижесінде о амда пессимизмні" етек алуы, адам парасатына деген к0м%н иррационалды ты дамыт ан еді. Осыдан «адам санасыны" исынсызды ы» идеясы дамыды.
В.Паретоны" «адам психикасы сезімдік саласыны" р3лі ілімінен» оны"о амда ы %леуметтік былыстар а к3з арасын бай ау а болады. Мысалы, В.Паретоны" идеология а атысты ойларын арастырса . Ол б аралы сананы бас ару механизмін к3рсетіп берді, біра идеологияны о амды т%жірибеден б3ліп алуыны" кесірінен %рт0рлі а ымдар а ба а бере алмады. «Барлы ілімдер бірдей, олар эмоциялар факторыны" 0стем болуынан туындады» деп есептеді. Идеологияларды" бір-бірінен айырмашылы ын к3рсете алмады.
В.Паретоны" пайымдаулары «эмоциядан бастау алатын лы индивидтер бар» деген пікірге саяды. Олар – данышпандар, ламалар. Осы ан байланысты батыста к3бірек олдау тап ан В.Паретоны" «элитаны" айналымы» ілімі
99
болды. алым элитаны" екі т0рін айырып к3рсетеді. Олар: билік басында ылар
ж%не билікте еместер.
8о амны" %леуметтік рылымын к3рсету 0шін В.Парето сыз ан пирамиданы" 3зінде о ам екі ана таптан т рады. Олар «жо ары абат» - элита, «т3менгі абат» - халы ты" бас а б3лігі. Осы к3рініс барлы о амдар а ж%не саяси бас ару формаларына т%н. В.Паретоны" «элита» туралы т0сінігінде екі арамаарсы пікір бар. Бір жа ынан, зерттеуші элитаны аса абілетті, білікті адамдар ретінде абылдаса, екінші жа ынан, «элита - таби и с рыптауды" н%тижесі» дегенді айтады. Сонымен атар Парето «Трактаттарында» кейбір адамдар тек «элита атын б0ркемеленіп ж0руі де м0мкін» дейді.
Вильфредо Паретоны" «элита - жа сыларды" ішіндегі жа сылар» деген аны тамасы т0сініксіз, дегенмен Паретода «элита ерекше асиетке, абілетке ие адамдар тобы» деген ой басым екені бай алады. Мысалы, В.Парето билеуші элита а т%н асиеттерді былайша саралайды: .зін-.зі стай білу, бас а
адамдарды# лсіз т старын бай ау ж не оларды .з пайдасына олдана білуі;
адамны# эмоциясын ескере отырып, сендіре алу асиеті; керек кезінде к&шті пайдалануы. Со" ы екі %діс бірін бірі жо а шы арады, себебі екеуіні" бірі анаолданылуы керек. Егер элита осы екеуіні" бірін олдану ажеттігі ту анын бай ай алмаса, онда тарих сахнасынан т0сіп алады.
Осы ан орай, Паретоны" «Тарихаристократияларды" орымы22» деген ата ты а идасы алыптасты. Сонымен элита ж%не халы ты" бас а б3лігі 3зара айырбас а т0сіп, орындарын ауыстырады. М ны зерттеуші «элиталарды" айналымы» деп атайды. Айналым ар ылы элита 0немі ж%не 0зіліссіз 3згеріс 0стінде болады. =згерістер бас ару ісіне ты", жа"а идеялар алып келеді, ал егер айналым болмаса, элита ыдырап, к0йзеліске шырайды. Б л жа дай т3менгіабатта билікке мтылатын оз алысты тудыруы м0мкін.
Сондай-а , Парето «элитаны" циркуляциясында ы» процестерді" баяулапалуы немесе бас а да себептер оны" рамына «сапасы нашар элементтерді"» енуіне жа дай жасайды, міне осы жа дай саяси революциялар а т0рткі болады. Осы пікірі негізінде Вильфредо Парето тарихи дамуды элиталарды" 3рлеуі менлдырауы ретінде к3рсетіп берді. «Оларды" кезектесуі, ауысып отыруы - адамзат о амыны" 3мір с0ру за"ы», - деп атады Парето.
Элитаны" ауысып отыруы - элиталар типіні" ауысуы, я ни «т нбаларды"» бірінші тобы мен екінші тобы арасында ы 3зара алмасуды" ж0зеге асуы немесе «комбинациялар инстинкті» мен «агрегаттарды" са талуына к0ш салуды"» кезектесуі. «Комбинациялар инстинктісі» басым элита б араны сендіру, сатып алу, алдау, а ыма ету %дістерімен бас арады. Бірінші топта ы осы инстинктілерді" басым болуы екінші топты" инстинктілерін к0шейте т0седі. Осы категория а т%н асиеттер: агрессия, авторитарлы , айсарлы , беріктік, келісімге келмеу, б%ріне к0м%нмен арау. В.Парето бірінші типтегілерді «т0лкілер», ал екінші типті «арыстандар» деп атады. Экономика саласында осы екі типке «саудагерлер» мен «рантье» с%йкес
22«Бейіті» деп те айту а болады.
100
келеді. Б л баламаны В.Парето Макиавеллиді" «Та сыр» е"бегінен ал ан. Паретоны" ойынша, егер о амда «рантье» басым болса, то ырау болуы м0мкін, ал «саудагерлер» басым болса, т ра сызды болуы м0мкін.
Негізгі е бегі:
Жалпы социологияны" трактаты (1916)
&сынылатын дебиеттер:
•Арон Р. леуметтанушылы% ойды1 даму сатылары // лемдік ;леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М., 1997.
•Парето В. 4леуметтану теорияларын олдану туралы //4лемдік %леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 36-61 беттер
Ба ылау с ра тары:
•В. Парето сын ан %діс алай аталады?
•В.Парето сын ан ымдарды" м%ні неде?
•4леуметтік іс-%рекеттерді В. Парето « исынды» ж%не « исынсыз» деп б3луіні" негізінде жатыр ан идея андай?
•«Элита айналымы» іліміні" негізгі идеясы не деп ойлайсыз?
Тапсырма
В.Паретоны" «элиталар айналымы ілімімен» танысып, негізгі идеяларына талдау жаса"ыздар. 8аза станды элита туралы ой б3лісі"іздер.
101
§15. Питирим А.Сорокинні леуметтанулы к%з арастары
Негізгі $ымдар: леуметтік ке#істік, леуметтік мобилдік, леуметтік топтар, леуметтік стратификация, леуметтік-м дени динамика, революция леуметтануы, конвергенция
Сорокин Питирим Александрович - ресейлік ж%не америкалы %леуметтануды" белгілі 3кілі, ХХ асырда ы ірі %леуметтанушыларды" бірі. Ол 1889 жылы Великий Устюгте са ол3нерші мен шаруа %йелді" отбасында д0ниеге келген еді, ал 1968 жылы 79 жасында Нью-Йоркте д0ние салды. Ресейлік тарихшылар П.Сорокин мен ата ты М.Ломоносовты бірегей т л алар деп пір т тады, себебі екеуі де арапайым халы ты" кедей топтарынан шы ып, инттеллектуалды де"гейі 3те жо ары топтар а 3те алды.
П.Сорокин 1902-1904 жылдары Гамада ы екіжылды мектепте о иды, ал осыдан кейін ауылды мектептерге маман даярлайтын шіркеу жанында ы м алімдік мектепті т%мамдайды.
Ресейдегі саяси о и аларды" ы палымен П.Сорокин 1905 жылы эсерлер партиясына м0шелікке 3теді. Саяси к3з арастары ж%не белсенді %рекеттері н%тижесінде 1905-1906 жылдары т0рмеде отырды. Т0рме болаша алым 0шін 0лкен мектеп болды, себебі алды" ы атарлы еуропалы %леуметтік, экономикалы , саяси ой 3кілдеріні" е"бектері саяси т т ындар арасында ке"інен тарал ан еді.
1907 жылы т0рмеден боса ан П.А.Сорокин Санкт-Петербург психоневрологиялы институтына о у а т0сті. Ресей %леуметтану тарихынан білетініміздей, ал аш ы социологиялы кафедра осы институтта рыл ан болатын. Бір жылдан со" П.А.Сорокин Петербург университетіні" за" факультетіне ауысады, біра 3зіні" %леуметтану а деген ызы ушылы ын оят ан стаздарымен ты ыз байланысын 0зген жо .
Питирим Сорокинні" к3з арасында неопозитивистік-бихевиористік ба ыт басым болды. 1913 жылы жары к3рген «8ылмыс пен жаза, ерлік пен марапат»
102