книги / smaghambet(1)

т0сіндіріледі деген ойды айтады. алым адамны" ойлау ызметі мен %леуметтік позициялары арасында байланыс бар деп т0сінді.

Альфред Вебер (1868-1958) - неміс %леуметтануында ы м%дени %леуметтануды" 3кілі, Макс Веберді" інісі. Оны" «Германды ж%не еуропалы м%дениетті" да дарысы» (1924), «Мемлекет пен м%дениетті" %леуметтік идеялары» (1927) деген е"бектері бар. Ол 1904-1907 жылдары Прага университетінде д%ріс о ыды. Ал 1907 жылы Гейдельберг университетіне ауысып, 3міріні" со"ына дейін сол жерде профессор ызметін ат арды. А.Вебер «м%дениет-3ркениет-%леуметтілік» ж0йесіндегі былыстар мен байланыстар туралы пікірлерін білдірді.

Со ыстан кейінгі неміс %леуметтануыны" жандануына ы пал еткен Л.Визе Рене Кениг, Хельмут Шельски, А.Гелен ж%не т.б.болды.

Геттинген университетінде саяси ылымдар мен %леуметтік философияны зерттеуші Хельмут Плеснер (1892-1985) рпа ауысуыны" эмпириялы м%селелерін, соны" ішінде зиялы ауымны" 3згерісін зерттейді. Оны" со ыс алдында ы университет профессорлары мен ылыми ортада ы 3згерістерді талда ан ж мыстары танымал болды да алымны" беделін арттыра т0сті. «-рпа тарды" ауысуы к%сіби элиталарды" 3згерісіне алып келеді» деген т жырым – Х.Плеснер ізденістеріні" н%тижесі еді.

Со ыстан кейінгі Германияда %леуметтануды" алпына келуі - социологалымдарды" елге айта оралуымен ты ыз байланысты. Мамандарды даярлау а Цюрихтан келген Рене Кениг, А8Ш-тан айтып орал ан Адорно мен Хоркхаймер ж%не Голландияда со ыс жылдарында астыртын шы ып т р ан «Homo absconditus» журналымен ты ыз байланыста бол ан Х.Плеснер атсалысты.

ХХ асырда ы неміс %леуметтанулы мектебі туралы айт анда Франкфурт мектебі туралы айтпау м0мкін емес. Оны" 3кілі Юрген Хабермасты" %леуметтік ілімі неомаркстік ба ытта болды. Бір кездері ата тары жер жар ан мектеп 3кілдеріні" бірде-біреуі 1972 жылы Франкфуртта бол ан жо . Теодор Адорно бас ар ан Франкфурт мектебі к3п замай тарап кетуге м%жб0р болды. Оны" себебі - Адорно мен Хоркхаймер арасында ы келіспеушілік. Ал Рене Кениг (1905-1992) эмпириялы неопозитивизмді америкалы социология д%ст0рінде дамытты.

1965 жылы Томас Лукман А8Штан орал аннан кейін неміс мектебіні" феноменология ба ытын жал астырды. Ал енді неміс %леуметтануында ы 0шінші ба ытты со ыс а дейін аса беделді бол ан а а рпа 3кілдері дамыт ан еді. Б л мектеп Гегель мен Марксті сын а ала отырып, жа"а ілімдерге позитивтіарыматынаста болды. Сонымен осы негізгі 0ш орталы ХХ асырды" 50-60 жылдары Германияда 0стем болды, біра оларды" позициясы 1967-1970 жылдар аралы ында %лсірей бастады.

1964 жылы Макс Веберді" ж0з жылды ына орай 3ткен Гейделбергтегі мерейтойлы бас осуда Ю.Хабермас пен Т.Адорно арасында ы пікірталас орын алды. Бір жа ынан герменевтика мен м%тінді тал ылау, екіншіден

33

коммуникативті абілет ж%не жеке сенім мен жалпы міндеттіліктегі оны" негізі туралы айтыс болды.

Франкфурт мектебі неміс лтты социология мектебіне енді анаосыл ан (оны" ішінде бас ару а) жа"а рпа ты" тілді пайдалануы мен жазба м%тіндерді 3ндіруі арасында ы айырмашылы зерттелуі тиіс деп есептеді.

Тарап кеткен Франкфурт мектебі 3кілдерін кейін %леуметтануды" бас а салаларынан кездестіруге болатын еді. Мысалы, Ульрих Оверман «объективті герменевтикамен», ал Клаус Оффе саясаттану м%селелерімен айналысып кетті.

Осы мектепті" 3кілі Никлас Луман «ж0йелік ілімді» кез келген теория а ж%не жалпы социология а да пайдалану а болады деп есептеді. Ол тарихпен есептеспеді. Теорияны жасау (конструкция) м%тін 3ндірумен байланысты, олай болса, Луманды тарихи м%тін емес, тек олжазба ана ызы тырады, 3йткені м%тін ар ылы зерттеуші бір кездегі %леуметтік 3мірге араласуды к3рсетеді.

4леуметтану ылымыны" дамуына 0лес ос ан ойшылдарды" бірі, Англияда позитивизмді дамыт ан –Д.С.Милль (1806-1873). Оны" ылыми %дістерді олдану ж3ніндегі идеялары аса ма"ызды. 4сіресе Д.С.Милль индукцияны" м0мкіндіктерін жо ары ба алады. Милль «догмалы эмпиризмді»ата" сын а алды. ылыми білімді дамытуда ылыми болжамдарды" р3ліне ал аш ыларды" бірі болып назар аудар ан Дж.Милль болжамдар зерттеушіні"ылыми м%селені аны тауына ж%не былысты зерттеу 0шін ылыми %дістер аясын аны тау а м0мкіндік береді деп есептеді. Ол «0здіксіздік принципін» болмысты" за"ы деп т0сінді. 4леуметтануды" білім ж0йесіндегі орны ж%не оны" жаратылыстану ылымдарына атынасына ерекше к3"іл б3лді.

Британ мектебіні" 3кілі Кеннет Эварт Боулдинг - эволюциялы к3з араста ы алымдарды" бірі. Ол адамзат тарихын ажетті білім, к0шуат, материалдар к3мегімен жасалатын артефактілерді" неогенетикалы эволюциясы деп т0сінеді. Осы к3з арас т р ысынан эволюциялы экономика ілімін жасады. Экономика «эволюция - экологиялы 3зара ы палдасты пен мутациялар туындысы» деген а иданы станады. Прогресті" басты к3рсеткіші - 3мір сапасын жа сарту. «Адам- о ам-таби ат» ж0йесіндегі барлы процестерді" 3зара байланысына бірт тас к3з арас алыптастыру – %лем т ра тылы ыны" кепілі. Олай болса, осы а иданы" негізінде Болдуинг «б0кіл%лемдік бірт тас экологиялы ж0йе» жасауды сынады.

Тайлор Эдуард Бернетт «бір сызы ты эволюция» идеясын дамытты. Ал Элтон Мэйо «адами арыматынастар доктринасы» негізін салды. Жалпы британ мектебіні" белгілі 3кілдері америкалы мектепке де орта , себебі олар 3з е"бектерін бір тілде жазды ж%не екі елде т рып ызмет жасады.

ХХ асырда ы америкалы мектепте Питирим Александрович Сорокин есімі ерекше. Ол туралы осы кітапта толы ыра баяндайтын боламыз. Соныменатар америкалы мектептегі эмпириялы %леуметтану ба ыты туралы да айтылма .

Америкалы мектепті айт анда Олвин Тоффлерді айтпау м0мкін емес. «Жо ары индустриялы 3ркениет ілімі» авторларыны" бірі, футуролог Тоффлер ата ты трилогиясымен тарихта алды. «Футурошок» (1970), «Iшінші

34

тол ын» (1980), «Билікті" жылжуы. Білім,байлы ж%не зорлы » (1990) деп

П.Лазарсфельд, Р.Парк, Р.Редфильд. Б л мектеп туралы да осы о улы та баяндайтын боламыз.

ХХ асырда америкалы %леуметтану %лемдегі біріншілікте басып озды деуге негіз бар, себебі америкалы зерттеушілер шо ырында Т.Парсонс, Р.Мертон, Ч.Миллс, А.Гоулднер сия ты ірі зерттеушілер пайда болды.

сынылатын дебиеттер:

Арон Р. Этапы развития социологической мысли. М., 1992.

•4леуметтану. Екі томды . Редакциясын бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии. М.,1995.

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю. Н. Давыдов. М.,

1997.

• Кравченко С.А., Мнацаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М.,

1997.

•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.:

Питер,2002.

•Современная американская социология. М.,1994.

•Энциклопедический социологический словарь / Ред. Г.В. Осипов.

М.,1995.

Ба ылау с ра тары:

•Француз мектебіне т%н ерекшеліктер андай?

•Эмиль Дюркгеймні" француз мектебіне ос ан 0лесі неде?

•Француз %леуметтануыны" институттану процесін к3рсеті"іздер.

•Неміс лтты мектебіні" 3кілдері кімдер?

•Неміс мектебіндегі мектептер андай?

•Британ ж%не америкалы %леуметтануда ы негізгі ба ыттар андай?

Тапсырма

-лтты мектептердегі негізгі ба ыттарды" кестесін жасап, %р мектептегі басым идеяларды к3рсеті"іздер

35

§4. Огюст Конт – леуметтануды негiзiн салушы

Негізгі $ымдар: « леуметтік физика», «социология», «&ш кезе# за#ы»,ылымдар иерархиясы, позитивизм, леуметтік статика, леуметтік динамика, индустриялы о ам

Батыс %леуметтануыны" негiзiн салушы, француз философы ж%не социологы - Огюст Конт (1798-1857).

Исидор Огюст Мари Франсуа Ксавье Конт 1798 жылды" 19 а"тары к0ні д0ниеге келген. 4леуметтану п%нiнi" пайда болуы мен п%ндік аясыны" аны талуына Огюст Конт зор 0лес осты. ылыми айналым а ал аш рет «социология» терминін енгізген де - Конт. О ан дейін «%леуметтік физика» деген атпен к3пшілікке белгілі ілімдер жа"а ылым - %леуметтану а топтастырылды. Конт ата ты француз социалистеріні" бірі Анри Клод Сен Симонны" ш%кірті болды, сонды тан оны" к3з арастарыны" алыптасуына Сен Симонны" ы палы зор.

Огюст Конт 3зіні" к3з арастарын «Позитивтi философия курстары» (1830-1842) деген е"бегiнде баяндады. Оны" 3мір с0рген кезе"і т0бегейлі 3згерістер кезе"і болды. 4леуметтік-экономикалы да дарыстар мен т3"керістер жа"а топтар мен таптарды" пайда болуына, осылайша алыптас анндылы тарды" ауысуына алып келді. =тпелі кезе"де о ам дамуыны" за"дылы тарына талдау жасау ылыми ерлік пен к3регендікті талап еткені с3зсіз. О.Конт а ыл-парасатты" жасампазды ына к%міл сенді ж%не ылымдыо ам дамуыны" сан саласын райтын саясат пен дінні", %леуметтік 3мірді" т.т. к3ш басына ойды.

Огюст Конт философияны заттарды" м%ні туралы м%селелермен я ни « ылыми емес, шешімі табылмайтын м%селелермен» айналыс аны 0шін айыптады. « ылым былыстар арасында ы байланыстарды т0сіндіретін т ра ты, айталанып отыратын за"дарды ашумен айналысуы керек.ылымдарды ж0йелеумен айналысатын я ни ылымдарды" ылымилы ын ай ындайтын позитивті философия ана 3мір с0руге ылы», - деп есептеді.

Позитивті философия ылымдарды" п%нін, %дістерін, за"дарын,састы тары мен ерекшеліктерін талдайтын жалпы а орта ж0йе болып табылады. Конт сын ан аса ма"ызды ойды" бірі осы еді. ылымдар ж0йесі иерархия болып табылады, себебі ол дамуды" тарихи процесін арапайымнан к0рделіге, жалпыдан жекеге 3тетін логикалы т0рде к3рсетеді. Білімні" дамуында ы келесі саты - жо ар ы де"гей, ал алды" ы саты осы де"гейге негіз болады. Негізгі абстрактілі ылымдарды" иерархиясы мынадай: «математика- астрономия-физика-химия-биология-социология». Б л схемадан социологияны" биология за"дарына негізделетінін к3руге болады, біра %леуметтану индивидтерді" 3зара арыматынастарыны" ерекшелігіне байланысты жо ары т рады.

4леуметтану («%леуметтік физика») теориялы п%н болып табылады дао амды былыстар а т%н іргелі за"дарды зерттейді. 4леуметтануды" пайда болуы ба зы д%уірлердегі схоластиканы же"ді ж%не адам а ыл-парасатыны" жа"а белеске шы анын к3рсетті.

36

Огюст Конт іліміндегі та ы бір 0лкен жа"алы – тарихи дамуды" «Iш кезе" за"ы». 4леуметтік динамика туралы пікірін дамыта отырып сыныл ан б л за"да «кезе" деп адам а ыл-ойыны" даму кезе"дері мен %леуметтікйымны" тарихи дамуы» да айтылып отыр. Бірінші кезе"де адам да, о ам да теологиялы (діни) сатыда т рады. Тарихи т р ыдан ал анда б л кезе"ге рулыо амны" авторитарлы ж0йесі с%йкес келеді. Б л саты «католиктік ж%не феодалды т%ртіппен» ая талады.

Екінші - метафизикалы кезе" шынды ретінде абылданатын абстракцияларды" ж%не м%нділіктерді" 0стем болатын сатысы. Тарихи т р ыда б л кезе" 1300-1800 жылдарды амтыды ж%не к3не к3з арастарды" тарих сахнасынан т0сіп алатын 3тпелі д%уірі болып табылады. Б л кезе"ні" аса ма"ызды о и алары – реформация, а арту философиясы, француз революциясы.

Iшінші - позитивті саты ылымдарды" таралуы, оларды" о амды ма"ызыны" артуы ж%не позитивизм іліміні" жасалуынан басталады. Позитивті д%уірді Огюст Конт 1800 жылдан бастайды. Осы кезе"нен бастап адамзат абстракциялардан г3рі ылыми т жырымдар а к3бірек к3"іл б3ле бастады. 8о ам дамуыны" шынайы за"дылы тарын а ыл-парасат таразысына салып, ба ылау ар ылы зерттеуге тырысу, о амды былыстарды" ішкі себептерін ай ындау а м0мкіндік береді. Сонымен о ам %леуметтік т р ыдан «эгоизмді11альтруизм12же"ген», %леуметтік сезімдер л ая т0скен, %леуметтік т%ртіп пен бейбітшілік к0шейген, %скери о ам 3нерк%сібі дамы ан о ам а айнал ан ж0йе бола бастайды.

Огюст Контты" позитивті ілімі 0ш негізгі іргелі а ида а негізделеді:

•4леуметтік былыстар кез келген аналитикалы т р ыдан ара анда сапасы таби и былыстар сия ты;

•Жаратылыстанымды ылымдарда ы талдау %дістерін %леуметтанулы зерттеулерде де пайдалану а болады;

•4леуметтік іліміні" міндеті - %леуметтік былыстарды" болжау а негіз болатын жо ары де"гейде жалпылан ан эмпириялы негізделген теориялы а идаларды жасау.

О.Конт 0шін позитивизм адамны" бар болмысын ай ындайтын

практикалы ой а, дінге айналды. Кейінірек Конт ілімінде адамзат к0шті я ни бірт тас « лы тіршілік иесі» ретінде к3рініс табады. 4рбір адам осы « лылы а» сі"ісуі керек. Б л о ам жа"а элитаны", жа"а салт-д%ст0рлерді" пайда болуымен байланыстырылды.

Осы тарихи кезе"дерді" алмасуы - Контты" іліміне о амды прогресс идеясын осты. Позитивті саты – е" жо ары дамы ан кезе". Б л ілімді Конт «%леуметтік динамика» деп атады. «4леуметтік статикамен» бірге ол социологияны райды.

11Эгоизм – «3зімшілдік, менмендік» дегенді білдіреді. Латынны" «ego», «ist» деген с3здерінен рал ан. Тікелей аудармасы «мен бармын» дегенді білдіреді.

12Альтруизм - 3зін-3зі рбанды а шалу. Мысалы, таби и орта а т%н альтруизм ( инстинкт де"гейінде сты" балапанын ор ауы) ж%не %леуметтік ортада алыптас ан ндылы тар негізінде пайда бол ан альтруизм ( отан 0шін жанын пида ету немесе бір идея немесе станым 0шін к0ресу)

37

Огюст Конт ылымны" ондырмасы болып табылатын теорияны жо а шы ара отырып, %леуметтану ылымы %леуметтік ж0йе ретінде пайда болды деп есептеді. Ол о амды 3зіндік ызметі бар, белгілі бір р3лі бар элементтерді" жиынты ы ретінде таныды. 4рбір элемент ж0йені" талаптарына с%йкес ызмет етеді. Ал индивид - т тасты ты" бір б3лігі. Оны «т тасты тан жеке б3ліп арау а болмайды», - дейді. 8о ам - ж0йелерді" ішіндегі е" к0рделісі. Мысалы, биологияда таби и ж0йе - т ра ты. Ал о амда ы жа дай 3ткен мен болаша ты" екі ортасында, екеуіні" де элементтерін бойына сі"ірген.

4леуметтануды" 3зегі ретінде О.Конт б0кіл адамзатты таныды, біра оло амны" т0бегейлі 3згеруіне %сер ететін ж0йеішілік асиеттерді де білгісі келді. Осы ызы ушылы %леуметтануды %леуметтік статика ж%не %леуметтік динамика а б3луге алып келді. Б л б3лініс - Огюст Контты" диалектикалы за"дар а бет б руын к3рсетеді.

4леуметтік статиканы" ма саты - %леуметтік ж0йе мен %леуметтік т%ртіпті амтамасыз ететін факторлар арасында ы байланыстарды зерттеу. 4леуметтік статиканы" п%ні %леуметтік байланысты" я ни барлы тарихи жа дайларда са талатын %леуметтік организм элементтеріні" 3зара атынасы. 4леуметтік статика – о амды т%ртіп, йым, %леуметтік элементтерді" 0йлесімділігі ілімі. Конт о амды органикалы бірт тасты ретіндеарастырады, оны" б3ліктері 3зара ты ыз байланыста ж%не тек бірлікте анасынылады, т0сіндіріледі. Осылайша, О.Конт %леуметтануда ы ж0йелік %дісті" негізін алаушы болды

Бас а да %леуметтанушылар сия ты О.Конт та %леуметтік статиканы отбасынан бастайды. Отбасы - саяси йымны" таби и негізі, адамгершілік т%рбиені" айнар к3зі деп танылды. Отбасыны" да дарысы - о амны"лдырауымен пара-пар. Контты" пікірінше, д%ст0рлі патриархатты отбасыо амны" т ра тылы ы мен т%ртібін амтамасыз ететін бірден-бір ж0йе. Ол «отбасында ы %йел мен ер арасында ы те"сіздік - таби и за#дылы » депабылдады.

Отбасымен атар %леуметтік организмні" 3мір с0руіні" негізгі шарты –о амды е"бек б3лінісі. Огюст Конт е"бек б3лінісі «%леуметтік топтар мен таптарды" пайда болуына %леуметтік рылымны" к0рделенуіне алып келеді»,- дей отырып,ол - адамдарды" да дыларыны", ынтыма ыны", адамгершілікасиеттеріні" алыптасуына %сер етеді»,- деп есептеді. «Экономикалыатынастарда ы еркін б%секе о амды т ра тандыра алмайды, эгоизм мен агрессиялы ты тек адамгершілік станымдары, дін мен шіркеу реттейді»,- дейді.

Огюст Контты" билікті" зайырлы ж%не рухани болып б3лінуін уаттауы экономикалы билікті к%сіпкерлер мен мамандарды" олына беруді сынуына алып келді. Огюст Конт жекеменшікті" са талуын жа тады, себебі жекеменшік е"бекті йымдастыру мен байлы ты жинауды" бірден-бір к3зі. Осы идеялары оны" «индустриялы о ам» ілімінде к3рініс тапты.

Контты" «индустриялы о амыны"» негізгі белгілері мынадай:

38

1.=нерк%сіп ылыми негізде дамиды ж%не д%ст0рлі шаруашылы тан айырмашылы ы - не рлым пайда а ба ытталуы. Ал д%ст0рлі шаруашылы тек ажетті 3німді 3ндіруді ма сат ететін белгілі.

2.Е"бекті йымдастыру процесінде ылымды пайдалануды" н%тижесінде адамзат 3зіні" мол ресурстарыны" к3зін ашады;

3.=нерк%сіптік 3ндірісті" дамуы ж мысшыларды шо ырландырады ж%нео амды дамуды" жа"а былысы ретінде ж мысшылар табы пайда болады;

4.Ж мысшыларды" шо ырлануы пролетариат пен капиталистер арасындаа ты ыстарды ту ызады;

5.Е"бекті" ылыми сипаты о амны" байлы ын молайта т0седі, біра арты 3нім 3ндіру %леуметтік-экономикалы да дарыстар а алып келеді; игіліктерді" молды ына арамастан арамаарсы полюсте кедейлік де"гейі тере"дей т0седі;

6.=нерк%сіп пен е"бекті ылыми йымдастыру а негізделген экономикалы ж0йе еркін тауар айналымын дамытады ж%не к%сіпкерлерді не рлым

к3п пайда табу 0шін %рекетке итермелейді.

Осы атал ан белгілерге арыматынасына байланысты ХIX асырда екі саяси а ым алыптасты. Оны" бірі - социализм, екіншісі - либерализм. Мысалы, Огюст Конт к3рсетіп отыр ан т3ртінші ж%не бесінші белгілер Марксті" социалистік идеяларыны" негізі болды. Карл Маркс пролетариат пен капиталистер арасында шиеленістерді" пайда болуыны" н%тижесінде социалистік революциялы оз алыс пайда болады деп т0сіндірді. Ал %леуметтік-экономикалы да дарыстар болса, е"бек пен капитал арасында ы шиеленісті" к3зі, сонды тан халы ты" кедейленуі мен аз ана топты" байи т0суі т0бегейлі 3згерістерге негіз болма .

Екінші ба ытта ы либералдарды" т жырымы алтыншы белгіге негізделді, я ни олар «еркін сауда мен жекеменшікті" болуы - прогреске іргетас» деген к3з араста болды. Ал енді Контті" 3зі 0шін е" ма"ызды белгілер - ал аш ы 0шеуі еді. Ол «шиеленісті" себебін - 3ндірісті д рыс йымдастыра алмау салдары» деп ты.

4леуметтік-экономикалы да дарыстар уа ытша былыс ж%не о амды даму цикліне т%н. Контты" ойынша, е"бекті ылыми негізде йымдастыруды жетілдіру ар ылы да дарысты жою а болады. Ж мысшылар мен капиталистер арасында ы келіспеушіліктерге де Конт аса зор м%н бере ой ан жо , оны текосал ы былыс ретінде ана т0сінді.

Контты" пікіріне с%йкес, жекеменшік институтын дамыту керек, себебі ол - мінсіз о амны" негізі. Ал мінсіз о ам - &йлесімді о ам. Халы ты" басым б3лігіне капиталды" кімні" олында екені аса ма"ызды емес, олар 0шін капиталды пайдалана алу м0мкіндігі мен о амны" 0йлесімділігі ма"ызды. «Iйлесімділік адамдарды ынтыма тастырады» деген т0сінік болды. Индустриялы о амны" негізгі за"ы - байлы ты", игілікті" молаюы. Олай болса, о ам 0йлесімге тап осы за"ны" с%тті ж0зеге асуы ар ылы жетпек. Б л

39

о амда «инженерйымдастырушы» мен «политехникйымдастырушы»ызметіні" ма"ызы артады.

Огюст Контты" прогресшіл сипатта ы т жырымдарына ылымилы тан г3рі морализаторлы т%н болды. Ол сол о амны" негізін алауда адамны" адамгершілік-рухани %леуетіне к3бірек ж0гінеді. Конт идеяларынан либералды пен атар консервативті к3з арастарды да бай ау а болады. Огюст Конт о амды т тасты ретінде арастыруды жа тайды. Оны" ілімі бойынша %леуметтану барлы о амды ылымдарды" теориялы негізіболып табылады.

О.Конт %леуметтануында зерттеу %дістеріне к3п к3"іл б3лінді. Ойшыл таза эмпириялы %діспен ылымды дамыту м0мкін емес екенін т0сінді, сонды тан О.Конт барлы негізгі жалпы ылыми %дістер: ба ылау, эксперимент, салыстыру %леуметтануда пайдаланылуы тиіс деп есептейді. 4сіресе, О.Конт %леуметтануда ы негізгі %дістерді" бірі - ба ылауды пайдалануда ы субъективтілікке жол берілмеуіне атты назар аударады. Ол эмпириялы ж%не олданбалы %леуметтану ара жігін ажырата білуге ша ырады. Огюст Контты" « олданбалы %леуметтануды» жасау а мтылуы - оны «жа"а дінді алыптастыру» идеясына алып келді. Жа"а дін орта наным-сенімдерді реттеуі тиіс болды.

Огюст Контты" т%ртіп пен прогресті 0йлестіретін д%ст0рлі ж%не азіргі заман ы о амдарды" ортасында ы аралы о ам 0лгісін жасама ниеті отандастарыны" олдауын таппады. Оны" «прогресс» туралы пікірлеріне Анн Робер Жак Тюрго мен Жан Антуан Кондорсе сия ты 3з заманыны" белгілі ойшылдарыны" ы палы бол аны м%лім.

Огюст Конт іліміндегі аралы о ам 0лгісіні" негізгі ымдары «т%ртіп» пен «прогресс» деген с3здер Бразилия мемлекетіні" туында жазыл ан.

Негізгі е бектері:

•«Позитивті философия курсы»

•«Позитивті философияны" рухы туралы ой»

•«Позитивті катехизис»

&сынылатын дебиеттер:

•4леуметтану. Екі томды . Ред. бас ар ан М.М.Т%жин. Алматы, 2004

•Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007

•Конт О. Позитивтік саясат ж0йесі //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы»,2005,том 1,15-84 беттер

•Конт О.Позитивтік философия рухы //4лемдік %леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы»,2005,том 1, 84-176 беттер

•Шкуринов П.С. Позитивизм в России ХХ века. М., 1980

•Огюст Конт. К 200-летию со дня рождения / Под ред. А.О.Бороноева и И.А.Голосенко. СПб.: Петрополис, 1998.

•Социологиялы с3здік. Алматы:8аза университеті, 2003

40

Ба ылау с ра тары:

•Огюст Контты" %леуметтануды" ылым ретінде алыптасуына ос ан 0лесі андай? Огюст Конт ілімі алай аталады?

•Огюст Конт сын ан ылымдар иерархиясында ы %леуметтануды" орныналай сипаттар еді"іздер?

•О. Конт іліміндегі «Iш кезе" за"ы» туралы не білеміз?

•О.Конт сипатта ан «индустриялы о ам» белгілері андай?

Тапсырма

«Конт пен Сен Симон позитивизмі» деген та ырыпта эссе дайында"ыздар

41

§5. Карл Марксті1 ;леуметтанулы% т3жырымдамалары

Негізгі $ымдар: тарихты материалистік т р ыдан т&сіндіру, тап, тап к&ресі, леуметтік революция, о амды -экономикалы формация

Карл Генрих Маркс 1818 жылы 5 мамырда Германияны" Трир аласында д0ниеге келді. Карл Маркс 1841жылы Иен университетіндегі философия факультетінде Демокрит пен Эпикур философиясын салыстыра сипаттап докторлы диссертация ор ады. Ал 1842 жылы Кельндегі демократиялы «Рейн газетіні"» редакторы ызметін ат арды.

В.И.Ленин 3зіні" «Марксизмні" 0ш айнар к3зі мен 0ш рамдас б3лігі» деп аталатын ж мысында Маркс іліміні" негізі бол ан 0ш ба ытты к3рсетіп берген еді. Олар: неміс классикалы философиясы, а ылшын саяси экономиясы мен француз утопиялы социализмі. Карл Марксті" 3зі де а ылшын ж%не француз материалистерін стаздары ретінде абылда ан болатын. Оны" 3мірбаянын зерттеушілер бозбала жігіт кезе"інде 3ле"мен жазыл ан біраз шы армаларында революциялы романтизммен жігерленген б0лікшіні" к3"ілк0йі басым бол анын жазады.

Карл Маркс к3з арастарыны" алыптасуына Гегель философиясыны" зор ы палы бол аны бай алады. Оны маркстік диалектикалы к3з арастардан к3реміз. Мысалы, о ан ай а ретінде Гегелді" ата ты «тезис-антитезис-синтез» триадасыны" марксизмде пайдаланылуын айтса жеткілікті. Сондай-а , Карл Маркс неміс классикалы философиясында ы о шаулану теориясын дамытты. Жалпы о шаулану туралы пікір де Гегель философиясынан орын ал ан болатын.

Карл Маркс іліміні" алыптасуына ы палы бол андарды" ішінде Анри Клод Сен Симонны" орны ерекше. Оны" «3нерк%сіптік о ам» идеясы, меншік т0рлері мен таптар туралы ойлары мен революциялы оз алыстар туралы т жырымдарын Маркс жо ары ба алады. Сонымен атар Сен Симонны" «3ндірістік е"бекті" міндеттілігі», «3нерк%сіп пен ауылшаруашылы ын мемлекеттік жоспарлау», «мемлекетті" 3ндірісті йымдастыруды" ралына айналуы», « лтты шекараларды" жойылуы мен халы тарды" %лемдік ассоциациясын ру»сия ты идеяларын да Маркс 3з е"бектерінде дамытты.

Карл Маркс к3з арастарыны" алыптасуына жа ын досы Мозес Гессті" ы палы бол ан. Марксті" Сен Симонны" утопиялы социалистік идеяларымен танысуына да М.Гесс себепкер болды, 3йткені М.Гесс - Анри Клод Сен Симон идеяларын Германияда белсенді насихаттаушыларды" бірі еді.

=міріні" со" ы жылдарында Карл Маркс этнографиялы м%ліметтерді" негізінде жазыл ан арапайым о амдар туралы Льюис Морганны" е"бектеріне назар аударды. Осы кезде оны ал аш ы ауымды рылыста ы арым-атынастар м%селесі мен д%ст0рлі о амнан 3нерк%сіптік о ам а 3ту процесі за"дылы тары ызы тыр ан еді.

42