книги / smaghambet(1)

я ни «н%сіл - био%леуметтік те"сіздік жа дайында ы лттар мен халы тар» деген аны тама береді. Осыдан «н%сілдік а ыс» - лттар, мемлекеттер, лттыауымдасты тар арасында ы шиеленістер деген шы ады.

1955 жылы неміс алымы Георг Зиммельді" «Шиеленіс» деп аталатын е"бегіні" жары к3руімен шиеленістерді %леуметтік дамуды" за"дыбылыстарыны" бірі ретінде абылдау орны ты. Осы е"бегі ар ылы Г.Зиммель «конфликт» деген терминді ал аш рет ылыми айналым а енгізді. Ол %леуметтік шиеленісті « о ам 3міріні" алыпты ж%не ма"ызды т0рі» ретіндеарастыр ан.

Георг Зиммельді" осы ба ытта ы ылыми к3з арастарын Чикаго мектебіні" к3рнекті 3кілдері Роберт Парк, Эрнст Бэрджесс ж%не Альбион Смолл олдады. Мысалы, А.Смолл м0дделерді алты топ а б3лді. Олар: денсаулы са тау, 3мір с0руді" олайлы жа дайы, 3зара арыматынас, таным, %демілік, %ділдік салаларына атысты. Біріншісі - тама ж%не сексуалдыана аттанушылы а байланысты; екіншісі - байлы ж%не заттарды иемдену; 0шіншісі – адамдар арасында ы байланыстар; т3ртіншісі, білім мен ылым; бесіншісі - эстетикалы рахат; алтыншысы - ы ты .

Осы м0дделер тобы арасында 0стемдік 0шін 0немі шиеленіс болады ж%не шиеленісті адамдарды" іс-%рекетінен к3ре аламыз. На тыра айтса , шиеленістер м0дделерден г3рі, адамдар арасында ы байланыстарда бай алады, себебі, адамдар 3з ажеттіліктерін бас аны" есебінен шешпекші болады. Адам 3мірі бейімделу процесі мен м0дделерді ана аттандырудан т рады.

Смолл іліміндегі келіспеушілік - адамдар мен %леуметтік топтар арасындаарыматынасты" жал ыз т0рі емес. «4"гіме %леуметтік келіспеушіліктен %леуметтік келісімге 3туде», - дейді ол. Осы процесс - тек теориялы емес, сондай-а практикалы м%ні бар былыс, себебі ол адамдар арасында келісіматынастарын орнатуды шешеді.

А.Смолл %леуметтік байланыстар, арыматынастар, процестер, шиеленістерді т л аны" психологиялы асиеттерімен штастырады. Оны" «психикалы емес сипатта бірде-бір %леуметтілік болуы м0мкін емес» деген %йгілі т жырымы - психологиялы ба ытты стануына себеп болды.

Чикаго мектебі 3кілдері «%леуметтік 3зараы палдасу ілімін» негіздеді. Осы ілім бойынша шиеленістер еркін б%секе, бейімделу, ассимиляция, %леуметтік 3зара ы палдасуды" т0рлері ретінде арастырыл ан.

леуметтік шиеленістер іліміні1 ХХ +асырды1 50- жылдары %айта бас к-теруі %3рылымды%-функциялы% іліміне %арсылы% ретінде пайда болды. о+амны1 т3ра%тылы+ы мен Aндестігіне басым к-1іл б-лген %3рылымды%-функциялы% ілімі социум элементтеріні1 функциялы% т3тасты+ын зерттесе, батыс ;леуметтанушыларыны1 бір%атары %о+амда т;ртіпсіздік, ;леуметтік топтар, 3йымдар, т3л+а арасында+ы %айшылы%тар+а назар аударды. Олар К.Маркс, Л.Гумплович, Т.Зиммель ілімдеріндегі шиеленістер іліміні1 негіздеріне сAйеніп, ;діснамалы% м;селені шешпек болды.

123

3рылымды%-функциялы% ілімді сынаушыларды1 бірі - белгілі америкалы% +алым Чарлз Райт Миллс (1916-1962). Ол Толкотт Парсонс идеяларыны1 консервативтілігін к-рсетті. «Т;ртіп, т3ра%тылы% Aйлесім кез-келген билеуші тап%а керек, біра% ;леуметтік -мір конфликтіге толы ж;не м;1гі т3ра%сыз» , – дейді Миллс. Ол -зіні1 «Билеуші элита» е1бегінде билеуші топты -нерк;сіптік, саяси ж;не ;скери-бюрократиялы% элиталарды1 ода+ы деп тAсінетінін білдіреді. алым «кез-келген талдау билік Aшін кAреске %атысты болса +ана м;нді» дейді. КAресті, біріншіден, %арсыласушы таптар арасында+ы;екіншіден, бас%арушылар мен бас%арылушылар арасында+ы; Aшіншіден, жо+арыда+ы мы%ты адамдар мен %арапайым адамдар арасында+ы деп б-леді.

Райт Миллс -з е1бектерінде ;діснамалы% м;селелерді +ана емес, сондай-а% жалпы %андай м;селелерді шешу ж;не %алай шешу керек екені ж-нінде де социологтар+а ке1ес берді. Ол социолог%а %о+амда+ы барлы% шиеленістерді т;ртіпсіздік пен Aндестікте, т;ртіп пен хаоста, прогресс пен регрессте %арастыруды жAктейді.

Шиеленістер ілімін жасаушыларды" бірі – америкалы социолог Льюис Козер (1913). «4леуметтік шиеленісті" функциялары»(1956) ж%не «4леуметтік шиеленісті зерттеуді" жал асы» (1967) е"бектері Льюис Козер іліміні" негізгіа идаларын жария етті. Л.Козер о амны" айшылы тары - оны" ішкі 3міріні" 3німі деген к3з араста болды.

8 рылымды -функциялы іліміні" 3кілдері шиеленісті о амда т%ртіпсіздік тудырады десе, Л.Козер конфликтіні" позитивті жа ын к3рсетеді. Оны" ойынша, шиеленістер - %леуметтік арыматынастарды" ажырамас б3лігі. Кез келген %леуметтік ж0йеде белгілі бір адамда немесе топта билік, байлы , статусты позициялар бар, олай болса, толы келісім болуы м0мкін емес.

4леуметтік шиеленісті" позитивтілігін, Л.Козер шиеленісті" «коммуникативті-а паратты » ж%не «байланыстырушы» ызметтерінен бай айды. =зара тартыс н%тижесінде индивидтер мен %леуметтік топтар 3зара м%лімет алмасады. Тіпті осы м%лімет алмасу болаша та жа ындасу а да м0мкіндік беруі %бден м0мкін. Сондай-а , Л.Козер шиеленіс топты" ынтыма тасты ына, оны" беріктігіне жа дай жасайды дейді. Ішкі жаулар аарсы к0ресті" ж0руі де - топты берік етпек. Осылайша, Л.Козер ілімінде %леуметтік шиеленісті" %леуметтік 3згерістерді ынталандыруы ж%не ту ызуы сия ты р3ліне м%н беріледі.

Шиеленіс топты", о амны" %лсіреуіне, лдырауына ана алып келмейді,сондай-а , жа"а ережелер, жа"а институттарды тудырып, экономика мен технология салаларында ынталандырады деген пікір %леуметтану 0шіннды болып табылады.

Белгiлi немiс социологы Ральф Дарендорф %леуметтiк шиеленістентымды шы у теориясын сараптауда бас а ма сатты к3здедi. «Утопиядан шы у» деген кiтабында(1967) шиеленістен шы у теориясын позивитизммен алмастыру ана екенiн д%лелдедi. Оны" ойынша, батыс социологтарыны"

124

пайымдауларына «Галилей т3"керiсi» ажет, барлы %леуметтiк йымдарды" элементтерi 0зiлiссiз 3згерiс жа дайында екенiн мойындау 0шiн оны то тату не 3згерту ажет сия ты.

Р.Дарендорф теориясы бойынша, о ам негiзiнен т3рт жа дай а негiзделген «шиеленіс 0лгісіне» белгiлi бір шамада арсы функциялы жа дайда болады. Олар:

1)4р о ам %рбiр жа дайда 3згерiс процесiнде болады. =згерiс барлы саланы амтиды.

2)4р о амда келiспеушiлiк ж%не айшылы %леуметтiк айшылы сыз м0мкiн емес, себебі ол барлы жерде бар.

3)4р элемент интеграция мен 3згерiстерге итермелелейдi, 3йткені - %леуметтiк шиеленіс барлы жерде бар.

4)4р о ам 3з м0шелерiне немесе м0шесiне зорлы к3рсету ар ылы

а ты ыста.

Р.Дарендорф 3зiнi" «Индустриялы о амда ы %леуметтік таптар мен тапты шиеленіс» ж%не «8о ам ілімінен очерктер» деген е"бектерінде, біраз ма алаларында « о амда билiкке мтылып ж%не оны са тайтын топ болса, бас а бір топ оны 3згерткiсi келедi» деп д%лелдейдi.

Шиеленіс тез арада пайда болмайды, себебі %р топ 3зiні" жа дайын т0сiнiп ж%не статус-квосыны" 3згеруiн ажет етуі 0шін белгілі бір %леуметтікэкономикалы жа дайлар тууы шарт. =згерiске м0дделі болу жасырын (латентті) сипатта болады. А ырында осы м0дде шиеленісті" д0мпуіне, статусквоны" 3згеруiне %келiп со ады.

К3рiп отыр анымыздай, Дарендорфты" теориясында %леуметтiк шиеленістер билiктi" антоганистiк сипатын ж%не арсыласуын к3рсетеді. «8о ам іліміні" очерктері» кiтабында ол «билiк %р ашанда билiксiздiкке %келедi, сонды тан б л – арсылы » деп байлам жасады.

Р.Дарендорфты" ойынша, билiктi" диалектикасы ж%не арсылы ы дегенiмiздi" 3зi - тарихты" оз аушы к0шi екен. Билiк шиеленісті тудырады. Билiкті" диалектикасы ж%не арсылы ы оны" серпiнiн ж%не ба ытын 3згертуiн аны тайды. Дарендорф шиеленісті" пайда болуын «%леуметтік жа дайды" те"сiздiгiнен» деп есептейді.

«Беделге ие (немесе жара тал ан)» базбіреулер 3з %лiнше билікті ме"гереді ж%не бас арады, ал бас алары, керiсiнше, м ны" б%рiнен ж рдай, сонды тан – т%уелдi, ба ынышты, %рi б йры ты орындауы ажет. Б ларды" 0стiнен рыл ан билiк ассоциациясы олар а 0стемдік жасайды.

Ральф Дарендорф арсылы ты, %леуметтiк шиеленістерді билiкатынасына байланысты %леуметтiк топтар, топаралы , мемлекет аралы билiк шиеленістер деп б3леді. Мысалы, Ральф Дарендорф %леуметтік топтар %леуметтік-экономикалы себептерге байланысты емес, билікке арым-атынасына байланысты б3леді: Олар 0стемдік етуші элементтер; т3менде т р ан топтар; еркін интеллектуалдар тобы.

Неміс зерттеушісі шиеленісті" жалпы 15 типін к3рсетіп берді.

125

Р.Даренфорф о амда ы аса ауіпті деген тенденциялар а назар аударады. Мысалы, тапсыздан ан элементтер мен орта тапты" контрм%дениетіні" сас болуы, орта белгілерді" пайда болуы - о ам 0шінауіпті, себебі м%дени аз ынды пен нем райлылы о амны" рухани к0йзелісіне алып келеді. Б л - « о ам а ба ынбаймын, мен одан тыс т рмын» деген а иданы станатын контрм%дени н с а. 8о амда за" к0шіні" %лсіреуі мен кін%лі ылмыскерлерді а тау т%жірибесіні" орын алуы25 о ам 0шін ауіпті деп табады. Сонымен атар, тираниялы билік шиеленістерді к0шейтеді, ал либералды атынастар « о амда %ділеттілік орнату а к3мектеседі» деген к3з арасты білдірді.

Ральф Дарендорф б л шиеленістерді" б%рi о амны" таби и жа дайы екенiн, дамы ан, жо ары дамы ан о амда шиеленістерді реттеуге болатынын мойындады. Шиеленістер %леуметтiк жа дайды" те"сiздiгiнен, т ра сызды тан туындайтынын айта отырып, о ам оларды шешуді" %леуметтік-экономикалы тетіктерін іздестіруі керек екенін к3рсетеді.

К3рнекті орыс-америкалы %леуметтанушы П.А.Сорокин де тарихи ж%не %леуметтанымды талдау «%леуметтік т3"керісті" басты себебі – халы ты" басым б3лігіні" негізгі 3мірлік ажеттіліктеріні" ана аттандырылмауынан екендігін к3рсетіп отыр», - деген пікірді жа тады.

4леуметтік шиеленістер %лемдік 3ркениетті" аса к0рделі, 3зекті м%селесі болып отыр анына байланысты 1997 жылы Сеулде бол ан саяси ылымдарды" халы аралы ассоциясыны" Д0ниеж0зілік конгресінде тал ыланды.

Негізгі е бектер:

•Чарлз Райт Миллс «Билеуші элита», «4леуметтанулы елес»;

•Ральф Дарендорф «Индустриялы о амда ы %леуметтік таптар мен тапты шиеленіс», «8о ам ілімінен очерктер».

&сынылатын дебиеттер:

•Дарендорф Р. Элементы теории социального конфликта// Социологические исследования. 1994. № 5.

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Козер Л. Функции социального конфликта. М., 1993.

•Коровин В.Ф. Основные проблемы «новой социологии» Райта Миллса. М.,1977

Ба ылау с ра тары:

•4леуметтік шиеленістер туралы ойларды" дамуы туралы не білеміз?

•Маркс ілімінде шиеленіс алай т0сіндіріледі?

•Л.Гумпловичті" шиеленістер ілімі о амды те"сіздік туралы не айтады?

•А.Смоллды" к3з арастарыны" ерекшелігі неде ?

25 Р. Дарендорф айтып отыр ан жайлар а Ресейде африкалы студентті аса ана 3лтірген «та ырбас» %сірелтшылдарды (фашистер,национал социалистер) ал алар сотыны" а тауы сия ты о и алар мысал бола алады.

126

•Парсонс идеяларыны" консервативтілігін Чарлз Райт Миллс алай к3рсетті?

•Л.Козер іліміндегі негізгі а идалар андай?

•Р.Дарендорф теориясында ы негізгі т жырымдар андай ?

Тапсырма

8о ам салаларыны" бірін та"дап алып, сол салада ы шиеленістер туралы эссе дайында"ыздар. Эсседе %леуметтанушыларды" т жырымдарын пайдаланып, талдау жаса"ыздар.

§19. Социометрия. Джекоба Морено

Негізгі 3+ымдар: социометрия, психодрама, леуметтік инженерия, ша ын топ, микро рылым, социодинамика, социоатрия, социогенетика

«Социометрия» ымы XIX асырды" со"ында пайда болды. Социометрия - «адамдар райтын топты" бас а топ а %леуметтік ы палын 3лшеу м0мкін бе» деген с ра а жауапты іздеуді" н%тижесі.

Социометрия %дісін психоаналитикалы зерттеулерде олдану ж3нінде Е.Дженингс, Л.Ландберг, Ч.Чумис, М.Нартуэй, Г.Гурвич, П.Макор, Р.Кенинг, Г.Штибер сия ты зерттеушілерді" е"бектері бар.

Жалпы социометрияны" бірнеше ба ытын к3рсетуге болады. Мысалы, а) динамикалы ж%не революциялы социометрия ( 3кілдері - Я.Л.Морено, Г.Инфилд ж%не ішінара Э.Дженнингс); %) диагностикалы социометрия (Дж.Крисвелл, Г.Лундберг, У.Бронфенбреннер, М.Нортуэй, М.Бонни, Л.Зеленый, К.Лумис, Ф.Чапин, Э.Богардус ж%не т.б.); б) математикалы социометрия (П.Лазарфельд, С.Додд, Л.Кац, Дж.Стюарт).

Дж.Морено ж%не америкалы %лемуеттанушы Э.Богардус ылым а «%леуметтік аралы » ж%не «%леуметтік дистанция» деген ымдарды енгізді. Олар осы ымдарды топ ішіндегі ж%не топаралы 3зара %леуметтікпсихологиялы арыматынастарды талдауда пайдалан ан еді.

ХХ асырды" 30-жылдарында К.Левин топты динамика ілімін сынды. Микро%леуметтану мен %леуметтік психологияда 3зіндік орны бар осы ба ыт ша ын %леуметтік топтарда ы индивидтерді" ішкі арыматынастарын,сондай- а топты" бас а %леуметтік топтар ж%не %леуметтік институттармен арым–атынастарын т0сіндіретін к3з арастарды" жиынты ы болып табылады.

Ілім топты динамиканы" екі принципін к3рсетіп берді. Оны" біріншісі – ша ын топтарды т тасты ретінде арастыру а болады деген т жырым болса, екіншісі – ша ын топтарда ы процестерді сипаттайтын за"дар жалпы т тастай

127

о ам а экстраполяциялана26 алады. Екінші принцип ылыми ауымдасты та біраз ызу айтыс ту ызды. Микроде"гейдегі былыстарда ы за"дылы тарды макроде"гейге де т%н деу - о амда ы барлы 3зекті м%селелер, процестер, шиеленістер ша ын топ ар ылы шешімін табады дегенге саяды.

Ша ын топтарды" орнын тым асыра ба алау топты динамика ілімін ты ыры а тіреді. 4леуметтік топтарды" саналуан типтерін зерттеу кейінірек %леуметтік йымдарды зерттеумен ласып, 3зіні" тек ша ын топты зерттеген т%уелсіздігінен «айырылып алды».

«Cоциометрия» теориясын ж%не оны" идеялы негіздемесін жаса ан Джекоба Морено. Ол социометрияны таным ж%не 3лшеу %дісі ретінде к3рсетті.

Дж. Морено (1892-1974) жаса ан психодрамалы ілімні" 3зегі – «ойын»ымы. Ойын ар ылы адам 3зіні" ішкі д0ниесін к3рсетеді. Ойын адамны" рухын, адами мазм ны мен абілетін білдіреді деп т0сінген Дж.Морено %лемді «болмысты" ойыны» ретінде к3рсете отырып, %леуметтік 3мірді" %рбір де"гейінде адамдар 3з р3лдерін ойнайды деп атап к3рсетеді. Осылайша, 3мір драмалы о и алар мен %рекеттерді" жиынты ы ретінде к3рінеді. 4леуметтік 3мір мен театр сахнасында ы ойын 3те сас. Олай болса, леуметтік .мір -

.зара рекеттегі топты# интерактивті динамикасыны# н тижесі.

Драмалы шы арма белгілі бір т л а айналасында 3рбитіні сия ты, адамдар о амда белгілі бір топты процесті" атысушысы ретінде %рекет етеді. Топ, %лбетте, белгілі бір %леуметтік ма сат а жету 0шін рылады. Топта адамдарды" ма сатсыз таласуы м0мкін емес, міне осы ан байланысты белгілі бір %рекетті ж0зеге асыру а жинал андарды" 3мірлік жа дайларды т0йсінуі, зерделеуі процесінде орта сипат бар. Б л айт анымыз на ты сезім р3лін арттыра т0седі, сонды тан Джекоба Морено «ба ылау», «эксперимент» ж%не «сипаттау» сия ты эмпириялы %дістерді «0стіртін м%ліметтерді береді» деполдай оймады.

Морено т%жірибелі д%рігер ретінде психологиялы м%дениетті жа сы білгендіктен, топты психотерапияны" жа"а %дісі - психодраманы сынады. Б л %діс интеракциядан алша т р ан Фрейдтегі т л адан тіпті бас а, керісінше, ол 3зіні" т л алы бет-бейнесін к3рсетуге тырысады.

Психодрама - психотерапевтік театр. Психодрама азіргі заман ыайна ан ортада адамны" 3зін жа сы, жайлы сезінуіне м0мкіндік береді. 4дісті" негізінде сахналы %рекетті йымдастыру жатыр. Б л жерде режиссер, актерлар, к3мекшілер бар. 4детте, сахналы о и аны" 3зінде к0нделікті 3мірдегі арапайым тіршілікті" т0йіні немесе %леуметтік м%н болуы м0мкін. Актер ретінде саналуан р3лдерді ат ара отырып, адам 3мірде кездесетін %рт0рлі жа дайда шешім абылдау а, 3згелермен арыматынас жасау а, интеракция а 0йренеді.

Социодрама %дісінде адам топты %рекетке атыса отырып, шартты сахнадан 3зін на ты жа дайда к3ре алады. Пациент актерлар мен психотерапевт маманны" к3мегі ар ылы 3з басында ы жа дайды т0сінуге, зерделеуге

26 Экстраполяция - андай да бір жа дайды ( былысты) сипаттайтын т жырымды бас а сондай жа дайлар а (т тас о ам а) олдану .

128

м0мкіндік алады. 8ойылым кезінде о ан атысушылар р3лдермен ауысады ж%не к0нделікті 3мірде кездесетін стандартты, стереотипті 0лгілерді айталау ар ылы «м%дени консервілерді» немесе б лжымас, айнымас, « атып ал ан» м%дени 0лгілерді игереді.

Адам 3мірдегі к0рмеуі иын м%селелерді шешуге, м0мкін н с аларды тану а, 3з позициясы мен бас аларды" т%жірибесін салыстыру а ж%не тиімдіадамдар жасау а, тияна ты да м ият талдау а ойылым ар ылы м0мкіндік алады. Дж. Морено леуметтік инженер деп ата ан маман а %рт0рлі м%дени 0лгідегі стереотипті ж%не к0тпеген, кездейсо арыматынастарды зерттеуге, невроздарды емдеуге, т л ааралы 3зара арыматынастарда ы кедергілерді, к0йзелістерді жою а жа дай ту ызады.

Сонымен, Дж.Морено театрлы ойылым ретіндегі «ойын» ымын символды интеракциялы пен біріктіру жолымен адамды «рационалды емес» %діспен зерттеу т%жірибесін енгізді.

Дж.Морено %леуметтанулы білімні" жа"а ба ыты, я ни социометрияны психодрама негізінде жасады. Социометрия - адамны" 3з тобында ы %леуметтік-эмоциялы рылымда ат аратын р3лдеріне байланысты т л ааралы арыматынастар мен сезімдерді санды ж%не сапалы т р ыдан ба алайтын эмпириялы ылым.

Дж.Морено т0сінігінде, о ам белгілі бір за"дарды" негізінде дамиды. Ал ол за"дарды %леуметтану зерттейді. Оларды" обьектісі - ша ын топтар. Морено « ылым миллионда ан адамдарды емес, ша ын топтарды м ият зерттеуі тиіс» деп есептеді.

Морено «%леуметтану ылымы топты" алыптасуын амтамасыз ететін 3зара кедергісіз арыматынастар а т0сетін адамдарды зерттеді» дей келе, %леуметтік 3мірде «3зіне тарту-алша тату», «та"дау-бас тарту», «симпатияантипатия» к0штері бар екенін 0немі ескеріп отыру керек деген т жырым жасады. « ылымны" ма саты - %рбір адам а 0йде де, т0зде де 3зіне жайлы, жайса", с0йкімді адамдары оршап т ратындай жа дай ту ызу» деген ойы Морено к3з арастарыны" гуманистік сипатынан хабар береді.

Дж.Морено %леуметтану ылымы 0ш б3ліктен т рады деген пікірде болды. Атап айтса :

1.Социодинамика - %леуметтік о амдасты пен топтарды" рылымы ж%не динамикасы туралы ылым;

2.Социатрия - мінезлы да дылары толы алыптаспа ан, я ни толымсыз т л аларды" «3зіне сенімсіздік комплексінен»27 %леуметтік айы уы туралы ылым;

3.Социометрия – ша ын топта ы тікелей арыматынастарды 3лшеу туралы ылым.

Социометрия топішілік арыматынастарды, %леуметтік ала"ды элементар б3ліктерден т ратын таби и я ни физикалы ала"мен салыстыра отырып арастырады. Индивидтер 3зара арыматынастары ерекше

27 Осы былысты кейбір %дебиеттерде «толымсызды » немесе «шалалы немесе бейшаралы » комплексі деп атап ж0р.

129

«микроэлементтер» - %леуметтік «электрондар» мен «телеэлектрондардан» т рады. «Теле» деген ым ар ылы атынас процесіндегі индивидтер арасында ы бір-біріне ба ыттал ан эмоциялы уатты" « йыcуы» белгіленеді.

«+» белгісі симпатияны (3зіне тарту); ал «-» антипатияны (бас тарту, итеру, алша тату, назардан тыс алдыру) білдіреді. Сондай-а , нем райлыатынастар да болуы м0мкін. Адамны" бас алармен к0рделі арым-атынастарын белгілейтін сызы тар микроэлементтерді психикалы -%леуметтік желілерге біріктіреді. На ты индивид - топты" микроэлементі. Адамны" бас алармен арыматынастарын о ан ба ыттал ан, к3рінбейтін, белгілі бір «сызы тармен» белгіледік дейік, сонда оны" айналасына «тор» то ып шы амыз. Біреуде «тор» 3те жиі, алы" болса, енді біреуде сирек ж%не %лсіз болады.

Социометрияны" басты ма саты - индивидтер 3мір с0ріп отыр ан ке"істіктегі эмоциялы к0шуатты" к3зін 3лшеу ж%не олар ызмет ат арып отыр ан йымда ы ж мыс тобында ы атынастарды" эмоциялы сипатын ы" айлы етуге к3мектесу.

Дж.Мореноны" жаса ан негізгі т жырым мынадай: топты немесе о амда ж0ріп жатыр ан %леуметтік процестерді екі ырынан зерттеу ар ылы ана толы ж%не д%йекті объективті ылыми т0йін жасау а болады. Зерттеуші міндетті т0рде:

«а) микро рылымды, я ни к0нделікті 3мірдегі на ты жа дайларда адамдарды" психикалы атынастары, ниеттері, сезімдері, к3з арастарыны" жиынты ын білуі керек;

%)макро рылымды, я ни адамдарды" белгілі бір 3ндірістік немесе бас а да арнайы ызметтерді ж0зеге асыруы барысында 3зара арыматынастары мен ке"істікте орналасуын білуі керек» деп есептейді Морено.

«8о амда ы %леуметтік шиеленістер мен келіспеушіліктерді" негізгіайнар к3зі – микро- ж%не макро рылымдарды" с%йкессіздігі « деген ма"ызды т жырым жасауы - Дж.Морено а бірнеше социометриялы за"дарды ашу а м0мкіндік берді. Олар:

1.Социогенетикалы за". 8о амны" жо ары формалар моделі т3менгі сатыда ы жымды йымнан дамиды деген т жырым.

2.4леуметтік гравитация за"ы %леуметтік агрегатты" ынтыма тасты ы, т тасты ы - атысушыларды" бір-біріне дегенмтылыстарына тікелей пропорциялы т%уелділікте ж%не бір-біріненашы ты ына кері пропорциялы т%уелділікте екенін ашып к3рсетеді.

3.Кемелдену за"ы %леуметтік арыматынастарды" кемелдену н0ктесіні" бар екенін к3рсету,одан асып т0су, я ни «кемелінен асып кету» («ерімейтін т нба») келіспеушіліктерге, со ыс а рындыруы м0мкін.

4.Социодинамика за"ы кез келген топ ішінде адамдарды" бір-біріне етене жа ын болып араласу де"гейі бірдей емес екенін к3рсете отырып, эмоциялы та"дауды" топ м0шелеріні" аз ана б3лігіне тиесілі екенінен хабардар етеді. Ол топты Морено «ж лдыздар» дейді. Ал топта ыларды" басым б3лігі «эмоциядан ж рдай бол ан» деген т жырым жасай отырып, Морено

130

оларды «социометриялы пролетариат» деп атайды. Дж.Мореноны" ойынша, «шет а пайлы тан, шектелуден, толымсызды тан, я ни 3зіне деген сенімсіздіктен, бейшаралы комплексінен, мойындалмаудан зардап шегіп ж0ргендер «Социометриялы пролетариатты» райды.

«4леуметтік топта ы та"дауды" біркелкі болмау факторын 0немі ескеріп отыру керек, себебі ол адамдарды" арасында ы те"дікті орнатуда ажет-а »,- деп сана ан Морено. - социодинамиканы д рыс аны тау психодраманыолданатын адамдарды аны тау а м0мкіндік береді», - деген т жырым а то тайды.

Морено іліміндегі утопизмді айтпас а болмайды. Ол кез келген ж0йеде адамдар арасында ы арыматынасты жа сарту а болатынына сенді. 4лбетте, Морено сипатта андай идеалды орта ру о"ай емес екені т0сінікті.

Негізгі е бегі:

Морено Дж. Л. Социометрия. М .1958

&сынылатын дебиеттер:

Волков И.П. Социометрические методы в социально-психологических исследованиях. Л.,1970 Антипина Г.С.Теоретико-методологические проблемы исследования в малых группах. Л., 1982

Ба ылау с ра тары:

•«Социометрия» деген не? Социометрияны" негізгі а идалары андай?

•Дж.Морено іліміндегі «социодрама», «психодрама», «теле» дегенымдар нені білдіреді?

•«Социометрия іліміні" утопиялы ы» ж%не « йымда ы ресмилік пен биресмилік» дегенді алай т0сінесіз?

Тапсырма

-жымда ы (академиялы топта ы) атынастарды социометрия ымдарын пайдаланып %леуметтік-психологиялы т р ыда ба алап к3рі"іздер. Мысалы мына кестені 0лгі ретінде пайдалану а болады.

Бейсенбаев

Бо аев

Сейсенбаев

Мамыров ж%не бас алар

131

Ескертпе: О" та"дау (+), теріс (-), та"дау жо (0).

§20. Символды% интеракция ілімі

Негізгі $ымдар: символ, интеракция, бастап ы топ, айнада ы мен, «мен», «жалпылан ан бас а»,драматургиялы леуметтану

4леуметтануда ы белгілі теориялы ба ыттарды" бірі символды интеракцияны" 3кілдері: Ч.Х.Кули (1864-1929), Дж.Г.Мид (1863-1931), Герберт Блумер (1900-1987), Ирвинг Гоффман (1922-1982)

Символды интеракция %леуметтік 3зараы палдасты іліміні" негізі ретінде адамдарды" 3з іс-%рекеттерін бас аларды" іс-%рекеттерімен с%йкестендіру процесін алады. Адам 3з %рекеттерін 3згелермен салыстыра отырып, %рекеттерге белгілі бір м%н-ма ына береді немесе %рекетті" м%н- ма ынасын 3згертіп отырады. Б л а идадан шы атын т жырым – « о ам – біржа ты аны тал ан, с рыптал ан, орындалуы міндетті %леуметтік ережелерді" на ты жиынты ы емес, т ра ты іс-%рекет ж0йесі де емес, а ымда ы, біра рылымдал ан интеракция28процесі».

Символды интеракция іліміні" негізін алаушыларды" бірі - психологиялы ба ытты" 3кілі болып табылатын Чарльз Хортон Кули инстинктивизм мен натурализм идеяларына арсы шы ты. Оны" белгілі ж мыстарыны" атарында «Адам таби аты ж%не %леуметтік т%ртіп» (1902), «4леуметтік йым» (1909), «4леуметтік процесс» (1918), «4леуметтанулы теория ж%не %леуметтік зерттеу п%ні» (1930) бар.

Ч.Кули т жырымдарыны" негізгі 3зегі - т л а мен о амны" 3зара арыматынасы. Ол т л а мен о ам бірт тас деп есептеді. «Т л а» мен « о ам» адамны" 3зараы палдасуыны" екі ыры ана. Осы 3зараы палдасты ты т л алы т р ыдан (т л аны" 3зіндік санасы, %леуметтік «мені» т р ысынан) немесе о амды институттар т р ысынан зерттеуге болады.

28 «Интеракция» ымыны" негізінде а ылшынны" «іnteraction» - «3зара %рекет» немесе «3зара ы палдасты » деген с3зі жатыр.

132