книги / smaghambet(1)

«Мендi» талдау» (1921), «М%дениеттегi мазасызды » (1926)т.б. танымал е"бектерінде психоталдау iлiмiнi" негiзгi а идаларын т жырымдады.

Фрейд iлiмi адамны" таби аты мен м%нiн, оны" психологиясын, т л алырылымын, %леуметтiк адетiн т0сiндiретiн саналуан iлiмдердi" жиынты ы.

Фрейд адамны" %леуметтiк iс-%рекетiнi" психикалы себептiлiгiне к3бiрек к3"iл б3ле отырып, адам адетiнi" мотивтерiн т0сiнуге жа"а м0мкiндiктер ашып бердi. Адамны" психикалы 3мiрi «адам а засына таби аттан т%н %рт0рлi инстинктерi, марлы тар, ажеттiлiктер ар ылы аны талады» деген т жырым жасады.

З.Фрейд адамны" iс-%рекетiне биологиялы , я ни таби и механизмдер басымыра %сер етедi деген пікірді айтты. Мысалы, биологиялы бiрлiк ретiнде индивидуумны" инцест38, каннибализм 39 сия ты марлы тары адамны" %леуметтік адетiне %сер етедi деп есептейдi. Сондай-а , адам 3зiнi" ата-тегiне т%н таби и сезiмдердi, ниет-тiлектердi санасыны" алтарыстарында са тап, оныайталап жа" ыртып отырады деген орытынды а келді.

З. Фрейд іліміне с%йкес адамны" алыптасуында жалпы сипатта ы екi негiзгi инстинкт басты р3л ат арады. Олар: Эрос (жынысты инстинкт - 3мiр с0ру ж%не 3зiн-3зi са тау инстинктi) ж%не Танатос (3лiм инстинктi, агрессия, деструкция, б0лдiру, жою инстинктi). Фрейдше, 3мiр – осы екi арама-арсылы ты" к0ресi мен бiрлiгi. Аталмыш к0рес тек индивидтi" ана емес,о амда ы 0лкендi-кiшiлi топтарды" арасында ы арыматынастар бейнесiн де ай ындайды. Айталы , мемлекеттер мен лттар та дыры да, Фрейдті" ойынша, 3мір мен 3лім арасында ы к0реске байланысты.

Зигмунд Фрейд ж0йке ж0йесiнi" б зылуынан жан ауруына душар бол ан пациенттерін зерттеу н%тижесінде «нау асты" жынысты ажеттiлiктері мен адамгершiлiк а идалары арасында ы арамаайшылы тары - ауруыны" негiзгi себебi» деген ой т0йдi. Осы т р ыдан Фрейд, «адам психикасында ы ауыт улар а - эротикалы к3"iл-к0йi, т ым уала ан осындай к3"iл-к0ймен немесе тiкелей т ым уалайтын сезiмдердi" 0йлесiмi %сер етедi» деген т жырым жасады. З.Фрейдше, «жынысты инстинктiлер жалпы а орта психикалы уатты ай ындайды». алым психикалы уатты «жынысты уат» немесе «жынысты ашк3здiк» деп атап, оны белгілеу 0шін «либидо» деген терминдi пайдаланды. Дегенмен Фрейд 3з ойын бiр арна а келтiре алмай, «либидо» ымын ма ына жа ынан саналуан теориялы т жырымдарда пайдаланды. Зигмунд Фрейд «либидоны» т л а iс-%рекетiнi" оз аушы к0шi деп т0сiне отырып, оны" %рт0рлi жа дайларда к3рiнiс табатынын атап к3рсетедi. Мысалы, Зигмунд Фрейд ілімінде ма сат а ол жеткiзу де, жеткiзе алмау да кейде либидомен т0сiндiрiледi.

Сонымен, Фрейдизмні" негiзгi а идасы – адам болмысы негiзiнен немесе басым жа дайда жынысты 3мiрiне байланысты, я ни адамны" бас алар 0шін

38Инцест - андас туыстар арасында ы жыныстыϗ ϗарым –ϗатынастар.

39Каннибализм - адамныϟ етін жеу.

173

пия болып табылатын 3міріне ана аттануы немесе ана аттанбауы т л аны"рылымына ы пал етеді.

Фрейд е"бектеріні" басым б3лiгi комплекстер (толымсызды ) теориясына арнал ан. «Комплекс деп адамны" денсаулы ы мен адетiне %сер ететiн, адамны" санасынан тыс, белгiлi бiр эмоциялы мазм н а ие т0сiнiктер жиынты ын» айта келе, Фрейд та ы да индивидтi" жынысты ажеттiлiктерiнана аттандыру м%селесiн %леуметтiк адетiмен байланыстырады. Ол т л аны"алыптасу процесіндегі «Эдип комплексi»40 мен «толымсызды комплексiне» к3бiрек к3"iл б3ледi.

Зигмунд Фрейд нау астарды" к3рген т0стерiне талдау жасай отырып, «адамны" санасында та ы (жабайы) таби ат а т%н анайы арыматыныс а деген штарлы алып ояды да, %леуметтiк 3мiрде арятпен реттелетiн осы жа дайлар жасырынып алады»,- дейдi. Ол «тек ой, арман, иял т0рiнде болып, адамды ж0йке ауруына шыратуы м0мкiн».

Зигмунд Фрейдті" пікіріне с%йкес т л аны" алыптасуына психикалыадетке т%н т ра тылы , рахат а кенелу ж не на тылы принциптерi %сер етедi. «Т ра тылы тан» «рахат а кенелу» туындайды. Фрейд iлiмiнде «рахат а кенелу» 3лiм инстинктiсiне ба ынышты ж%не сонымен 0йлесе %рекет етедi.

«Рахат а кенелу» негiзгi принцип болуына арамастан, о ан арсы принцип бар. Ол – «на тылы » принципi, я ни %рбiр адам 3зiн орша ан на ты ортада ы талап а сай болуы тиiс ж%не сол орта талап ететін ережелер,а идалар мен 0лгілерді стануы ажет.

Адам таби атыны" арамаарсылы а идасы - З. Фрейдтi" т л арылымы iлiмiнде дами т0стi. Фрейд «т л а 3зара айшылы та ы 0ш саладан, я ни «ол», «мен» ж%не «жо ары меннен» («Идеал-Мен» ж%не «Мен-идеал») т рады» деп т0сiндi.

Фрейдше, т л аны" рылымында ы «Ол» – «санасыз, рационалды емес (иррационалды) таби и реакциялар мен импульстерді" жиынты ы». «Ол» – т л аны" йымдаспа ан, реттелмеген саласы, рахат а кенелу принципi ар ылы реттеледi ж%не ба ыланады.

«Ол» – Эрос пен Танатосты" 3зара к0ресiне уат беруші ж%не т л аны" %леуметтiк iс-%рекетiнi" айнар к3зi.

«Мен» - «Ол» элементiнен ерекшеленiп, а ыл-парасат а негiзделетiн, реттелген ж0йе. «Мен» – %леуметтік орта талаптарына иррационалды ты с%йкестендiредi.

«Жо ары Мен» - «Меннi"» негiзiндегi м%дениеттi" 3нiмi болып табылады. Ол арят, адамгершiлiк асиеттер мен адеттік ережелерден т рады. «Жо ары Мен» «Мендi» ба ылап, оны" жо ары %леуметтiк талаптар де"гейiндегi елiктеу 0лгiлерiн игеруiне м0мкiндiк бередi.

Зигмунд Фрейд саналуан о амды ауымдасты тар арасынан екi негiзгi типтi – тобыр мен б араны ерекше б3лiп к3рсетедi. Фрейдше, тобыр -

40 Грек философы Софоклды" «Эдип» трагедиясыны" кейіпкері - Фивы патшасы Эдип білместікті" салдарынан %кесi Лайяны 3лтiрiп, анасы Иокаста а 0йленедi. Оны" Иокастадан ту ан балалары 3зiнi" андас бауырлары болып шы ады. ылымда ы «Эдип комплексі» деп аталатын былыс 3з атауын осы о и а желісінен алады. Сонда б л ым баланы" «3зіні" ата-анасына деген жынысты мартуы немесе елігуі» дегенді білдіреді.

174

йымдаспа ан топ, ал б ара - белгiлi бiр жа дайда йымдас ан, орта ниетi мен пiкiрi бар топ. Б ара - 3зара жынысты елiгу бiрiктiрген индивидтер мен сол индивидтердi" орта к3семге деген елiгуiнен ту ан топ.

«Адам мен м%дениет арасында ы келiспеушiлiк невроз тудырады» деп есептеген З.Фрейд, «м%дениет 3зiнi" ата" талаптарымен т л аны ты ыры а ты ып, оны «ауру а ашып кетуге м%жб0рлейді» дейдi. Шынында, адам 3мірде кездесетін к0рделі м%селені шешуден аш а тауы м0мкін. Соны" бір %дісі – ауруды сылтаурату немесе «ауру а ашып кету».

Жалпы З.Фрейд к3з арастары батыс %леуметтануына жа"а серпiн

%келдi.Зигмунд Фрейд адамныϟ санасы мен адам !мiр сϫрiп отыр ан әлеуметтiк ортаныϟ р!лiне дϭрыс ба а бере алмады, біра ол %леуметтануды дамытуды" ты" к3кжиектерiн к3рсеттi.

Психоталдау ба ытыны" дамуына 0лес ос андарды" арасында австриялы психиатр, психолог Альфред Адлер бар. Ол 1870 жылы 7 а панда Венада д0ниеге келді, 1937 жылы 28 мамырда Шотландияда д0ние салды. А.Адлер ылымда индивидуалды психиатрия мен индивидуалды психологияны" негізін алаушы ретінде белгілі. К3п жыл Еуропада ызмет еткеннен кейін А8Ш– а эмиграция а кетті.

А.Адлер Америкада символды интерациялы ты, ыну %леуметтануыны", сондай-а гуманистік ба ыт идеяларыны" дамуына ы пал етті. Адлерді" психоталдауды жа"а ылыми т жырымдарымен толы тырды. 4рине, оны" Фрейд іліміні" ы палында бол аны с3зсіз. Дегенмен А.Адлер психоталдау а идаларына сын к3збен арап, ед%уір социологияландырды, я ни Фрейдтегі «бейсаналы ты" 0стемдігі мен жынысты инстинкт басымдылы ына» арсы «%леуметтілікті» ойды. Адлерді" пікіріне с%йкес «доминанта - адамны" билікке, бас а а 0стемдік етуге мтылысы».

Фрейд к3з арастарыны" 3зегі болып табылатын т л алы рылымды А.Адлер тіпті жа тамады. Т л а рылымын тек т тасты ретінде анаарастыру керек деген к3з арасты сына отырып, т л аны т0сіндіру 0шін ол « леуметтік сезім» деген ымды пайдаланды. А.Адлер т л а а т%н «толымсызды кешені» мен %рт0рлі ауыт уларды %леуметтік сезімні" болмауынан немесе кемістігінен деп санады.

«Адам таби атын т0сіну» деп аталатын ж мысында А.Адлер адам %рекетін тек %леуметтік т р ыдан т0сіндіріп береді. Осы ан байланысты психоталдау аясында ала отырып, адамны" толымсызды кешенін биологиялы ж%не психологиялы ырынан зерттейді. «Толымсызды кешенін» «%леуметтік сезімді дамыту ар ылы же"уге болады» деген т жырым жасайды.А.Адлерді" ілімінде «толымсызды кешені» мен «компенсация ж%не жо ары компенсация принципі» екі негізгі категория болып табылады.

Постфрейдтік ілімні" 3кілі - швейцариялы алым Карл Юнг (1875-1961) фрейдтік ілімні" негізгі ойларына 3зіндік пікірін білдірді. Мысалы, Юнг «либидоны» тек т л аны" таби атына ана емес, сондай-а м%дениет пен 3ркениетке ы пал ететін к0шуат к3зі деп те таныды. Ол фрейдтік

175

бейсаналы тан бас тарт ан жо , керісінше, жа"а ымдармен байытып, к0рделендіре т0сті.

Карл Юнг «бейсаналы ты» «жеке бейсаналы », « жымды бейсаналы » деп б3ле отырып, «жеке сана» ж%не « жымды сана» деген ымдармен бірге т3ртта"балы рылымны" элементтері ретінде сипаттайды. Карл Юнгті"жымды бейсаналы ты сипаттайтын «архетиптерді"» таби атына жаса ан талдауы - ты" идеяларды" бірі екені с3зсіз. «Архетипті» - адам а м ра ретіндеал ан, рпа тан рпа а берілетін белгілі бір символдарды" кешені деп таны ан алымны" станымы Э.Дюркгеймдегі « жымды к3з арас» пікіріне с%йкес келеді. Юнг ілімінде «архетип» - ойлау 0лгілерін, жымды бейнелер мен символдарды" 3зегі. Осы категорияны пайдалана отырып, неврозды", б аралы психозды" себебін – таби ат пен м%дениет арасында ы арама-арсылы тан деп т0сіндіреді. 4сіресе, 3нерк%сіптік о амда ы дамуды" адам таби атымен 0йлеспеуі - адам тарапынан иррационализмні" пайда болуына итермелейді.

Адамдарды" %леуметтік орта а арыматынасын зерттеу ар ылы К.Юнг бірі-біріне арамаарсы т л алы екі типті, я ни «экстравертті» ж%не «интравертті» типтерді к3рсетті. Экстраверт - психикалы к0ш– уатын сырт а орта а ба ыттаса, интраверт - 3зіне ба ыттайтын т л а.

Психоталдау ба ытыны" та ы бір 3кілі - неофрейдтік саланы" негізін салушы, танымал неміс алымы Карен Хорни (1885-1952). Ол 1932 жыл а дейін Берлин психоталдау институтында е"бек етті. К.Хорниді" ылыми ізденістері жемісті болды. Германияда фашистік диктатура билік басына келгеннен кейін Америка а кетуге м%жб0р болды.

К.Хорни 1941 жылы А8Ш-та психоталдау институтын рды ж%не жанжа ты ылыми зерттеулер ж0ргізе отырып, психоталдауды дамытты. Оны" е"бектері арасында «Бізді" заманымызды" невротигі», «Психоталдауда ы жа"а жолдар», «Невроздар мен адамны" дамуы» ерекше аталады.

К. Хорниды" ылыми к3з арастарына Фрейдті", Адлерді", Юнгті" ы палы зор болды, біра кейін Хорни Фрейдті" ылыми т ырынан алша тай бастады ж%не оны" к3з арастарын сын а алды. З.Фрейдті" инстинктілер теориясын, «либидо» ілімін, психологиялы былыстарды" биологиялы шы у тегі туралы ойларын сынай отырып, 3зіні" ылыми т жырымдарын ж0йеледі. Мысалы, Карен Хорни бейсаналы былысына ы пал ететін м%дени факторларды есепке алмау – ателік деп санады, себебі кейбір %рекеттерді адам м%дени факторлар ы палымен санасыз абылдайды ж%не іске асырады. Осыдан Хорни адам таби атында ы %леуметтілікке басымды береді. 4леуметтік фактор н%тижесінде абылдан ан санасыз %рекеттер адам а %леуметтік орта а бейімделуге м0мкіндік береді. Сонымен атар К.Хорни т л а таби атына т%н ішкі айшылы тарды да «бейсаналы пен» байланыстырады. Осыайшылы тарды алым «бейсаналы кешендер, инстинктілермен байланыста ы %леуметтік шиеленістерді" психологиялы де"гейдегі к3рінісі» деп таниды.Т л аны" ішкі жан д0ниесін зерттей келе, Хорни оны" негізгі екі ба ытын к3рсетеді: алыпты ж%не неврозды .

176

А) алыпты - адамны" таби и м0мкіндіктері мен абілетіні" арапайым ж0зеге асуы;

4) неврозды - адамны"-мінез л ында ы патологиялы 3згерістерді к3рсетеді. Ауыт у адамны" т л алы таби атын 3згертеді, оны аз ындау а, о шаулану а душар етеді.

К.Хорни неврозды" пайда болуы мен емдеу жолдарын зерттеді. Неврозды" себебі - о ам, %леуметтік орта, ата-ана мен бала арасында ы шиеленістер дегенорытынды жасайды. Сонымен атар К.Хорни зерттеулер н%тижесінде адам психикасы м0мкіндіктеріні" зор екеніне назар аударады ж%не «адам кез келген ты ыры тан психикалы к0ші ар асында 3зін-3зі алып шы а алады» деп т жырым жасайды.

Карен Хорни З.Фрейдті" бейсаналы идеясымен келіседі, тек ол ілімдегі сексуалды ты" басымды р3лімен келіспейді,оны" орнына адамны"ауіпсіздікке мтылу инстинктін ояды. Осы ан байланысты Карен Хорни мынадай типтеуді сынады:

1.Адам 3зін ауіпсіз сезіну 0шін 3згелермен бірге болу а мтылады (%леуметтік топ а бірігеді);

2.Адам 3зін ауіпсіз сезіну 0шін 3згелерден алша тайды(%леуметтік ортадан о шаулану);

3.Адам 3з ауіпсіздігі 0шін 3згелерге арсы болады (адамдар %лемі о ан

жау, сонды тан оны жою керек).

Осылайша, К.Хорни «невроз т л аны"» т ра ты, о шаулан ан, деструкциялы сия ты негізгі типтерін к3рсетіп берді.

Карен Хорниді" психоталдауды" %леуметтік сипатына ос ан 0лесі зор. Дегенмен, алым адамны" рухани ты ыры тан шы уында ы т л аны" 3зіндік психоэмоциялы м0мкіндіктерін тым жо ары ба алады, ал %леуметтік-м%дени факторлар (доминанта ретіндегі) р3лін к3рсете алмады.

ХХ асырда ы психоталдау ба ытын Эрих Фроммны" %леуметтанулы к3з арастарынсыз сипаттау м0мкін емес. Ол 1900 жылы 23 наурызда Майнда ы Франкфуртта д0ниеге келді, ал 1980 жылы 18 наурызда Швейцарияда ы Муральто деген жерде айтыс болды.

Эрих Фромм 1918 жылы Франкфурт университетіне т0седі, кейін Гейдельберг университетінде де о иды. Оны" стаздары а айынды М. ж%не А. Веберлер, К.Ясперс, Г.Риккерт болды. Бар бол аны 22 жасында докторлы д%режеге ие бол ан Э. Фромм Берлин ж%не Мюнхен университеттерінде д%ріс ты"да ан.

1927-1929 жылдары ылыми шы армашылы пен белсенді айналысып, арнайы басылымдардан жиі к3рінеді. Осы кезде 3зіні" ата ты «Фрейдті" психоталдауы» деген ма аласын да жариялайды.

Ал 1930 жылы М.Хоркхаймер бас ар ан Франкфурттегі %леуметтік зерттеулер институтында %леуметтік психология б3лімін бас арады.

1932 жылы Фроммны" жетекшілігімен ж мысшылар мен ызметкерлер арасында ж0ргізілген зерттеу - Еуропада ы 0лкен ж%не ша ын топтарды"ндылы ты ба ыттарын зерттеген ал аш ы эмпириялы зерттеу болды.

177

Зерттеу н%тижесінде ж мысшы табыны" Гитлерлік фашистік т%ртіпті жа тайтынды ы аны талды.

1933 жылы Эрих Фромм А8Ш- а оныс аударды. 1941 жылы жары к3рген «Бостанды тан ашу» деген е"бегімен америкалы %леуметтанушылар арасында %йгілі болды. алымны" белгілі е"бектері атарында «Адам 3зі 0шін» (1947), «Салауатты о ам» (1955), «Маркста ы адам бейнесі» (1961), «Адам жолы» (1964), «Адам деструктивтілігіні" анатомиясы» (1973) сия ты ж мыстары бар. 8азіргі кезде Э.Фроммны" 10 томды жина ы Германияда басылуда.

Со ыс алдында ы %лемдік экономикалы да дарыс, Еуропаны" д%л ортасында фашистік диктатураларды" сайран руы, екінші д0ниеж0зілік со ысты" жой ын сипаты, онда ан миллион бейк0н% адамдарды" рбан болуы

– %леуметтік ойда радикалды гуманизмні" дамуына ы пал етті. Эрих Фроммні" т л а туралы ілімі де осы ба ытта дамыды. алым адамны" т л алыалыптасуына %леуметтік ортаны" тікелей ы палы бар екенін д%лелдеуді ма сат етті. Ол «орта статистикалы » адамны" т л алы рылымы мено амны" %леуметтік-экономикалы рылымы 3зара шартты атынаста» деген ой айтты.

Т л аны біржа ты зерттеу м0мкін емес, «биологиялы ж%не %леуметтікырынан атар зерттеу керек» деген т жырым жасады. Т л аны" рылымы, оны" %лемге, бас а адамдар а, 3зіне деген арым атынасы т р ысынан зерделенуі тиіс. Адам орша ан %леуметтік ортаны" %серіне жауап бере отырып, 3зі де 3згереді. «Психологиялы факторлар о амны" %леуметтік ж%не экономикалы прогресіне т0рткі болады»,- деп т жырымдайды Фромм.

«Т л а - айшылы ты, к0рделі былыс, себебі ол 3зіні" м%"гілік емес екенін біледі. Адамны" 3зіні" уа ытша былыс екенін т0йсінуі - 3міріні" сан илы, к0рмеуі иын м%селелерге толы болуына алып келеді. Адам ажалданашып тыла алмайды. Ол 3мір мен 3лім арасында ж0реді, сонды тан т л аны жан-жа ты зерттеген абзал.

Адамны" тіршілігіне таби ат та, %леуметтік орта да ы пал етеді. Осы екі фактор бір-біріне арамаарсы былыс бол анды тан, Э.Фромм адам «иемдену» ж%не «болу» деп аны тал ан екі принципке негізделе саралануыажет деп есептеді. Фромм «болмыс ж%не иемдену ілімі» ар ылы азіргі заман ы о амда ы экономикалы ж%не психологиялы да дарыстан шы у жолын т0сіндіреді. Да дарыстан шы у жолы – адамны" адетін 3згерту. 8азіргі заман ы о амда ы басты станым – иемдену, бірде"еге иелік ету, ал адамзат 3ркениетін са тау 0шін адамды адами болмыс а ба ыттау керек. Б л жерде %"гіме т тыну о амынан салауатты, алыпты, гуманистік о ам а 3ту туралы болып отыр.

Адамны" таби атынан иемденуге бейім болуы таби и ажеттіліктер шекарасында жатыр, ал «болмыс» %леуметтік ортамен байланысты.

Гуманист ретінде Эрих Фромм адам туралы іліміні" ма"ызды категориясы ретінде махаббатты арастырды. «С0йе білу 3нері» деген е"бегінде с0йіспеншілікті" теориясы мен практикасын талдайды. «8азіргі заман ы о ам

178

с0йіспеншілікті" ке" 3ріс жаюына жа дай жасап отыр ан жо »,-дейді. Осы кітапта «Махаббат ж%не оны" азіргі заман ы батыс о амында ыдырауы» деген арнайы б3лімі де бар.

Фромм махаббатты" бірнеше т0рін к3рсетеді. Ол бауырларды" бір-біріне туыс анды , жанашырлы сезімі, ананы" бала а деген махаббаты, эротикалы махаббат, 3зі"е деген махаббат, дай а деген махаббат т.т. «Адамны" жаны» деген е"бегінде Фромм «3лімге деген махаббат» ж%не «тіріге деген махаббат» деген ымдарды пайдалана отырып, зорлы -зомбылы т0рлеріні" 3зараайшылы ты сипатын к3рсетеді. Сонымен атар Эрих Фромм т л аны"ажеттіліктеріне тере" талдау ар ылы оны" деструкциясын да айналып 3тпейді. Мысалы, адамны" аз ындауыны" бір себебі - «3зінен 3зіні" алша тауы» болуы да м0мкін. Адамны" 3згелермен арыматынасыны" 0зілуі, о аммен, таныстарымен, достарымен, жалпы о аммен байланысыны" болмауы, сондай-а , о ам тудыр ан %леуметтік-экономикалы , саяси жа дайлар да адами алыптан ж рдай болу а, т л алы да дарысына ы пал етеді.

Эрих Фромм %рбір адамны" таби атына т%н «биофилия» ж%не «некрофилия» сия ты екі тенденцияны атайды.Егер адам 3мірге дегенызы ушылы ын жо алтса, онда оны" бойында 3лім инстинкті басым болады (некрофилия). ылымда «некрофилия» деген терминді «м%йітке жынысты елігу» былысын белгілеу 0шін жиі олданады. Фроммда оны" аясы ке"ірек, себебі осы ыммен алым азіргі заман ы о амны" адамгершілік бетбейнесін, терроризм, диктатура, адамды ая а басып жаныштау сия тыбылыстарды, адамны" о шаулануын т0сіндірді. «Адольф Гитлер. Некрофилияны" клиникалы жа дайы» ж%не «Генрих Гиммлер: садизмні" клиникалы жа дайы»деген е"бектерінде аталмыш к3з арастарын баяндады.

Т л а м%селесін жан-жа ты арастыра отырып, Э.Фромм %леуметтік мінезлы іліміні" ма"ызды екендігі туралы орытынды а келді. Жалпы, б л - неофрейдизм мен постфрейдизмге т%н.

Фромм «%леуметтік мінезлы ты - индивидті" психикасы мен о амды %леуметтік рылым арасында ы байланыс» деп т0сінді. Ол жеке адамны" мінез- л ын бір м%дениет шекарасында ы былыс деп таныды, ал белгілі бір %леуметтік топтар мен таптар а т%н орта мінезлы ты" болуы -«%леуметтік мінезлы ты"» бар екеніне к3з жеткізіп т р» деген т жырым жасады. 4леуметтік мінезлы белгілі бір м%дениеттер арасында ы ерекшеліктерді к3рсетеді.

Адамны" мінез- л ы - психикалы шы"далуды" к3рінісі. Фроммны" тілімен айтса , «адамны" 3зіндік к0шуаты %леуметтік 3мірде 3ндіргіш к0шке айналады». алым «Адам 3зі 0шін» деген е"бегінде «т л аны" %леммен арым-атынасында ы ерекшелік - мінезіні" іргетасы» деп т0сінетіндігін жазады ж%не «адам 3мір с0ру процесінде %леммен (1) белгілі бір заттарды иемдену мен оларды" ассимиляциясы ар ылы ж%не (2) %леуметтену процесі ар ылы арама-айшылы та болады» деп т жырым жасады. Осы т жырым негізінде Э.Фромм %леуметтік мінезлы а мынадай аны тама береді: «%леуметтік мінезлы -

179

ассимиляция ж%не %леуметтену процесінде адам к0шуатыны" игеретін алпы (салыстырмалы т0рде перманентті)».

Фроммны" ойынша, белгілі бір %леуметтік топтар мен таптар а т%н орта мінезлы ты алыптастыратын орта %леуметтік ж%не м%дени 0лгілер бар. «8о ам дамуыны" кезе"деріне %рт0рлі %леуметтік мінезлы типтері т%н» дей отырып, Фромм оларды былайша типтейді: н тижелі ж не н тижелі емес.

Эрих Фромм капиталистік о амды атты сынады ж%не оны адам а жато ам деп сипаттады, сонды тан капитализмді н тижелі емес, с тсіз о ам деген типке жат ызды. Н%тижелі емес типті рецепциялы , анаушы, сара#, айырбастаушы деп ба ыттар а б3лді.

Рецепциялы ба ытта ы о амда адам - белсенді емес, ол - «дайын ас а тік асы », сырттан алушы. «Кім», « айдан», « ашан», « алай», «не» береді деп к0тіп ж0реді.

Екінші анаушы ба ытта ыларды Фромм «иемденушілер» дейді. Олар не тартып алады, не улы пен алдап алады, %йтеуір иемденеді. Ал сара"дар типіндегі %леуметтік мінезге д0ние марлы , 0немшілдік, «шы бермес шы айбайлы », я ни сара"ды т%н. Негізгі ма сат – иемдену, жинау.

Фромм, адамдар тіпті сезімге де сара", олар махаббатты да «иемдену бірлігіне айналдырды» дейді. Ал нары ты типке т%н ерекшелік –айырбас. =мір б%рін айырбастау а рылады ж%не к3біне айырбас - тікелей арыматынас н%тижесі емес. Адам да 3зін тауар ретінде 3ткізе білуі тиіс. Б л адамны" рухани ж та"ды ына алып келеді. Адам мы"ны" ішінде 3зін жал ыз сезінеді, себебі оны" жа дайы ешкімді ызы тырмайды, одан тек стандартты 0лгілерді" аясында болу талап етіледі.

Фромм іліміндегі ма"ызды м%селені" бірі - капитализмді тарих сахнасына шы ар ан «те"дік» мазм ныны" 3згергеніне талдау жасауы. Капитализмні" бастауында «те"дік - жеке адамны" дамуында ы ерекшеліктерді мойындау» деп т0сінілген болса, енді «3зара бірін-бірі алмастыру деген м%нні" баламасы болып отыр» деп жазады Фромм. «Те"дік адамны" 3зіндік ерекшелігін дамытуды" орнына, азіргі заман ы адамны" 3зіне ж%не 3згеге деген нем райлылы ына айналып отыр», - дейді Эрих Фромм. Ал енді н%тижелі немесе с%тті тип адамны" дамуына, оны" абілетіне с%йкес 3з ажеттіліктерін толы ана аттандыра алатын о ам а т%н %леуметтік мінезлы . Б л типті" 0ш ба ыты бар: белсенді, жа сы к.руші,а ыл-парасатты.

Айтып 3ткеніміздей, Эрих Фромм капитализмді аяусыз сына ан алым. Ол капитализмдегі адамны" о шаулануы - деструктивті адамдар санын арттырады деген т жырым жасады, сонды тан капитализмні" дамуында ы мынадай м%селелер ты ыры тан шы у а м0мкіндік береді деп санады:

•=ндіріс экономика а емес, адам а ызмет етуі тиіс;

•Адам мен таби ат арасында ы айшылы тар а назар аудару;

•8о амны" ынтыма тасты ын амтамасыз ететін шаралардыарастыру;

•Шектен тыс т тынудан бас тартып, адамны" денсаулы ы мен игілігіне жарамды шамада т тыну а назар аудару;

180

• Адамны" бас а адамдар 0шін белсенді %рекетке м0дделі болуын т%рбиелеу т.т.

Эрих Фромм 3зін А8Ш-та ата ты еткен «Бостанды тан ашу» деген е"бегінде «бірде"еден ерікті болу» ж%не «бірде"е 0шін ерікті болу» дегенді т0сіндіреді. Мысалы, «адамны" инстинктілерден, о шауланудан ерікті болуы - ынтыма тасу 0шін ерікті болуыны" негізі болып табылады» деген пікір айтады.

Психоталдауды" америкалы 3кілі Дэвид Рисмен 1950 жылы Н.Глейзер ж%не Р.Деннимен бірге «Жал ызды шылауында ы тобыр» деген е"бекті жариялады. Ал 1952 жылы «Тобырда ы бейнелер» деп аталатын е"бегі жары к3рді. Рисмен психоталдауда ы солшыл радикалды ба ытты" негізін алады. Ол америкалы о амда ы %леуметтік 3мірді зерттеу н%тижесінде %леуметтік мінезлы ты" 0ш типін к3рсетіп берді: консервативті, конформистік; ішкі д0ниеге ба ыттал ан, т йы ; сырт ы орта а ба ыттал ан, стандарт а толы с%йкес болуы тиіс т л а.

Фрейд негізін ала ан психоталдау жеке ылыми ба ыт ретінде ХХасырда ы %леуметтанулы ойдан 3з орын тапты ж%не жа"а ізденістерге жол ашты.

Негізгі е бектер:

З. Фрейд: «Тотем ж%не табу. Ал аш ы ауымды м%дениет пен дiннi" психологиясы» (1913); «Б араны" психологиясы мен адамилы »; «Мендi талдау» (1921); «М%дениеттегi мазасызды » (1926).

А.Адлер: «Жеке адамны" психологиясы»; «Органдарды" толымсызды ы туралы»; «Невроздарды жеке психологиялы емдеу».

К.Юнг: «Психологиялы типтер»; «Рух пен 3мір»; К.Хорни: «Невроздар ж%не адамны" дамуы»; «Бізді" заманымызды"

невротигі», «Психоталдауда ы жа"а жолдар»; Э.Фромм: «Адам 3зі 0шін»(1947), «Салауатты о ам» (1955),

«Маркста ы адам бейнесі»(1961), «Адам жолы»(1964), «Адам деструктивтілігіні" анатомиясы» (1973)

&сынылатын дебиеттер:

•Фромм Э. Психоанализ ж%не дзен-буддизм// Мифология: рылымы мен р%міздері. 4лемдік м%дениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы», 2005, том 2

•Фрейд З. «Мен» ж%не «ол» // Классикалы емес батыс философиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, «4лемдік философиялы м ра», том 13,180199 беттер

•Юнг К.Г. -жымды бейсаналы ты" архетипі туралы// Классикалы емес батыс философиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, «4лемдік философиялы м ра», том 13, 253-288 беттер

•

Ба ылау с ра тары:

181

•Фрейд ылым а енгізген негізгі ымдар андай ж%не олар андайбылыстарды сипаттайды?

•Фрейд іліміндегі т л а рылымыны" негізгі элементтері андай?

•Фрейд іліміні" позитивтілігін неден к3руге болады?

•А.Адлерді" іліміндегі негізгі т жырымдар андай?

•Карл Юнг к3з арастары немен ерекшеленеді?

•К.Хорни іліміндегі Фрейдке сын ж%не неврозды" типтері туралы не айтар еді"іздер?

•Эрих Фроммны" т л а ілімі неге гуманистік деп аталады?

•Фромм іліміндегі «болмыс ж%не иемдену» іліміні" негізгіа идалары андай?

•Фроммны" махаббат іліміндегі ымдар андай?

•Фроммны" «%леуметтік мінезлы » ілімін алай т0сінді"із?

Тапсырмалар

•Неофрейдизм мен постфрейдизм туралы хабарлама дайында"ыздар.

•Э.Фроммны" махаббат туралы пікірімен танысып, эссе дайында"ыздар

§27. Структурализм

Негізгі $ымдар:, тіл, белгілер, м тін, бинарлы , синтагма, парадигма, о ам, ж&йе, рылым, структурализм

8 рылым мен %рекетті" 3зараы палы м%селесін зерттеген ба ыттарды" бірі – cтруктурализм. Талкотт Парсонсты" рылымды функциялы ілімінде « о ам-институттан ан %рекеттер жиынты ы», я ни м%"гілік, т ра ты, атыпал ан %рекеттер. 4леуметтік рылым %рекеттен б3лінбейді, айырмашылы ы жо десе болады. Осы т жырымны" негізінде о ам а т л алы асиеттерді та"у орын алады немесе о ам ажеттіліктерді ана аттандыру а мтылатын, ма саты бар %рекетті" ажет немесе ажет емес екендігін саралайтын былыс деген т0сінік алыптасады.

Т.Парсонс пен оны жа таушыларды" абстракция а жа ын идеяларын т%жірибеде пайдалану иын. 4леуметтік рылым а объективті к3з арасрылымны" функциясына ж%не адамны" о ан ы пал ету %дістеріне к3п к3"іл

182