книги / smaghambet(1)

б3леді. Мысалы, Р.Мертонны" ілімі, %леуметтік шиеленістер ілімі, %леуметтік айырбас ілімі.

8 рылымды -функциялы ілім о ам мен %рекет ілімін жасау а тырыспайды, олар «социологизм» принципі негізінде %леуметтану %дісі ретінде к3рініс табады деген де пікір бар. Оларды" ілімінде сипаттау басымыра . 4леуметтік шиеленістер теориясында ж0йелік де"гейде зерттеуге ден ояды. Ал %леуметтік айырбас ілімінде %леуметтік рылым мен адамдарды" іс- %рекетін бихевиоризм а идаларымен т0сіндірмек болады. Сондай-а %леуметтік рылымды зерттеуді" субъективті ба ыты бар. Б л ба ытта %леуметтік рылым тікелей 3зараы палдасты н%тижесінде пайда болады деп есептейді. Олай болса, социолог « рылым алай пайда болады» дегенді т0сіндіруі керек дейді. Б л ілімдер атарында символды интеракциялы , феноменология т.б. бар. Ал, структурализм ба ыты - %леуметтік рылым мен %леуметтік %лемге т0бегейлі бас а к3з арас. «Ж0йе» ымы ж%й ана элементтер жиынты ы емес, ол - 3зіндік асиеті бар рылым. 4рекеттер ілімі элементтер арасында ы байланысты жо а шы арса, структуралистер керісінше, оны" ма"ызын жо ары ба алады.

Структурализмдегі «ж0йе - 3зараы палдасу 0лгілері институттан ан %леуметтік йым»; « о ам» %рекет пен ызметтен ерекше %леуметтік болмысты" бір т0рі бол анды тан ерекше теориялы талдауды ажет етеді; ал « рылым» болса, «%лемні" ішкі жасырын рылымы» деп т0сініледі. Біз %"гіме еткелі отыр ан структурализм бірнеше ба ыты бар, к0рделі ілім болып табылады (лингвистикалы , антропологиялы , генетикалы , психологиялы ), сонды тан структурализм ілімдерін біршама тере"ірек арастыруды ж3н к3ріп отырмыз.

Эмиль Дюркгейм мен Огюст Контты" индивидтерден тыс ж%не олардан жо ары т р ан « жымды 3кілдікті» білдіретін «%леуметтік факт» ж3ніндегі «%леуметтік» идеялары, неміс философы Иммануил Кант, ыну %леуметтануы, %леуметтік рационалды ілімі, француз тіл білімі структурализмні" 3зегіне айнал ан а идалар а негіз болды. Сонымен бірге структурализмге ы пал еткен неопозитивист Людвиг Витгенштейнні" (1889-1951) лингвистикалы философиясы. Лингвистикалы философия - аналитикалы философияны" бір ба ыты. Оны" іргелі а идалары мынадай:

•С3здерді" ма ынасы оларды олдану ар ылы аны талады;

•Тіл - 3мір с0ру формасы, 3мір тіл ар ылы аны талады;

•Тіл – іс-%рекет, ызмет,3мір ойыныны" формасы;

•Ма"ызды былыстар: сенім, наным, сенімділік, к3зі жететіндік;

•Адами былыстар: тіл, дін, діл, 3мір, сенім;

•Философия ызметі – тілдік формада ы 3мірді талдау41

Структурализмні" дамуы а ылшын антропологтары Бронислав Малиновский мен А.Радклифф-Браун, француз ойшылдары Клод Леви-

41 Иман л Н. Философия %лемінде: болмысы мен тарихы. Астана,2006, 128-129 беттер

183

Стросс, Луи Альтюссер, Ролан Барт, Жак Лакан, Мишель Фуко, Жак Деррида ж%не т.б. есімдерімен байланысты.

4леуметтану тарихында структурализмні" негізін алаушы ретінде семиология ж%не рылымды лингвистиканы" негізін салушы Фердинанд де Соссюр бірінші кезекте аталады. Ол 1857 жылы 26 арашада Женевада д0ниеге келіп, 1913 жылы 22 а панда айтыс болды.

Женева тіл мектебіні" бастауында т р ан Фердинанд де Соссюрді" негізгі ж мысы «Жалпы лингвистика курсы»1916 жылы жары к3рді. Соссюр университетте о ы ан лекцияларды" негізінде осы е"бекті оны" ш%кірттері Шарль Балли мен Альтер Сеше жина тап, шы ар ан.42

Семиологияны немесе семиотиканы алым о ам 3міріндегі белгілерді#

.мірін зерттейтін ылым деп ата ан. Соссюрше, семиология «белгілеро амда андай орын алады ж%не оларды андай ылымдар зерттеу керек» деген с ра а жауап беруі тиіс.

Ф.де Соссюрді" негізгі т жырымы - с.йлеу пен тілді# арасында ы айырмашылы . Мысалы, тіл (француз тілінде «langue») бір тілде с3йлейтін адамдарды" 3з ойын білдіру 0шін олданатын белгілері мен ралдарыны" жиынты ы, ал с.йлеу (француз тілінде «parole») осы тілде с3йлейтін адамдарды" жеке на ты ой-пікірлері деп аны тады.

Ф.де Соссюр с3йлеу ызметіні" 0ш рамдас б3лігі бар деп к3рсетеді: а) физикалы , я ни дыбыс тол ындарыны" таралуы; %) физиологиялы – ла тан бастап акустикалы бейнеге дейін немесе акустикалы с3йлеу органдарыны"оз алысы; б) психикалы , себебі акустикалы бейне – дыбысталуына с%йкес психикалы на тылы ; физикалы дыбысталу туралы психикалы бейнелеу; екіншіден – ымдар. Олай болса, с3йлеу – с3йлеу актісіні" психикалырамдас б3лігі, себебі акустикалы бейне туралы ымды тере"нен алып шы ады. Мысалы, «та » деген с3зді естіген кезде біз билеуші отыратын орынды елестетеміз. Та – билік символы. Ал 8аза станны" солт0стікшы ысында ы ауылдарда «та » еш андай билік символы емес, ол к0нделікті т рмыста олданылатын зат, себебі та деп к%дімгі орынды ты айту са тал ан.

Тіл де – с3йлеу ызметіні" рамдас б3лігі. Тіл с3йлеуден, %леуметтік пен жекені" айырмашылы ы сия ты ерекшеленеді немесе м ндіні# осал ы ж%не кездейсо ты тан ерекше болуы сия ты. Тілді де Соссюр %леуметтік 3нім деп т0сінеді, я ни егер сіз базбір топта бол ы"ыз келсе, сол топты" с3йлеу т%жірибесін игеруі"із керек деген с3з. Тіл рылымы немесе с3йлеуді" негізінде логика бар. Осы рылымны" элементтері – «ай ындаушы» мен «ай ындалушы» белгілер т тасты ты райды. Америкалы алым Ч.Пирс43 белгілерді" 0ш тобын атап к3рсетеді. Оны" біріншісі деп саналатын «икона»ымы састы а негізделген «ай ындаушы» мен «ай ындалушы»

428аза тіліндегі н с асы: Соссюр (Фердинанд де Соссюр) Жалпы лингвистика курсы. // Тіл мен м%дениет. 4лемдік м%дениеттану ой-санасы.Алматы, «Жазушы», 2005, том 6

43Структурализм Еуропада ызу пікірталас ту ызды, ал А8Ш-та ке" олдау таппады. Тіпті америкалы университеттер структурализммен айналыс андарды удала ан о и алар да орын ал ан. Прагматизм ба ытыны" 3кілі Чарльз Сандерс Пирс (1839-1914) утилитаристік философияны немесе «а ыл а онымды философияны» жасау а тырыс ан ж%не структурализммен айналыс ан аз ана америкалы алымдарды" бірегейі.

184

арасында ы арыматынасты білдіреді. «Индекс» деген ым арым-атынасты" себеп-салдарлы сипатта болатынын к3рсетеді, ал «символ» – %леуметтік келісімшартты" н%тижесі болып табылатын арыматынас. Б л - б3ліктер арасында ы абстрактілі атынас. Тілді" негізгі элементтеріні" 0шінші белгісі, я ни символ а т%н. Барлы кезде «ай ындалушы» т0сінік, объекті емес; ал «ай ындаушы» кез келген т0рде болуы м0мкін. Оларды" арасында ыатынас болуы да аса ажеттілік емес. «Объекті» мен «т0сінікті"» болуы тілгеатысты д рыс бол анмен %леуметтік сала а атысты исынсыз орытынды а алып келеді. 4рбір белгі б3лек жеке келісім объектісі емес, олар 3зара келісімдегі базбір рылым болып табылады. 4р белгіні" м%ні оны" бас а белгілермен атынасында. Бірдей дыбыстардан т ратын с3здер %рт0рлі ма ына беруі м0мкін. Ол дыбыстар бір-бірімен андай арыматынаста болуына байланысты. Мысалы, «ар а» ж%не « ара», «алма» ж%не «амал» с3здері бірдей дыбыстардан т рады, біра дыбыстарды" 0йлесімділігі, орнына байланысты ма ынасы саналуан.

Тілді" м%нді элементтерін табу - айнымалы шамаларды" 3згеруі» деп аталады. Осыны" негізінде тілдегі арамаарсылы тар зерттеледі. Айталы «аз-к3п», «шикі-піскен», «ащы-т щы» ж%не т.б. Б л %діс ылымда «екілік оппозиция» деген ат а ие. Осыдан адамны" «имманентті абілеті» «бинарлы логика» деген терминмен белгіленуі келіп шы ады.

Белгілерді" арым атынастары екі 3лшем: синтагма ж%не парадигма ар ылы талданады. Тілді" синтагмалы немесе жазы та ы (горизонтты ) ыры

–белгілерді" тізбектегі орнын аны тайтын ережелер ар ылы реттелетін символдарды" ж0йелік жиынты ы. Ал парадигмалы (вертикаль)-тізбектегі – бас аны" орнына т ра алатындай немесе бас аны алмастыра алатындай белгілі бір критерий ( састы ы, айтылуы, м%ні) ар ылы біріктірілген символдар жиынты ы.

Сонымен атар структурализм коннотация концепциясы немесе символдар иерархиясын тілді сараптау а олданады. «Ай ындалушы» мен «ай ындаушы» арасында ы арыматынастар %рт0рлі н с ада к3рініс таба отырып, миф ж%не метатіл деген т0сініктерді тудырады. Егер андай да бір символ екінші символды" рамына «ай ындаушы» ретінде енетін болса, онда ол мифті", я ни к0рделі символды" ай ындалатын ішкі жа ыны" сырт ы бейнесі болып табылады. Егер керісінше болса, я ни символ бас а символды" ай ындалатын ырын к3рсетсе, онда сол бас а символды" ай ындаушы б3лігі метатіл деп аталады. Сонымен структурализм ішкі рылым идеясын немесейымдастыру мен топтастыруды бас а м0мкін емес %дістер ар ылы ж0зеге асыратын жа дай ту ызатын исынды сынды. Б л м%дени былыстарды"алыптасуы мен дамуы тетіктерін т0сінуге м0мкіндік берді.

4рекет ілімі 0шін ж0йе тек элементтер жиынты ы болса, структурализм 0шін б3ліктер арасында ы байланыс осы б3ліктерді 3згертпейді, біра оларды"арыматынастарына %рт0рлі м%н береді.

Егер функциялы ілім абстракциялы ымдар иерархиясы де"гейін анасынса, структурализм екі де"гейді сынады. Олар: а) &сті#гі де"гей (деректер,

185

о и алар, былыстар) ж%не %) ішкі де#гей – 0сті"гі де"гейдегі былыстарды" ішкі исынды атынастарын т0сіндіреді.

4леуметтік болмыс а гиперрационалды арыматынас, я ни адамзато амыны" дамуы мен 3мір с0ру атынастарын базбір орта субстанция – « жымды санасызды » былысы т%н деген т жырым структурализмге тиесілі.

Структурализмде ылыми %діс пен д%лелденбейтін а идалар атар ж0реді, сонды тан оларды" аражігін ажырата білу керек. Аталмыш ба ытта жиіолданылатын %дісті" бірі - «метафизикалы болжамдар». Б л %діс кейдеалыптас ан т жырымдармен айшылы а т0сіп жатады, біра структурализм оны жо ары ба алайды.

Структурализмні" негізгі а идасы - ба ыланатын %лем (болмыс) - а ылойымызды" 3німі. Бір жерге, топтас ан адамдар 3з болмысын, тіршілікарекетін бір ой а немесе идея а то ыстырады. Мысалы, Клод Леви Стросс туыс анды пен туысты арыматынастар а т%н терминдер бір идея аясына топтас ан, біріккен деп есептейді. 4рине бір жерде саналуан идеясы бар адамдар болуы м0мкін, біра олар сол жерде болуыны" 3зі бір идея а бойсынуды" ай а ы деп т0сіндіріледі.

Структурализм идеяларын болжамдармен тексеру м0мкін емес. Жалпыылыми а ида т%жірибеде д%лелденуі керек екені т0сінікті. Ал структуралистер сынып отыр ан а ида а с%йкес «болмыс - адам санасыны" жемісі» болса, онда біз 3з олымызбен жаса анды зерттеп, саралауымыз ажет екен.

«К0нделікті %рекеттерді" ішкі рылымыны" 3зіндік логикасы бар, олар %лемді рап т р ан 3зекті, м%ні тере"де жатыр ан за"дар а ба ынады» дейді структуралистер. О ан ай а ретінде «Егер а ыл-ой %лемні" бір б3лігі болса, онда ой да %лем сия ты исынды» деген т жырымды мысал а келтіруге болады. Сонымен субъектіні" олымен жасал ан %лемде адам 3з а ылпарасатыны" да «авторы» емес екен, ол - рылым сынып отыр ан дайын т0сініктер иесі ана.

8азіргі заман ы структурализмдегі негізгі ымдарды француз алымы Клод Леви-Строссты" есімімен байланыстырады. Оны" белгілі ж мыстары арасында «Туыс анды ты" арапайым рылымы»,(1949); «8азіргі тотемизм», (1962); америкалы 0ндістерді" а"ыздары туралы «Мифологиялы » деген сериямен шы ан т3рт кітабы: «Шикі ж%не піскен» (1964); «Балдан к0лге» (1966); «Дастархан д%ст0ріні" шы уы» (1968); «Жала"аш адам» (1971) атты е"бектерін ерекше атап 3ткен орынды.

К.Леви-Стросс е"бектері ал аш ы ауымды рылысты" ж мба %лемінен сыр шертеді. Мы ты этнограф, антрополог, м%дениет тарихшысы ретінде танымал бол ан К.Леви-Стросс 3зіні" «8 рылымды антропология» деп аталатын е"бегінде жа"а философиялы ілімні" негізін алады. Б л ілім тіл, с.з, м тін ж%не оларды" рылымдарын т0сінумен, адамдар арасында ыарыматынастарды ж%не о амды сананы" т0рлері мен типтерін %леуметтік т р ыдан зерттеумен байланысты.

186

Клод Леви-Стросс ілімі ХХ асырда ы жаратылыстану ылымы мен гуманитарлы ылымдарда ы жетістіктер мен жа"алы тарды ескере отырып жасал ан т жырымдардан т рады. Оларды" арасында ал аш ы мифологиялы ойлау мен символды алыптарды" рылымы (Э.Дюркгейм, Леви-Брюль, М.Мосс, Э.Кассирер ж%не т.б.) ж%не кибернетиканы айту а болады. Ол этнография мен антропологияда ы зерттеулерде математикалы %дістерді пайдалану м0мкіндігін к3рсетті.

Клод Леви-Строссты" лингвистика саласында ы ізденістеріні" н%тижелері де структурализм ба ытында ты" ойлар болды ж%не осы салада ы жа"а зерттеулерге серпін берді.

алымны" структуралистік к3з арастары психоталдау а, соны" ішінде Карл Юнгті" пікірлеріне жа ындау ж%не ол Зигмунд Фрейдті" психоталдау іліміндегі санасызды пен саналылы ты" ара атысына байланысты ымдар а да с0йенеді.

К.Леви-Строссты" н%сілшілдікке арсы гуманистік к3з арастарын айтпас а болмайды. Зерттеуші « о амды 3мірді" саналуан т0рлеріні" ортаасиеттері бар» деген т жырым жасады. Оларды" барлы ы рухты" санасызызметін бас арып т р ан жалпы за"дарды" саналы ж%не о амды ойлауды"ырына проекциясы болып табылатын іс-%рекет ( адет) ж0йесі» дей отырып, Леви-Стросс «тарихи дамуды" %рт0рлі сатысында т р ан халы тарды" ойлау ж0йесі мен м%дениеті рылымы жа ынан орта за"дар а ба ынады» деген пікірде болды.

Клод Леви-Стросс андас-туыс анды атынастарды биологияылымыны" аясынан %леуметтік сипаты басым былыстар атарына алып келді, я ни туысты атынас ж0йесі мен некелік атынастар %леуметтік ж0йеністап т ратын ережелер ретінде айырбас пен ерекше тіл деп т0сіндіреді. Зерттеуші оны «индивидтер арасында ы ж%не индивидтер тобы арасында ыарыматынас м0мкіндігін амтамасыз ететін толып жатыр ан операциялар сия ты» деп жазады.

Жалпы К.Леви-Стросс с3зден г3рі рылым а к3бірек к3"іл б3леді. Мысалы, андай да бір а"ызды (%псананы) жеке адам немесе жым шы арды ма (олар бір-біріне ы палы бар екені с3зсіз) б%рібір, а"ызды" рылымы 3згермейді, ол жалпы за"дар а ба ынады.

Леви-Стросс «8 рылымды антропология» мен «Мифологиялы ты"» т3рт томында мифтерді" шы у т3ркініне м ият талдау жасап, оларды географиялы , космологиялы , %леуметтанулы , техноэкономикалы т р ыдан зерттейді. Мифологиялы логиканы" негізгі ерекшеліктерін Клод Леви-Стросс былай к3рсетеді:

•орытындылау, топтау, таби и ж%не %леуметтік былыстарды талдау логикасы оны ылым а жа ындата т0седі;

•сезімдер логикасы бол анды тан на ты ж%не бейнелі;

•мифологиялы ойлау метафораларды, символдарды ке"інен олданады ж%не оны %лем мен адамды тану 0шін пайдаланады;

187

• %леуметтік арыматынастарды" логикасы сия ты мифологиялы ойлау да бинарлы (екілік) оппозициялар а (к0н-т0н, о"-сол, со ыс–бейбітшілік)рыл ан.

Осылайша, Клод Леви-Строссты" мифтерді" ішкі рылымына на тырылымды талдау жасауы ж%не ал аш ы ауымды рылыс а т%н туыстыатынастар 0лгісін к3рсетуі – рылымды талдауды" философия ж%не %діснама ретінде дамуына, структурализм а идаларыны" бас а гуманитарлыылымдарда пайдалану а жол ашты.

4леуметтануда ы структурализмні" антропологиялы ба ытыны"алыптасуына 0лес ос андар атарында британды Бронислав Каспар Малиновский (1884–1942) ж%не Альфред Реджинальд Радклифф-Браун (1881– 1955) бар.

Б.Малиновскийді" к3з арастары оны" эволюциялы ж%не диффузиялы ілімдерге арсы бол анын к3рсетеді. алым адам адетін %леуметтік контекстен тыс арастыру д рыс емес дей отырып, адамзат м%дениетіні" тетіктерін тану 0шін психологиялы процестер мен %леуметтік институттарды" 3зара байланысын т0сінуді ма сат етті.

Оны" белгілі е"бектері арасынан «Австралия аборигендеріні" отбасы» (1913), «Ал аш ы ауым а т%н сенімдер мен %леуметтік рылымны" т0рлері» (1915), «Тыны м хитты" батыс жа ында ы аргонавтар»(1922), «Жабайыо амда ы ылмыс пен салт»(1926), «Жабайыларды жынысты 3мірі»(1929), «Коралл ба тар ж%не оларды" сый ыры»(1935). Б.Малиновскийді" ойлары м%дениет ж%не функция концепцияларына рыл ан.

Енді марксшіл структурализмге т%н т жырымдарды арастырып к3релік. Осы ба ытты" белгілі 3кілдері - француз алымдары Луи Альтюссер мен Никас Пулянцас.

Луи Альтюссер 3зін еш ашан структуралиспін деп есептеген емес. Ол марксизмді жа"а жа дайда дамыту а тырысып, 3зі 3мір с0рген кезе"де марксизмді б рмалау ж%не ортодоксты марксизмнен 3зін алша стау а турысты. Бас а структуралистер сия ты Л.Альтюссер де Т.Парсонс ілімінеарсы мазм нда ы к3з араста болды, я ни о амнан (жасырын %леуметтікрылым) %рекетке (т л а адетіне) арай ая басты.

Жалпы Альтюссер іліміндегі айшылы оны" марксизм мен структурализмді араластырып, базбір « ойыртпа » жасауынан туындайды. Мысалы, ол бірде «теория 3зіні" к0нделікті 3мірден бас а %лемін тудырады немесе жасайды» дей отырып, ба ыланып отыр ан «%лем біз олданып отыр анрылым ар ылы «жасалады» деп «%лем туралы т0сінігіміз - %лемні" тап 3зі» деген структурализм а идасын айталайды. Екіншіден, Альтюссер марксизмге т%н а иданы айталайды, я ни ол 3з пайымыны" « ылыми д%йектілігі - болмысты" на ты сипаттауында» деп т0сіндіреді.

Луи Альтюссер олдан ан негізгі т0сініктер маркстік ілімге т%н. Мысалы, «%леуметтік-экономикалы формацияны» %леуметтік йым деп санады. Зерттеуші кез келген йым 0лгісі «т%жірибе» (практика) ж%не « рылымнан»

188

т рады деп т0сіндіреді. Олай болса, %леуметтік-экономикалы формация да т%жірибе мен рылымнан т рады.

«Т%жірибе» ымы « ызмет» ж%не «%рекет» деген ымдарды" синонимі немесе баламасы ретінде адам іс-%рекетіні" негізгі ырлары - талап пен та#дауды т0сіндіреді. Т%жірибе белгілі бір ралдармен белгілі бір н%тижеге жету ж%не сондай %рекетті" ма саты. Кез келген т%жірибе 0лгісі ретінде экономикалы ызмет немесе %йтеуір бірн%рсе 3ндіру алынады.

Луи Альтюссер бойынша экономикалы ызмет 0ш элементтен т рады: 1) іргелі, негізгі материал (мотивтер, т%жірибе, шикізат); 2) 3ндіріс рал жабды тары (ма сат а жету %дістері); 3) %рекетті" н%тижесі.

Т л алы болмысты да Луи Альтюссер %рт0рлі на ты т%жірибелерді" жиынты ы ретінде к3рсетеді. 4рине жеке практикалар жо а шы арылмайды ж%не талданады, біра жеке практикаларды талдау да экономиканы" ызметі негізінде тал ыланады.

На ты т%жірибелерді" саналуан т0рі бар екенін к3рсете отырып, Альтюссер оны" негізгі 0ш т0ріне, я ни экономикалы , саяси, идеологиялы а назар аударады. «Саяси» ж%не «идеологиялы » ымдарыны" аясы 3те ке".

Зерттеуші 0шін аталмыш т%жірибелерді" 3зара байланыстары менйымдасуы, осы байланысты" логикасы ( исыны) 3те ма"ызды. =зара байланыстар т%жірибені" рылымы деп т0сініледі. Негізгі т%жірибелеро амны" де"гейлерін рай отырып, белгілі бір 3зара байланыстар ар ылы « рылымны" рылымын» райды немесе оны Альтюссер «%леуметтік формация» деп атайды.

8о ам де"гейлері арасында ы 3зара байланысты зерттей отырып, зерттеуші марксист де"гейлерді" %р айсысыны" 3з рылымы бар дейді. 4рбір де"гей «салыстырмалы т0рде т%уелсіз» ж%не « осжа ты себеп салдарлы байланыста». Саясат пен идеология де"гейлерін экономиканы" арапайым салдары десек, ателесеміз, себебі оларды" экономика а 3зіндік ы палы бар. Маркстік к3з арас негізінде Луи Альтюссер шиеленістер %рбір де"гейдегі байланысты не к0шейтеді не б%се"детеді деген т жырым жасайды.

«: рылымдарды# рылымында ы» шиеленістерді «жо ары детерминация»

деп атады. Егер осы а ты ыстар шиеленіссе революция а немесе о амды то ырау а алып келеді деп 3з ойын ХХ асырда ы ресейлік тарихты" деректерімен д%лелдемек болады.

Сонымен Луи Альтюссер экономика а басым ба ыт бере отырып, «доминант де"гей» деген т0сінік енгізді. Біра %р о амда де"гейлер бірдей р3л ат армауы м0мкін дейді. Кейде саясат пен идеология басым болады. Дегенмен де"гейлерді" айсысы 0стем болатыны экономикада ы жа дай а тікелей байланысты деп 3зіні" негізгі ойынан бас тартпайды.

4леуметтік ілімдерді зерттеушілер марксшіл структурализмні" басты жемісі ретінде к3рсететін %леуметтік рылым ілімін сынылып отыр ан кесте (кесте 4) сипаттайды.

Луи Альтюссер кез келген о амда %леумет «ж мыс істейтіндер» мен «ж мыс істемейтіндерге» б3лінеді деп т0йін жасайды. «8о амны" бас а

189

о амнан айырмашылы ыны" 3зі де осы ішкі рылым мен оны" исынында» деп т жырым жасайды. Байланыстарды" сипаттамасы меншік атынастары мен ба ылау атынастарыны" мазм нынан туындайды.

Сонымен адамзат о амында аталмыш байланыстар сипаттамасыны" ерекшелігінен туындайтын 3ндірісті" т3рт т%сіліне с%йкес т3рт %леуметтікэкономикалы формация бар деген т жырым жасайды.

Та ы бір марксшіл структуралист Никас Пулянцас кейінірек Луи Альтюссерді" к3з арастарына кейбір осымша толы тырулар жасады. Мысалы, ол атынастар типіне талдау жаса ан кезде меншікті" на ты ж%не ресми иелік ету арасында ы айырмашылы тарына назар аудару ажет дейді.

Никас Пулянцас осымша .нім (Маркстегі « осымша н» дегенді есі"ізге т0сірі"із) деген ымды енгізді. «Осы осымша 3німге ие болу -о амда %леуметтік 3згерістерге алып келеді», - дейді.

Марксшіл структуралистерді" пайымдауынша, феодалды о амда саясат пен идеология де"гейлері 0стем болады, себебі, ж мыс істемейтін топ жерге иелік етеді, біра оны ж мыс істейтіндер ба ылайды. Ал капиталистіко амда экономикалы де"гей 0стем.

Дегенмен марксшіл структуралистер экономикалы де"гейге тере" талдау жаса анымен саясат пен идеологияны" ішкі рылымын к3рсете алмады. Аталмыш де"гейлерді талдау т л аны" белгілі д%режеде еріктілігін мойындауды талап етті. Тап осы т ста марксизм мен структурализмні" негізгіайшылы ы к3рініп алды. Дегенмен Луи Альтюссер мен Никас Пулянцас %леуметтік–экономикалы формация ше"берінде бірнеше 3ндіріс т%сілдері болатынын к3рсетеді. -сынылып отыр ан кестедегі аралы кезе"мен атар Никас Пулянцас капиталистік о амда са буржуазияны" болуын да « осал ы экономикалы .лшемдер» деген категорияны енгізе отырып т0сіндіреді.

Марксшіл структуралистер %леуметтік тапты" тек экономикалы себептері ана бар дегенмен келіспейді, олар сондай-а саяси ж%не идеологиялы рылымдар ар ылы пайда болатын ж%не 3мір с0ретін таптар бар деген пікірді олдайды. Айталы , осы ба ыт жекеменшік иелерін жер иеленушілер, 3нерк%сіптік ж%не аржы капиталы иелері деп топтастырады. Оларды" арасында 3зара келіспеушіліктер, саясат пен идеология саласына ы пал етуге таласу сия ты атынастар орын алады. 4рі арай «билеуші тап» дегенді мемлекеттік билік органдарында отыр андар немесе «гегемон тап» деп т0сіндіре отырып, барлы шешімдер тек осы тапты" м0ддесіне с%йкес шешіледі дейді.

Марксшіл структуралистер мемлекетті" тек саяси ж0йеде ана емес, сонымен атар %леуметтік-экономикалы формацияда ы орнын ерекше ба алайды. 4леуметтік м%селелерді шешу, %леуметтік саясатты о"тайлы ж0ргізу – мемлекетті" негізгі функциясы деп т0сінеді. Мысалы, мемлекет экономикалы саясатты кейде «зорлау» %дісімен, кейде идеологиялы %діспен ж0ргізеді дейді олар.

Луи Альтюссерді т йы а тіреген м%селе - тап к0ресі. Ол тап к0ресіні"ай де"гейде пайда болатынын т0сіндіре алмады. Тап к0ресі саясат пен идеология де"гейлерінде туындамайды, себебі олар экономика де"гейінеызмет етуші деп т0сінді. Экономикалы де"гейде пайда болады десек, онда ортодоксты де"гейге кетіп аламыз. Л. Альтюссер 3ндірістік детерменизмді жа тамады. Тапты к0ресті" генезисін т0сіндіруге атысты алша ты тар кейін марксшіл структуралистерді" екіге б3лінуіне себепкер болды: бір ба ыт тапты

191

к0ресті ортодоксты марксизмдегідей экономикалы де"гейден іздесе, екінші ба ыт постструктурализмге арай б рылып кетті.

Ал енді структурализмні" кемшілігі неде болды деген с ра а жауап беріп к3релік. Ол 0стіртін, осал ы факторлар а ж%не былысты" пайда болуына ы пал ететін ситуациялы ортаны" р3ліне м%н бермеді. 8 рылымды 3згермейтін былыс деп санады.

Негізгі ж мыстар:

•Леви-Строс К. 3рылымды% антропология //Классикалы% емес батыс философиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, « лемдік философиялы% м3ра», том 13, 496-525 беттер

•Леви-Строс К. Маскалар жолы //ХХ +асыр м;дениетіні1 антропологиясы. лемдік м;дениеттану ой-санасы.Алматы, «Жазушы», 2005, том 1

•Малиновский Б. М%дени 3згерісті" ылыми станымдары мен %дістемелері.//ХХ асыр м%дениетіні" антропологиясы. 4лемдік м%дениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы», 2005, том 1

•Малиновский Б. Функциональды талдау.//ХХ +асыр м;дениетіні1 антропологиясы. лемдік м;дениеттану ой-санасы.Алматы, «Жазушы», 2005, том 1

•Радклифф Браун Альфред Р. Этнология ж;не ;леуметтік антропология ;дістемесі //ХХ +асыр м;дениетіні1 антропологиясы. лемдік м;дениеттану ой-санасы. Алматы, «Жазушы», 2005, том 1

•Соссюр (Фердинанд де Соссюр) Жалпы лингвистика курсы. // Тіл мен м%дениет. 4лемдік м%дениеттану ой-санасы.Алматы, «Жазушы», 2005, том 6

&сынылатын дебиеттер:

•Арон Р. леуметтанушылы% ойды1 даму сатылары// лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Новое и старое в теоретической социологии. Книга 2. М.,2001

•Новые направления в социологической теории. М., 1978

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер,

2002.

Ба ылау с ра тары:

•Структурализмні" Парсонс ілімінен айырмашылы ы неде?

•Структурализмні" негізгі ба ыттарыны" т жырымдары андай?

•Фердинанд де Соссюрді" негізгі ойлары андай?

•Леви Строссты" к3з арасы неге «антропологиялы структурализм» деп аталады?

192