6...10 КВ кернеуге арналған кабельдерді тарту тәсілдері

Кабельдерді тарту үшін әуе желілеріне қарағанда аз аудан қажет және оларды кез-келген ауа райында тартуға болады.

Кабельдік желі деп қосқыш, тоқтатқыш және ұштағыш муфталары бар жеке немесе бірнеше параллель кабельдерден, ал май толтырылған желілер үшін қоректендіретін аппараттар және белгі беру жүйесі бар кабельдерден тұратын электр энергиясын тасымалдауға арналған желі аталады.

Кабельдік желілерді жобалау және құрастыру желінің даму жоспарын ескере отырып жасалған техника-экономикалық есебі, желінің жауапкерлігі мен арналауы, трассаның түрі, тарту тәсілі, кабельдердің конструкциясы және т.б. негізінде жасалады.

Кабельдерді тартудың бірнеше тәсілдері бар: траншеяларда, каналдарда, туннельдерде, блоктарда, эстакадаларда. Кабельдік құрамалар және өндірістік ғимараттар ішінде кабельдерді темірден жасалған әр түрлі құрамалар көмегімен тарту қарастырылған (сурет 10.1).

10.1 сурет – Кабельдерді тарту тәсілдерінің құрамалы орындалуы: а – қабырғада орнатылған құрамаларда; б – перфорацияланған лотоктарда; в – қорапшаларда

Кабельдік желінің трассасы деп жер астында, суда немесе жер асты құрамаларда немесе өндірістік ғимараттарда оның реттелген орналасуы аталады. Кабельдік желінің трассасын таңдау үшін алғашқы мәліметтер болып кабельдік желінің соңғы пункттары алынады.

Кабельдердің маркалары жалпы техникалық нұсқаулықтарға сәйкес жұмыс ортасына, трассаның түріне және тарту тәсіліне байланысты таңдалады.

Желінің трассасын кабельдің шығыны ең аз болатындай етіп таңдайды. Ауылды жерлерде ең тиімді жолмен тарту тәсілін таңдайды, ол – жер астында. Кабельді тереңдігі 0,7 м-ден кем емес, ал жолдардың қиылысында 1 м-ден кем емес траншеяларда тартады. Бір траншеяда бірнеше параллель кабельдерді тартқан кезде олардың арасында горизонталь бойынша 100 мм-ден кем емес ара қашықтақ болу керек. 10 кВ кернеуге дейінгі кабельдерді тарту үшін арналған траншеялардың өлшемдері 10.1 кестеде келтірілген, ал қорғағыш жабылғының орнатылу реті 15 суретте бейнеленген.

Кабельдің сыртқы қабығын зақымданудан қорғау үшін траншеяның түбінде құмнан қалыңдығы 100 м-ге дейін баратын төсеніш жасайды, ал үстінен құрамында қоқыс жоқ ұсақ топырақ немесе құм себеді. Механикалық зақымдану мүмкін болатын жерлерде (мысалы, қазу жұмыстары жиі болатын жерлерде) 10.2 суретте көрсетілгендей кірпіштерді бір қатар етіп жатқызады.

Топырақтың мүмкін деформациясы мен жылжуын ескере отырып кабельді ұзындығы бойынша 1...3% артық ала отырып ирек жатқызады. Оқшауламаның зақымдануын болдырмау үшін кабельдің сыртқы диаметріне қатысты алынған ішкі қисықтық радиустары ЭҚОЕ-не сәйкес болу керек (10.2 кесте).

10.1 кесте – 10 кВ кернеуге дейінгі кабельдерді тарту үшін арналған траншеялардың өлшемдері

Траншеяның түрі	Кабельдер саны	Траншеяның ені (түбі бойынша), мм
		кабельді қорғаумен	кабельді қорғаусыз
Т-1	1	350	350
Т-2	2	470	350
Т-3	3	600	600
Т-4	4	720	650
Т-5	5	850	750

Автомобильді және темір жолдармен қиылысқанда кабельдерді құбырларда немесе блоктарда тартады. Тарту кезінде бетонды, темір бетонды, керамикалық, шойын немесе пластмассадан жасалған құбырлар қолданылады. Құбырлардың ішкі диаметрі кабельдің сыртқы диаметрінен кем дегенде 1,5 есе артық болуы керек. Кабельден инженерлі және басқа құрылыстарға дейінгі минимал қашықтықтар келесі мәндерден кем болмау керек: автомобиль жолдарына параллель тартылғанда – 1 м; орманды жерлерде ағаштардан – 2 м; 110 кВ және одан жоғары кернеулі ӘБЖ-не параллель тартылғанда – 10 м.

10.2 кесте – Кабельдің ішкі қисықтық радиустарының рұқсат етілген ең минимал мәндері

Кабельдің конструкциясы	Ішкі қисықтық радиусының сыртқы қисықтық радиусына қатынасының еселіктері
Сіңірілген қағаз оқшауламасы және ақпайтын қоспамен сіңірілген қағаз оқшауламасы бар кабельдер: қорғасын қабықшасы бар көп өткізгішті алюминий немесе қорғасын қабықшасы бар бір өткізгішті алюминий қабықшасы бар көп өткізгішті	15 25
Пластмассадан жасалған оқшауламасы бар алюминий қабышқамен қапталған кабельдер	15
Пластмассадан немесе резеңкеден жасалған оқшауламасы бар кабельдер бір өткізгішті көп өткізгішті	10 1,5

Ғимараттардың ішінде кабельдерді ашық тартуға (хомуттарда немесе скобаларда) рұқсат етіледі, сонымен қатар әр түрлі құрамаларды қолдану мүмкін; қабырғада бекітілген құрамаларда, қорапшаларда. Сыртында жанғыш талшықты материалдардан жасалған қабықша болмау керек. Бетін күннің көзінің сәулелерінен және басқа да жылулық әсерлерден битуммен немесе сырмен қорғайды.

Жер астында тартылған кабельдер үшін қосқыш муфталардың саны минимал болу керек және 1 км-ге шаққандағы олардың саны 10.3 кестеде көрсетілген мәндерден аспау тиіс.

10.3 кесте – Кабельдік желінің 1 км-не шаққанда қосқыш муфталардың рұқсат етілген саны

Кабельдің түрі	Қосқыш муфталардың саны, дана (артық емес)
Үш өткізгішті: 10 кВ-қа дейін қимасы 3х95 мм-ге дейін 10 кВ-қа дейін қимасы 3х120...3х240 мм-ге дейін 10 кВ-тан жоғары	4 5 6
Бір өткізгішті	2

10.2 сурет – Кабельдерді траншеяда тарту

Кабельдерде және қосқыш муфталарда биркалар болады. Бұл биркаларда кабельдің маркасы, кернеу, желінің аталуы, ал муфталар үшін – номері, монтаждау күні және жұмысты орындаған мастерлардың аты-жөні.

Кабельдік желінің трассасын және муфталардың орналасуын аймақ жоспарына енгізеді. Оның координаттарын бар объекттерден немесе арнайы орнатылған белгілерден (реперлерден) санайды. Кәсіпорынның территориясында трассаларды әр 100 м сайын пикеттармен белгілеген жөн.

ЭҚОЕ-не сәйкес кабельдік желіні монтаждау және тарту жұмыстарын эксплуатациялық ұжымның бақылауымен жүргізіледі. Орындаушы бақылаушы жұмыстың сапасын, кабельдің күйін, муфталар мен монтаждық материалдардың сапасын тексереді, жасырын жұмыстарды қабылдайды, оларға тартылған кабельді байқау, жер асты коммуникацияларымен қиылысу және жақындасу жерлерінде габариттік өлшемдерді, муфталардың монтаждалуын және т.б. тексеру жатады.

10.3 сурет – Кабельдерді каналда тарту

Кабельдерді каналдарда тарту.Кабельдерді каналдарда тарту сыртқы және ішкі болу мүмкін (сурет 10.3). Бұл тарту тәсілі траншеяларда тарту тәсіліне қарағанда қымбат болады. Цех сырттында қорғалмайтын территорияда каналдар жер астында 300 мм және одан артық тереңдікте қазылады. Балқыған металлдың, сұйықтықтардың және басқа да кабель оқшауламасына зиян келтіретін заттардың төгілуі мүмкін жерлерде кабельдік каналдар қазуға рұқсат етілмейді.

Кабельдерді туннельдерде тарту.Кабельдерді туннельдерде тарту сенімді және эксплуатацияда ыңғайлы, бірақ ол бір бағытта көп кабельдер (30...40-тан артық) тартқанда тиімді, мысалы, басты қосалқы станцияны таратқыш құрылғымен қосу үшін, басты магистральдарда және т.б.

Туннельдер (сурет 10.4) биіктігі 2100 мм өтпелі және биіктігі 1500 мм жартылай өтпелі болу мүмкін. Жартылай өтпелі туннельдер қалыпты өлшемді туннельдер салуға мүмкіндік жоқ қысқа (10 м-ге дейін) жерлерде ғана рұқсат етіледі. Туннельді салу тереңдігі жер бетінен 0,7 м-ден кем емес.

10.4 сурет – Кабельдерді туннельде тарту

Кабельдерді блоктарда тарту.Кабельдерді блоктарды тарту сенімді, бірақ экономикалық және кабельдерді өткізу мүмкіндігі жағынан тиімсіз. Бұл әдіс тек жергілікті жерде қарапайым тарту тәсілдерін қолдану мүмкін кезде ғана қолданылады, яғни орынсыз токтар бар, агрессивті грунт жерде, трасса бойында металл немесе басқа да бүлдіргіш сұйықтықтар төгілу мүмкін жерлерде және т.б.

Кабельдердің блоктық тарту тәсілін мүмкін болған жағдайларда траншея немесе каналға ауыстыру қажет.

Кабельдік блоктардың түрі жер асты сулардың деңгейіне, оның агрессивтігіне және орынсыз токтардың бар болуына байланысты таңдалады.

Кабельдерді галереяларда және эстакадаларда тарту.Кабельдердің көп саны кезінде туннельдердің орнына ашық эстакадалар және жабық галереялар қолданған жөн (сурет 10.6). Сонымен қатар ғимараттардың өрт қаупі және қопарылыс қаупі бар өндірістер жоқ қабырғаларын қолдану мүмкін.

10.5 сурет – Темір бетонды панельдерден жасалған блоктар: а – құрғақ грунттарда тарту үшін; б – ылғал грунттарда тарту үшін; 1 – кірпіш; 2 – темір бетонды панель; 3 – сырланған гидрооқшаулама; 4 – бетон; 5 – жапсырылған гидрооқшаулама

Кабельдерді эстакадаларда және галереяларда тарту тиімді:

- территориясы жер асты коммуникацияларымен қандырылған химиялық, мұнай химиялық, металлургиялық және басқа да зауыттарда;

- топырағы жоғары агрессивті кәсіпорындарда;

- жер асты тарту тәсілдерін қолданғанда (каналдар мен туннельдер) қопарылыс қаупі бар ауадан ауыр газдар жиналу мүмкін жерлерде.

10.6 сурет – Кабельдік эстакадалар: а – жеке тіректегі бір жақты өтпелі; б – екі жақты; 1 – күннің көзінен қорғағыш стационарлы панельдер; 2 – алынып-салынатын күннің көзінен қорғағыш панель; 3 – кабельдік сөре

10.7 сурет – Кабельдік галереялар: а – бір жақты; б – екі жақты; 1 – кабельдік сөре; 2 – күннің көзінен қорғағыш панельдер

Кабельдерді тартудың конструктивті орындалуы мен тәсілдері кабельдер санына, трассаның жағдайына, ауадан жоғары қопарылыс қаупі бар газдардың болуына, топырақтың ластану деңгейіне, эксплуатация талаптарына, экономикалық факторларға және т.б. байланысты таңдалады (10.4 кесте).

10.4 кесте – Эксплуатация кезінде механикалық және тарту әсерлері жоқ қағаз, пластмассадан және резеңкеден жасалған оқшауламасы бар күштік кабельдерді қолдану аймақтары

Тарту орны	Ортаның жағдайы		Қағаз оқшауламасы бар кабельдер	Пласт­массадан және резеңкеден жасалған оқшауламасы бар кабельдер
	Коррозиялық белсенділік	Орынсыз токтар
Жер астында (траншеяларда)	Төмен	Жоқ	ААШв, ААШп, ААБл, АСБ	АВВГ, АПсВГ, АПвВГ, АПВГ, АВВБ, АПВБ, АПсВБ, АППБ, АПвПБ, АПсПБ, АПБбШв, АПвБбШв, АВБбШв, АВБбШп, АПсБбШв, АПАШв, АПАШп, АВАШв, АПсАШв, АВРБ, АНРБ, АВАБл, АПАБл
		Бар	ААШв, ААШп, ААБ2л, АСБ
	Орташа	Жоқ	ААШв, ААБл, ААШп, ААБ2л, АСБ, АСБл
		Бар	ААШв, ААБв, ААШп, ААБ2л, АСБ2л, АСБл
	Жоғары	Жоқ	ААБ2лШв, АСБл, ААБ2лШп, ААБв, АСБ2л
		Бар	ААШп, ААБв, АСБ2л, АСБ2лШв
Ғимараттарда (туннельдерде, каналдарда және т.б.): құрғақ, ылғал, өрт қаупі бар	Жоқ	Жоқ	ААГ, ААШв	АВВГ, АВРГ, АНРГ, АПвВГ, АПВГ, АПвсВГ, АПсВГ
	Төмен	»	ААШв
	Орташа және жоғары	»	ААШв, АСШв
	Жоқ	»	ААГ. ААШв	АВВГ, АВРГ, АПсВГ, АПвсВГ, АНРГ, АСРГ
Қопарылыс қаупі бар аймақтарда	»	»	СБГ, СБШв	ВВГ,ВРГ, НРГ.СРГ

Кабельдік желіні эксплуатацияға қабылдау

Кабельдік желіні құрамына тапсырыс беруші, монтаждаушы және эксплуатациялаушы кәсіпорынның өкілдері кіретін арнайы комиссия қабылдайды. Комиссия мүшелері техникалық құжаттарды тексеріп, трассаны өтіп шығады.

Монтаждық кәсіпорын жұмыс коммисиясына келесі құжаттарды тапсырады (10.5 кесте).

10.5 кесте – Кабельдік желілерді эксплуатцияға тапсырған кезде қажет құжаттардың тізімі мен мазмұны

Негізгі құжаттардың атаулары	Қосымша құжаттардың тізімі мен мазмұны
Кабельдік желінің жобасы	1) Жобаны әр түрлі ведомстволар мен кәсіпорындармен сәйкестендіру актілері мен хаттамалары. 2) Жобадан барлық ауытқулардың тізімі; кіммен және қашан мақұлданған, сәйкес құжаттардың болуы.
1:200 немесе 1:500 масштабында орындалған сызбалар	Аймақтың жобасы және трассада орнатылған немесе арнайы орнатылған ориентирлер бар сызбалар.
Жасырын жұмыстар үшін жасалған актілер	1) Траншеяда тартылған кабельді байқаудан өткізу акті, мұнда төсеніштің, механикалық зақымданудан қорғаныстың, қисықтық радиустың дұрыс сақталғаны көрсетілуі тиіс. 2) Кабельдік желінің жер асты қондырғыларымен жақындасу және қиылысу орындарында жобаға және қашықтық нормаларына сәйкестігін тексеру акті. 3) Қосқыш тежегіш және тежегіш-өту муфталары үшін жасалған актілер.
Кабельдердің күйі туралы актілер	1) Барабандарда орналасқан кабельдерді байқаудан өткізу акті. 2) Кабельдің қызу температурасы, қоршаған ортаның температурасы және қызудан кейін тарту ұзықтығы көрсетілген кабельдердің қызу акті.
Сынақтар өткізудің хаттамалары	1) Зауытта жасалған сынақтардың хаттамалары. 2) Кабельді тұрақты ток кернеуін жоғарылату арқылы кабельді тартудан кейін және муфталарды орнатқаннан кейін тексеру хаттамалары.

1000 В-қа дейнгі кабельдік желілерді эксплуатацияға тапсырған кезде тапсырыс берушіге келесі құжаттар рәсімделіп ұсынылуы керек: кабельдік журнал, желінің дұрысталған жобасы, актілер, сынақтар мен өлшеулер хаттамалары.

Кабельдік желіні қосудың алдында өткізгіштердің бүтіндігі мен фазировкасы, актив кедергісі және жұмыс сыйымдылықтар (кернеуі 20 кВ-тан жоғары кабельдер үшін) тексеріледі; шеткі муфталардың жерлестіру кедергілерін өлшейді; орынсыз токтар пайда болған кезде қорғаныс құрылғыларының әсер етуін тексереді; 1 кВ-қа дейінгі кабельдік желінің оқшауламасын мегаомметрмен, ал 2 кВ-тан жоғары кабельдік желіні – тұрақты ток кернеуін жоғарылату арқылы тексереді.

Эксплуатацияға барлық құрылыстар кешенін қабылдайды: муфталар үшін жасалған кабельдік құдықтарды, туннелдерді, каналдарды, коррозияға қарсы қорғанысты, белгі беру жүйесін, желіде орнатылған автоматиканы және т.б.

Кабельдік желілерге қызмет көрсетудің эксплуатациялық шаралары

Кабельдік желінің дұрыс эксплуатациясы үшін келесі техникалық құжаттар болу керек:

- кабельдік желілердің және басқа қондырғылардың сызбалары;

- кірмелердің, қондырғылар мен кабельдік желілердің паспорттары;

- кабельдік қондырғылардың адрестік тізімдері;

- муфталардың барлық түрлері үшін және басқа да кабельдік арматуралардың жұмыс және монтаждық сызбалары.

Трассалардың жобалары оларға кабельдіердің орналасу орындарының өзгертулері көрсетілген нақты күйге сәйкес келу керек.

Кабельдік желінің паспортына жобамен және кабельдік журналмен, эксплуатацияға қабылдаған кезде жасалған актілер мен хаттамалармен анықталған техникалық мәліметтер енгізілу тиіс. Кабельдік желінің эксплуатациясы кезінде паспортқа желіні сынақтан өткізу, желінің жүктемелері, қабықшадағы температураның шамасы, желінің зақымдануы және жөндеу жұмыстары туралы мәліметтер енгізілу керек. Кабельдік желінің дұрыс жасалған паспорты капитал жөндеудің қажеттігін, зақымданулардың себептерін және апатқа қарсы шараларды анықтауға мүмкіндік береді.

Кабельдік желілердің эксплуатациялық сенімділігін жоғарылату үшін жұмыстардың номенклатурасы және орындалу мерзімдері жасалады.

Жұмыстардың номенклатурасы әр жыл сайын жасалады, бұл кабельдік желіге қызмет көрсетудегі өзгерістерді ескеруге мүмкіндік береді.

Кабельдік желілерге қызмет көрсетудің эксплуатациялық шаралардың жүйесі келесідей болады:

- токтық жүктеме режимдерін, кабельдердің температуралық режимдерін және желі керенуін сақтауды бақйлау;

- кабельдердің трассаларын және траншеялардан шығу жерлерін байқаудан өткізу;

- профилактикалық өлшеулер мен сынақтар өткізу;

- жер астында тартылған металлдан жасалған кабельдердің қабықшаларын коррозиядан қорғау;

- кабельдік желіні қорғау, сонымен қатар жергілікті тұрғындар арасында түсіндіру жұмысын жүргізу.

Токтық және жылулық режимдерді сақтау

Ток өткізгіштердің рұқсат етілген қызу температурасы олардың конструкциясымен (қолданылатын оқшаулама түрімен), жұмыс кернеумен, жұмыс режимімен (ұзақ, қысқа мерзімді) анықталады. Жер астында тартылған кабельдердің ток өткізгіштерінің ұзақ мерзімді рұқсат етілген температураларын келесі шамалардан аспау керек:

- 1-6 кВ кабельдері үшін – 80ºС

- 10 кВ кабельдері үшін – 70ºС

Кабельдік желінің қалыпты ұзақ мерзімді режимі үшін токтық жүктемелер ЭҚОЕ-де көрсетілген кестелер бойынша анықталады. Бұл жүктемелер кабельді тарту тәсіліне және қоршаған орта түріне (жер, ауа) байланысты болады.

Жер астында тартылған кабельдер үшін ұзақ мерзімді рұқсат етілген токтық жүктемелер тереңдігі 0,7-1,0 м траншеяда жер температурасы 15ºС кезінде тартылған бір кабель үшін алынады. Ауада тартылған кабельдер үшін қоршаған ортаның температурасы 25ºС деп алынады. Егер қоршаған ортаның есептік температурасы қабылданған шарттарданөзгеше болса, ондатүзеткіш коэффициент енгізіледі:

мұндағы - кабель өткізгішінің рұқсат етілген температурасы.

Топырақтың есептік температурасы ретінде кабель тартылған тереңдіктегі ең үлкен орташа айлық температура қабылданады. Ауаның есептік температурасы ретінде жылда кемінде үш күн қайталанатын орташа тәуліктік температура қабылданады.

Ауа және топырақтың температурасын тіркеу үшін түзету коэффициенттері 10.6, 10.7 кестелерде көрсетілген.

10.6 кесте – Топырақтың температурасын тіркеу үшін түзету коэффициенттері

Өткізгіштің қалыпты температура-сы, °С	Топырақтың нақты температурасы, °С
	-5	0	5	10	15	20	25	30	35	40	45
80	1,14	1,10	1,08	1,04	1,00	0,96	0,92	0,88	0,83	0,80	0,73
65	1,18	1,14	1,10	1,05	1,00	0,95	0,89	0,84	0,77	0,71	0,63
60	1,20	1,15	1,12	1,05	1,00	0,94	0,88	0,82	0,75	0,67	0,57
55	1,22	1,17	1,12	1,07	1,00	0,93	0,86	0,79	0,71	0,61	0,50
50	1,25	1,20	1,14	1,07	1,00	0,93	0,84	0,76	0,66	0,54	0,37

10.7 кесте – Ауаның температурасын тіркеу үшін түзету коэффициенттері

Өткізгіштің қалыпты температурасы, °С	Топырақтың нақты температурасы, °С
	-5	0	5	10	15	20	25	30	35	40	45
80	1,21	1,20	1,17	1,13	1,09	1,04	1,00	0,95	0,90	0,85	0,80
70*	1,29	1,24	1,20	1,15	1,11	1,05	1,00	0,94	0,88	0,81	0,74
65	1,32	1,27	1,22	1,17	1,12	1,06	1,00	0,94	0,87	0,79	0,71
60	1,36	1,31	1,25	1,20	1,13	1,07	1,00	0,93	0,85	0,76	0,66
55	1,41	1,35	1,29	1,23	1,15	1,08	1,00	0,91	0,82	0,71	0,58
50	1,48	1,41	1,34	1,26	1,18	1,09	1,00	0,89	0,78	0,63	0,45

Бір траншеяда бірнеше кабельдерді тартқан кезде паралель тартылған кабельдер санына және олардың арасындағы қашықтыққа тәуелді коэффициентін енгізеді.

10.8 кесте – Жер астында құбырларда және құбырларсыз жатқан кабельдер үшін түзету коэффициенттері

Қашықтық, мм	Кабельдер саны
	1	2	3	4	5	6
100	1,0	0,90	0,85	0,80	0,78	0,75
200	1,0	0,92	0,87	0,84	0,82	0,81
300	1,0	0,93	0,90	0,87	0,86	0,85

Екі коэффициентті қолдану қажет болған жағдайда ұзақ мерзімді рұқсат етілген жүктеме:

Ұзақ мерзімді рұқсат етілген жүктемелер суыту жағдайлары ең нашар трассаның телімі бойынша анықталады, егер оның ұзындығы 10 м-ден кем болмаса.

10.9 кесте – Орташа тәуліктік температураға қайта есептеу үшін түзету коэффициенті

Кабельдің номинал кернеуі, кВ	3 дейін	6	10	20….35
Түзету коэффициенті	1,09	1,12	1,13	1,18

6-10 кВ алдын-ала жүктеу коэффициенті 0,6÷0,8 болған кезде жүктемесі номинал жүктемеден аз кабельдік желілер ұзақ және қысқа мерзімді асқын жүктелу мүмкін.

10.10 кесте – 10 кВ-қа дейінгі кабельдерді рұқсат етілген асқын жүктеу шамалары

Алдын-ала жүктеу коэффициенті	Тарту тәсілі	Номинал жүктемеге қатысты асқын жүктелудің ұзақтығы, сағ
		номинал режим			апаттық режим
		1,5	2,0	3,0	1,0	3,0	6,0
0,6	Жер астында	1,35	1,30	1,15	1,5	1,35	1,25
0,6	Ауада	1,25	1,15	1,10	1,35	1,25	1,25
0,6	Құбырларда (жер астында)	1,20	1,10	1,00	1,30	1,20	1,15
0,8	Жер астында	1,20	1,15	1,10	1,35	1,25	1,25
0,8	Ауада	1,15	1,10	1,05	1,30	1,25	1,20
0,8	Құбырларда (жер астында)	1,10	1,05	1,0	1,20	1,15	1,10

Апаттық режимде кабельдік желінің асқын жүктелуі тәуліктік максимум кезінде бес тәулік бойы рұқсат етіледі. 15 жылдан артық эксплуатациядағы кабельдер үшін 10.10 кестедегі мәндер 10%-ға төмендетілу тиіс. 20-35 кВ кабельдерді асқын жүктеуге рұқсат етілмейді.

Кабельдің асқын жүктелу мүмкіндігін дәлірек анықтау үшін олардың темірден жасалған қабықшаларының температурасын өлшеу керек, сондан кейін төменде көрсетілген формула бойынша кабель өткізгішінің температурасын анықтау қажет:

мұндағы - кабель қабықшасы мен өткізгіші арасындағы температураның ауытқуы;

- тәжірибе кезінде өлшенген қабықшаның температурасы, °С.

Егер өлшеу нәтижесінде кабель өткізгішінің температурасы рұқсат етілгенмәнінен аз болса, онда кабельдің жүктемесін төмендегі формула бойынша түзетуге болады:

мұндағы және- кабель өткізгішінің өлшенген жүктемесі мен температурасы.

Кабельдердің температурасын ең нашар жұмыс жағдайлары үшін термокедергілер немесе терможұптар көмегімен өлшеу керек: максимал жүктеме және қоршаған ортаның ең жоғары температурасы. Жүктеменің бір қалыпты графигі кезінде тәулік ішінде кабель қабықшасының температурасын 1-2 сағат аралықпен екі рет өлшеген жеткілікті. Егер жүктеме графигі бір қалыпты болмаса, онда кабель қабықшасының температурасын бір уақытта жүктеме шамасын тіркей отырып, тәулік бойы 1-2 сағ сайын өлшейді. Алынған мәліметтер бойынша кабель қабықшасының температурасы мен жүктеме графиктерін тұрғызады. Кабель өткізгішінің температурасын есептеген кезде ретінде график бойынша қабықша температурасының макисмал мәнін қабылдайды, алретінде ұзақтығы екі сағаттан кем емес жүктеменің максимал мәнін қабылдайды.

Туннелдер мен каналдарда тартылған кабельдер үшін қоршаған ортаның температурасын кірісі мен шығысында өлшейді, ал жер астында тартылған кабельдер үшін шеткі кабельден 3-5 м қашықтықта тартылу тереңдігінде өлшейді.

Тұрақты кезекші ұжымы бар маңызды кабельдік желілерде жүктемелерді стационарлы өлшегіш құралдар көмегімен бақылайды, нәтижелерді тәуліктік ақпартізімге енгізеді. Көрнекілік үшін щиттік амперметрдің шкалаларында қызыл түспен кабельдік желінің рұқсат етілген токтың мәні көрсетіледі. Кезекші ұжым болмаған жағдайда кабельдік желілердің жүктемелерін бақылау үшін токтарды стацинарлы немесе жылжымалы құралдар көмегімен өлшейді. Өлшеулер жазғы және қысқы максимумдар кезінде бір реттен кем емес жүргізіледі.

Токтық жүктемелерді бақылаумен қатар кабельдік желінің жұмыс кернеуін өлшейді. Қалыпты жағдайда желінің жұмыс кернеуі номинал шамадан 15%-ға артық аспау керек. Нейтралі оқшауланған немесе компенсацияланған желілерде кабельдік желілердің бір фазалы жерге қысқа тұйықталу режиміндегі жұмыс істеуі рұқсат етіледі.

Бір фазалы қысқа тұйықталу режиміндегі жұмыс істеу ұзақтығы есептік жолмен анықталады, әдетте, ол 2 сағаттан артық болмайды.

Кабельдік желілерді байқау

Кабельдік желілерді бақылау өтулер және байқаулар арқылы жүзеге асырылады. Кернеуі 35 кВ-қа дейінгі кабельдік желілер трассаларын монтерлар келесі мерзімдер ішінде байқайды;

10.11 кесте – Кабельдік желілерді байқау мерзімдері

	Кабель кернеуі, кВ
	35 дейін	110 – 500
Жер астында тартылған кабельдердің трассалары	3	1
Қалалар территориясында жаңартылған жамылғы астында тартылған кабельдердің трассалары	12	–
Коллекторларда, туннельдерде, шахталарда және темір жол көпірлерінде тартылған кабельдердің трассалары	6	3
Май қысымы туралы белгі беретін құрылғы бар қоректендіруші пункттер	–	1
Кабельдік құдықтар	24	3

Кернеуі 1000 В-тан төмен кабельдердің муфталары электржабдықтармен бірге байқаудан өту керек.

Энергообъекттің басшысы қойған мерзім ішінде енгізгіш кабельдер байқаудан өту керек.

Инженерлі-техникалық персонал периодты түрде кабельдік желілердің таңдамалы бақылаушы байқауын өткізу керек.

Жаңбырдан, су көшкінінен кейін және кабельдік желі релелік қорғаныспен ажыратылғаннан кейін кезектен тыс байқаулар өткізіледі.

Байқаулар кезінде анықталған кемшіліктер апаттар мен зақымданулар журналында тіркелу керек. Кемшіліктер қысқа уақыт мерзімінде жойылуы керек.

Кабельдік желілердің трассаларын байқау олардың сақталуын қамамасыз ету үшін, кабельдердің эксплуатация жағдайларының нашарлауын болдырмау үшін өткізеді. Байқауларды кабельдік желінің персоналы жүргізеді – арнайы бөлінген монтерлар, кабельдік желінің техникалық күйіне және эксплуатациясына жауап беретін инженерлі-техникалық жұмыскерелер. Трассаның байқауын жүргізетін монтер кабельдік желінің трассаларын, қауіпсіздік техниканың ережелерін, электр қондырғыларының құрылымы мен кабельдік желінің техникалық эксплуатация жағдайларын жақсы білуге міндетті.

Ашық территорияларда кабельдердің трассаларын бақылауы мен байқауын өткізу кезінде техникалық персонал мен монтерлар міндетті:

- трассаны басынан аяғына дейін қарап шығу;

- трассаның бойында кабельді эксплуатациялайтын кәсіпорынмен мақұлданбаған жер асты жұмыстар жүргізілмеуін бақылау, трасса бойында күл-қоқыстың болмауын бақылау;

- кабельдер трассаларының арықтармен қиылысу жерлерін және топырақта ойықтардың болмауын бақылау;

- эстакадалармен, көпірлермен, дамбалармен өтетін кабельдердің күйін бақылау, кабельдерді механикалық зақымданудан қорғайтын қорғаныстың болуын тексеру;

- кабельдік желілердің су жағасынан өзенге өту жерлерін және белгілердің болуын тексеру; су асты өту жерлерінде кемелердің тұрағын болдырмау.

Жабық территорияларда кабельдік трассаларды байқаудан өткізу кезінде монтер жоғарыда аталған ережелерді сақтау керек, сонымен қатар кәсіпорын басшыларына жер асты жұыстарын өткізу, кабельдік желілер мен басқа да электротехникалық қрылғыларды қорғау туралы хабарламалар таратып, кәсіпорын территориясымен өтетін кабельдік желінің сақталуына жауапты адамды тағайындауын ұсыну; желінің сақталуына жауапты адамды трассаны байқаудан өткізуге шақыру.

Кабельдік желілерді бақылаушы байқаудан өткізу мерзімдері жергілікті жағдайларға байланысты тағайындалады.

Трассалардың кезектен тыс байқаулары қардың еруі, мұз және су көшкіні, жаңбырдан кейін өткізіледі.

Егер байқау кезінде «Жоғары вольтті электр желілерін қорғау ережелерін» бұзу оқиғалары анықталса, онда акт жасалып, әкімшілік (инспекция) өкілі немесе милиция қызметкері шақырылады. Егер жер асты жұмыстарына рұқсат қағазы болса, онда жобада мұндай жұмыстар кезінде кабельдік желінің сақталуын қамтамасыз ететін шаралар қарастырылуы керек.

Техникалық эксплуатация ережелері жер қазу машиналарына кабельден 1 м қашықтықтан жақын жерде жұмыс істеуге рұқсат бермейді.

Жұмыс жүргізудің барлық мерзімі ішінде бұл ережелердің сақталуын қадағалау шараларын ұйымдастыру қажет.

№ 11 Дәріс. Орынсыз токтар, оларды өлшеу және кабельдерді коррозиядан қорғау

Жер астымен жүргізілген кабельді желілердің металл қабығы электрохимиялық және электролиттік коррозия салдарынан төзу қаупіне шалынады. Электролиттік коррозия орынсыз токардың өтуіне байланысты болады, ал электрохимиялық – топырақтың жағымсыз әсерлерінен болады.

Орынсыз токтардың жағымсыз әсерлері туралы ең алғашқы мәліметтер АҚШ-та 19 ғасырдың аяғында пайда бола бастады. Электрохимиялық коррозия жыл сайын мұнай мен газ тасымалдау жүйелері, коммуналдық шаруашылық иелеріне және басқа да жер асты металл құрылғыларына мыңдаған шығын әкеліп отыр. Сонымен қатар оларды пайдалану кезінде көптеген апаттар мен адам қаупі бар жағдайлар туындауы мүмкін.

Статистика бойынша 1 А орынсыз ток 1 жыл ішінде құрылғылардың 1м² металл көлемінен 9 килограмм мөлшеріне дейін құртады.

Коррозиямен күресу тек қана бір шараны орындаумен шектелмейді, ол үшін барлық құрылғыны дайындау және пайдалану кезінде комплексті қорғанысты пайдаланумен орындалады.

Электрлендірілген көлік жұмысы кезінде тұрақты ток көзінің оң жағын оқшаулағыштарға ілінген сыммен жалғайды, ал теріс жағымен рельстік жолдарды жалғайды. Ток өткізуші рельстердің жанында кабельдер немесе басқа металл құрылғылар орналасатын болса, орынсыз ток осы құрылғыға қарай бұрылып, параллель өткізгіштей болып өтуі мүмкін. Осындай жағдайда рельстер мен кабельдің қабықшасы – электрод, ал құрамында тұздар мен қышқылдары бар ылғал жер – электролит болады. Токтың кабельден жерге ағып өту жерін анодты зона деп атадйы.

Коррозиялық қауіпті анықтау үшін және кабельді желіні одан қорғау құрылғылары мен әдістерін анықтау үшін кабельді тораптың потенциалды диаграммасын тұрғызады. Оған өзгерістер енгізіп отырады. Ол үшін кабельді желілерде бірнеше зерттеулер мен келесі өлшеулерді жүргізеді:

- кабель қабықшасы мен жер арасындағы потенциалдар айырмасы;

- кабель қабықшасымен өтетін токтың бағыты мен тьок күші;

- кабельден жерге өтетін ток тығыздығы. Потенциалдары 0,1-0,2 В болған жағдайда қорғасын қабықша бұзыла бастайды.Потенциалдарды өлшеу үшін кедергісі өте жоғары 10000 Ом 1 В-ке вольтметрді пайдалану керек.

Орынсыз токтарды өлшеу үшін арнайы коррозиялық-өлшеуіш құрылғыны пайдаланады. Өлшеу кезінде токтар мен потенциалдардың орташа мәндері анықталынады. Ағып келетін ток тығыздығының қауіпті мәні болып 0,15 мА/дм² және одан да жоғары саналады.

Кабель қабықшасының жерге қатысты потенциалын есептеген кезде (сур. 11.1) гальваникалық булардың пайда болуынан болатын мүмкін қателіктердің пайда болуын алдын алу мақсатында жерлендіруші электродты орынсыз ток өлшенетін кабельдің қабықшасы жасалған металмен (қорғасын, алюминий) бірдей металдан жасайды. Электрод ретінде әдетте ұзындығы 300 – 500 мм кабель кесіндісі алынады.

11.1 сурет – Кабель қабықшасындағы потенциалдар мәні мен олардан ағып түсетін ток тығыздығын өлшеу сұлбасы: 1 – кабель; 2 – электрод

Ток тығыздығын өлшеу кезінде милливольтметр орнына миллиамперметр жалғанады. Электродтан жерге ағып өтетін токтың толық мәнің өлшеп , және электрод бетінің мөлшері, белгілі болғанда жерге ағып өтетін токтың меншікті мәнін анықтаймыз:

Кабель қабықшасының бойымен өтетін тесуші токты компенсациялау әдісімен анықтаған жөн (сурет 11.2). Басқа энергия көзінен кабельдің қабықшасынан орынсыз токқа қарсы бағытта, оны компенсациялайтын ток жібереді. Толық компенсация кезінде милли­вольтметрдің көрсеткіші нольге тең болады. Толық компенсация кезінде А тогы нольге тең, ал басқа ток көзінен жіберілетін токкабель қабықшасынан өтетін тесуші токка тең болады

Орынсыз токтарды техникалық пайдалану ережелері бойынша кабельді желілердің бірінші жыл эксплуатациясы кезінде екі реттен кем емес өлшеу керек. Келесі жылдардағы өлшеулерді бірінші өлшеу нәтижелеріне байланысты және коррозиялық ортаға байланысты орнатады.

11.2 сурет – Қорғасын қабықшасының бойымен жүретін орынсыз токтарды өлшеу сұлбасы: 1– көмекші батарея; 2 – реостат; 3 – кабель; 4 –индикатор құрылғысы

Электрохимиялық қорғаныстың негізгі принципі болып қорғалатын құрылғылардың потенциалдарын теріс жаққа қарай ығыстыру болып саналады. Бұл принцип ағылшын Хемфи Деви ғалымымен 1820 жылы ашылды, және осы күнге дейін өзгеріссіз қалып отыр, бірақ оның технологиясы біршама өзгерістерге ұшырап отырады.

Орынсыз токтардың жағымсыз әсерінен кабельдерді қорғаудың үш негізгі әдісі бар:

- катодты қорғаныс;

- электрлік дренаж;

- протекторлік қорғаныс.

Катодтық қорғаныс негізінде басқа электр көзінен берілетін потенциалды кабельге жіберу арқылы орындалады. («Энергомера» – М1, М2, М3).

Электр дренаж – металл өткізгіштер, олардың көмегімен орынсыз токтар кабель қабықшасынан рельстерге немесе тартып алушы желіге жіберіледі.

Протектор – арнайы конструкциялы қорғалатын қондырғыға жалғанатын металл электрод. Орынсыз токтар осы пртектор бойымен өтіп, кабель қабықшасын бұзбай осы протекторды бұзады.

Кабельдерді орынсыз токтардан қорғаудың электрлік әдістері сонымен қатар топырақтық коррозиядан қорғаудың бір шарасы болып табылады. Себебі кабель қабықшасына берілетін теріс потенциал кері әсер етуші қосылыстардың әсерлерін төмендетеді. Сонымен қатар коррозияның алдын-алудың тағы бір шарасы болып коррозиямен күресетін арнайы қабаттарды пайдалану және кабельдерді оқшаулағыш каналдармен жүргізу болып табылады.

Профилактикалық сынақтар

Профилактикалық сынақтарды пайдаланудың бірінші бес жылы ішінде жылына 1 реттен кем емес жүргізу керек, ал жағымды жағдайларда орналасатын кабельдерді жүктемелері (температуралық режим) бойынша және оларды жүргізу тәсілі (механикалық зақымдалуларды алдын-алу) бойынша 3 жылда 1 реттен кем емес жүргізу керек.

Кабельді желілердің жоспардан тыс тексеру жөндеу жұмыстары орындалғаннан кейін және кабельді желілер жолдарындағы жер қазу жұмыстары жасалып болғаннан кейін жүргізіледі. Кабельді желілердің жоспардан тыс тексеру орындалады:

- жоғарғы кернеулі мегомметр 1000-2500 В;

- тұрақты токтағы жоғарғы кернеумен;

- вертикал бөліктердегі диэлектрлік шығындардыөлшеу арқылы.

Оқшаламаны тексеру 1000-2500 В мегомметрмен кабель оқшауламасының түгелдігін тексеру үшін орындайды (фазалардың үзілуі, жерге қысқа тұйықталу және т.б.).

Кабельді желілерді профилактикалық тексерудің негізгі тәсілі болып жоғарғы кернеумен өлшеу әдісі болып табылады.

Әдетте профилактикалық тексерулерді жылдың жылы мезгілі кезінде өткізеді, осындай кездерде оқшауламалардың бұзылу қаупі туады. Сынақшы қондырғының қуатын барынша төмендету мақсатындажоғарғы кернеумен тексеру жұмыстарын тұрақты токпен өткізеді (сурет 11.3).

11.3 сурет – Кабельді тексерудің принципалды сұлбасы: 1 – жоғарылатқыш трансформа­тор; 2 – қызу трансформаторы; 3 – кенотрон; 4 – тексерілуші кабель

Тексеру кезінде кернеуді ақырындап, секундына 1-2 кВ-тан тезірек көтермейді де, зерттелуші моментке дейін жеткізіп ұстап тұрады (5 мин). Кабельді желіде зерттеу жүргізілу кезінде токтың секірулері мен оқшауламаның бұзылуы қарастырылмаса, бұл кабельді желі сынақтан өтті деп саналады.

Үш фазалы кабельдерді тексеру кезінде әрбір жиланы басқа екеуіне қарағанда және оның жерге қарағандағы жағдайларын тексереді. Осындайда фаза аралық оқшауламаны және жилалардың жерге қарағандағы кедергілерін бірдей кернеумен тексереді. Кернеуі 2-10 кВ кабельдер үшін бұл кернеуді (5÷6)-ге тең деп аламыз. Кернеуі 6...10 кВ 15 жылдан кем емес қолданылған кабельді желілер үшін тексерілетін кернеудің мәні 4U_N-нен төмен болады.

Кабельдік желілердің зақымдану жерлерін анықтау

Кабельдік желілерді пайдалану шарттарын кезінде келесідей зақымдалулар пайда болу мүмкін:

- екі немесе одан да көп жилалардың өзара қысқа тұйықталып, сонымен қатар жермен де тұйықталуы жағдайлары;

- бір өткізгіштің жерге тұйықталуы;

- бір немесе бірнеше өткізгіштердің жерге тұйықталусыз үзілуі;

- бір немесе бірнеше өткізгіштердің жерге тұйықталып немесе тұйықталусыз үзілуі.

Сонымен қатар кабель бірінші ретте зақымдалуды көрсетпей жұмыс істеп, ал егер оған екінші рет осындай жоғары кернеу келетін болғанда тесілетін тесілу түрі келуші деп аталады. Мұндай тесілу көбінесе жалғағыш муфталарда кездеседі. Осындай тесіп өтулер кезінде кабельдің зақымдалған жеріндегі кернеуі өте жоғары болады, сондықтан күшті түзеткіш кернеу көзінін немесе өндірістік жиіліктегі жұмысшы кернеудің көмегімен бұл кабельді тағы да тесіп өту қажет болады. Тесіп өтуді қажетінше осы жердегі кедергі бірнеше жүз Ом-ға дейін төмендегенше дейін бірнеше рет жүргізеді.

Кабельдердегі зақымдалған жерді анықтау әдістері мен қондырғыларын екі түрге бөледі: салыстырмалы және абсолютті.

Кабельді желінің барлық параметрлерін салыстырмалы әдіспен өлшеген кезде тек қана зақымдалған бөлшек анықталынады, ал абсолюттік өлшеу кезінде нағыз зақымдалған нүктені анықтауға болады.

Салыстырмалы тәсілдерге жатады: импульстік, түйіндік, толқулы разряд және сыйымдылықтық әдістер, ал абсолюттікке жатады – индукциялық және акустикалық.

Импульстік әдісөлшеніп жатқан нүктеден зақымдалған нүктеге жіберілетін қысқа уақытты импульстың жүгіріп өту жән оның қайтып келу уақытын өлшеуге негізделген.

Егер - желіде электрлік импульстың таралу жылдамдығы; - импульстың зақымдалған нүктеге дейін және (шағылу) қайтып келу уақыты деп алсақ, онда осы шағылу нүктесіне дейінгі қашықтық:

мұндағы - зақымдалған нүктеге дейінгі қашықтық, м;

- импульстың жүгіріп өту уақыты, мкс;

- жүгіріп өту жылдамдығы м/мкс.

Әр түрлі кабельді желілерде тәжірибелік зерттеулер жүргізу нәтижесінде кабель бойынша импульстың орташа жылдамдығы 160 м/мкс-ке тең болатыны анықталды. Сонда

Импульстық әдісті бірнеше түрлі құрылғылар шығарылады: ИКЛ-5, Р5-1А, Р5-5 және тағы да басқа. Барлық құрылғыларда электронды-сәулелік түтікшесі болады, оның экраны арқылы импульстың өтуін қарастыруға болады, сонымен қатар ара қашықтықтарды өлшеуге мүмкіндік беретін уақытпен саналатын нүктелер белгіленеді, сурет 11.4.

11.4 сурет - ИКЛ-5 қондырғысының экранындағы импульстардың көрсетілуі: а – кабель жилалары қысқа тұйықталған желідегі өлшеулер кезінде; б – муфтадағы өткізгіштің үзілуі кезінде; 1 – импульс сызығы, 2 - тор, 3 – белгілеулер сызығы

Шағылға сигналдың полярлығы шағылу нүктесіндегі толқындық кедергінің өзгеруі сипатын көрсетеді. Кабкльді желі үзілген кезде немесе сигнал оның соңына дейін өтетін жағдайда толқындық кедергі жоғарылайды да, экрандағы оның сызығы жоғары қарай ұмтылады (11.4 б), ал ол төменге қарай түсетін болса, желіде қысқа тұйықталу немесе бір жиланың корпусқа тұйықталуы болғаны (11.4 а); мұндай жағдайда толқындық кедергі азаяды. Зақымдалған нүктеге дейінгі ара қашықтық масштабты белгіленген нүктелердің саны мен осы нүктелер арсындағы бөлік құнына көбейткендегі мәніне тең болады. Мысалы, сурет 24,а бойынша, бастапқы және импульстың шағылу нүктесінің арасындағы бөліктердің саны 2,8, яғни, зақымдалу нүктесі = 160·2,8 = 448 м қашықта жатыр. Осы әдіске негізделген қондырғылармен есептеулер жүргізген кезде өлшеулерді тек қана желінің бір соңынан өткізген жеткілікті. Бірақ нағыз дәл өлшеулер жиланың үзілуі немесе қысқа тұйықтаулар болғанда және кедергі онша үлкен емес болғанда ғана өткізіледі. (100 Ом-нан төмен).

11.5 сурет – Кабельдің зақымдалған нүктесін түйіндік тәсілмен анықтау

Түйіндік әдіс. Бұл әдіс күштік кабельдік желілерде міндетті түрде бір жиласы түгел болатын желідегі жиласы жерге немесе өзінің қабықшасына қысқа тұйықталған нүктеге дейінгі қашықтықты анықтау үшін қажет. Бұл әдіс зақымдалған жердегі өтпелі кедергі 5 кОм-нан төмен жағдайларда пайдаланылады. Өтпелі кедергінің щұамасын төмендету қажет болған жағдайда кабель оқшауламасын кенотронмен немесе газотронмен күйдіреді. Бұл тәсіл тұрақты токта жұмыс істейтін өлшеуіш көпір әдісіне негізделген, сур. 11.5. Тұйықталу нүктесіне қарағандағы зақымдалған және зақымдалмаған жилалардың кедергілерінің қатынастарымен анықталады. Өлшеу кезінде зақымдалған және зақымдалмаған жилалар кабельдердің қарама-қарсы жағында қимасы 50 мм²-ден кем емес өткізгішпен жалғанады. Өлшеуіш көпірдің иықтары жәнекабель ұзындықтарына пропорционалды болатын аралас реттелетін кедергілеріжәне,жәнекедергілерінен тұрады.жәнекедергілерін реттей отырып, көпір иықтарының біртектілігіне сәйкес болатындай гальванометр нұсқағышын нольге қояды.

Жиланың кедергісі оның ұзындығына тура пропорционал болғандықтан, шығатын қатынастан зақымдалған жерге дейінгі қашықтықты анықтауға болады:

мұндағы және- сәйкесінше зақымдалған немесе зақымдалмаған желіге қосылатын көпір кедергілері.

Арақашықтықтың мәні анықталғаннан кейін кабельге келетін өткізгіш ұштарының орнын ауыстыру керек және есептеулерді жаңадан жасаау керек. Осының нәтижесіндеарақашықтығы анықталынады. Егер осы есептеулердің нәтижелерінің қосындысы кабельдің екі еселенген ұзындығынан айырмашылықта болса, онда есептеуіміз дұрыс емес, яғни сұлбаларды тағы бір рет рексеріп, есептеулерді қайтадан жасау керек.

Зақымдалу нүктесіне деген арақашықтықты дәл анықтау үшін бұл есептеулерді кабельдің екі жақ ұштарынан жүргізген дұрыс болады. Дұрыс жасалынған өлшеулер кезінде келесі шарт орындалады:

Мұндағы бір штрих және екі штрих индекстері желінің бірінші және екінші жақ ұштарындағы есептеулерге сәйкес келеді. Түйіндік әдіспен есепьеудің дәлдігі негізінен өлшеудің қателіктеріне, көпір сезгіштігіне, кабель трассасы бойынша ұзындықты анықтау қателіктеріне және әр бөліктегі өткізгіштер қималарының мәндеріне байланысты болады.

Сериялық қондырғыларды пайдалану кезінде түйіндік әдіспен есептеу де өлшеу дәлдігі 0,1...0,3%-ға дейін жеткізілуі мүмкін.

Толқулы разряд әдісі.Бұл әдіс күштік кабельді желілердегі қысқа тұйықталу кезіндегі зақымдалған нүктеге дейінгі қашықтықты анықтау үшін қажет. Бұл тәсілдің негізі зарядталған кабельді желінің зақымдалуы болған нүктеде оқшауламаның тесілуі болған жағдайда бос толқулардың периоды немесе жартыпериодын анықтауда жатыр

Бос толқулар разрядталу кезіндегі зақымдалған нүктеде төмен кедергімен және желінің зақымдалған нүктесінен соңына дейін электромагниттік толқынның жүруімен сипатталаады. Күштік кабельдік желілер үшін толқынның фронтының бастапқы нүктелерінің таралу жылдамдығы тұрақты болғандықтан (160±1 м/мкс), бос толқулардың толық периоды немесе жартыпериоды уақыты бойынша зақымдалу нүктесіне дейінгі арақашықтықты анықтауға болады. Зарядталған кабель оқшауламасында тесілу болған кездегі толқу процесінің кернеуінің өзгеруі 11.6-суретте көрсетілген.

11.6 сурет – Біркелкі желідегі зарядталған кабель оқшауламасында тесілу болған кездегі толқу процесінің кернеуінің

Бос толқудың бір периодында пайда болатын толқын зақымдалу нүктесінен кабельдің соңына дейін 4 рет жүгіріп өтеді:

мұндағы - кабельдің өлшеніп жатқан нүктесімен зақымдалу нүктесі арасындағы қашықтық;

- электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы;

- толқулар периоды.

Бос толқулардың периодының өзгеруі кабельдің аяғындағы кернеудің мәнінің өзгеруімен осциллограф немесе микросекундомер құрылғысының көмегімен анықталынады. Өлшеу нәтижесінің дәлдігін арттыру мақсатында нәтиже ретінде тек қана бірінші толқу периоды саналады.

Өлшеу кезінде кабель жиласына полярлығы теріс болатын жоғары кернеу беріледі. Тесілу болған кезде зақымдалу нүктесінде осы кернеуге шамалас полярлығы оң болатын кернеу толқыны пайда болады. Бұл кернеу кабельдің ұштарына таратылады. Тесілуден кейін уақыттан соң тесу толқыны кабельдің ұшына келеді және ұштарындағы кернеу шамасы оң мәнге ие болады (сурет 11.6).

Толқынның өзі кабель ұшынан шағыла отырып (таңбаның өзгеруісіз) қайта зақымдалу орнына оралады. Тесілуден кейін уақыт өткен соң толқын таңбасын өзгерте отырып (теріс таңбаға ие болады) шағылады да, кабельдің ұшына қайтып келеді. уақыт мезетіне қарай толқын кабельдің ұшына жетеді және кернеу шамасы теріс мәнге ие болады. уақыт мезетіне қарай толқын зақымдану орнына қайтып келеді де, тербелістің бірінші периоды аяқталады.

Жоғарыда айтылғаннын негізінде толқынның қос жүгірудің уақытын және тербелу процессінің бірінші жарты периодын (сурет 26) өлшенетін кабельдің ұшындағы кернеу таңбасының өзгеруі арқылы анықтауға болады. кезінде теріс кернеу шамасы оң шамаға ауысады, ал кезінде оң шама теріс шамаға ауысады.

Өлшегіш приборлар кабельге сыйымдылықты кернеу бөлгіші арқылы қосылады.

ЭМ КС-58М электронды секунд өлшегіші уақыт интервалын өлшейді. уақыт мезгілінде прибор сұлбасы қосылады, ал уақыт мезгілінде тоқтайды. Зақымдалу орнына дейінгі қашықтық дәлдігі 5%-ға дейін градуирленген шкала бойынша өлшенеді. Толқулы разряд әдісі тесілу кезінде зақымдану орнына дейінгі қашықтықты анықтайтын жалғыз әдіс болып табылады және кабельдік желінің түрі мен ұзындығына байланысты емес микросекунд өлшегіш шкаласы бойынша қашықтықты өлшеуге мүмкіндік береді.

Сыйымдылықтық әдіс.Бұл әдіс оқшаулама кедергісі 5 кОм-нан кем емес болғанда кабель өткізгіші қосқыш муфтада үзілген кезде зақымдану орнына дейінгі қашықтықты өлшеу үшін қолданылады. Әдістің принципі үзілген телімнің кабельдің зақымдану орнына дейінгі ұзындығына пропорционал сыйымдылығын өлшеуге негізделген. Сыйымдылықты тұрақты және айнымалы ток кезінде анықтауға болады. Бұл әдістің үш түрлі зақымдану кезінде қолданылуын қарастырайық.

1. Өткізгіштің үзілуі (сурет 11.7 а). Үзілген өткізгіштің бірінші (С₁) және екінші (С₂) жағынан сыйымдылығын өлшейді. Зақымдану орнына дейінгі қашықтық

2. Өткізгіштің екінші ұшы жерге қысқа тұйықтала отырып үзілуі (сурет 11.7 б). Үзілген С₁ өткізгішінің сыйымдылығын өлшейді. Зақымдану орнына дейінгі қашықтық

мұндағы - зақымданбаған өткізгіштің сыйымдылығы.

3. Бір өткізгіштің өзара және жерге қысқа тұйықтала отырып үзілуі (қатаң жерлестіру) (сурет 11.7 в). Зақымдану орнына дейінгі қашықтық

мұндағы - меншікті сыйымдылық, мкФ/км (анықтамадан алынады).

Сыйымдылықтық әдіспен өлшеу кезінде жиілігі 1000 Гц генераторлар және келесі көпірлер қолданылады: тұрақты ток және айнымалы ток.

11.7 сурет – Кабельдің өткізгіштерінің үзілу түрлері: а – жерлестірусіз; б – бір ұшының жерлестірілуімен; в – бір ұштың және басқа екі үштың жерлестірілуімен

Индукциялық әдіс.Бұл әдіс кедергінің аз шамалары кезінде (20...50 Ом-нан артық емес) трасса бойында кабельдің зақымдалу орнын анықтау үшін қолданылады. Бұл әдісті қолдана отырып трассаны және кабельдің тартылу тереңдігін анықтауға болады. Әдістің мәні кабельдің бойымен дыбыс жиілікті шамасы 15...20 А токты өткізіп, қабылдаушы құрылғының көмегімен кабель маңайында электромагниттік өрістің өзгеруін тіркеуге негізделген. Қабылдаушы антеннада тудырылатын ЭҚК кабельдегі ток шамасына және антеннамен қоршалатын аумаққа пропорционал. Индукциялық әдіс үшін шамасы 800...1200 Гц жиілік қолданылады.

Зақымдану орнын және кабель трассасын анықтаған кезде тудырылатын ЭҚК кабельдегі токтың таралуы және кабель мен антеннаның өзара орналасуына тәуелді екендігін ескеру қажет.

Кабельдік желінің трассасы бойынша қосқыш муфталардың орналасуын және өткізгіштер арасындағы қысқа тұйықталу орнын анықтау үшін генератор шықпаларын кабельдің зақымданған өткізгіштеріне жалғайды.

Оператор кабельдік трассаның бойымен жүре отырып қабылдағыш тордың (антенна), күшейткіштің және телефонды наушниктердің көмегімен электромагниттік өрістің сипаттамасы бойынша трассаның қай жерде өтетінін, муфтаның қай жерде орналасқанын, кабельдің тартылу тереңдігін және зақымдану орнын анықтайды.

Кабельдік трассаның бойымен антеннаны жылжытқан кезде деңгейі өзгеретін дыбыстар естіледі. Қосқыш муфталар орналасқан орында дыбыс қатты күшееді. Кабель темір құбырда тартылған кезде немесе кабельдік трасса тереңдетілген кезде дыбыс әлсірейді. Зақымдану орнында дыбыс күшееді, бұл токтың бір өткізгіштен екінші өткізгішке өтуімен түсіндіріледі. Зақымдану орнынан кейін дыбыс өшеді .

Кабельдегі қабықшаға бір фазалы қысқа тұйықталу орнын индукциялық әдіспен анықтау оператордың жоғары тәжірибелігін қажет етеді.

Индукциялық әдіспен зақымдану орнын анықтаудың ақаулығы 0,5 м-ден артық болмайды.

Акустикалық әдіс.Әдістің мәні зақымдану орнында күшті электр разрядтарын туғызып, жер бетінде сезімтал қабылдағыш құрылғылар көмегімен дыбыстың тербелістерін тіркеуге негізделген. Зақымдану орнында разрядтар туғызу үшін электр энергиясы конденсаторларда немесе кабель өткізгіштерінің бойында түзеткіш құрылғыдан зарядталу арқылы жинақталады. Жинақталған энергия мөлшері тесілу кернеуінің шамасына жеткенде разряд кезінде өте аз уақыт ішінде жұмсалады және зақымдану орнында күшті соққы болады. Соққыдан болатын дыбыс қоршаған ортаға таралып, жер бетінде естіледі. Разряд біткеннен кейін зақымдану орнындағы электрлік доға сөнеді де, сыйымдылықтағы кернеу мөлшері тесілу кернеу шамасына дейін өседі. Әдетте периодтық 2-3 с құрайды. Жер бетінде дыбыс стетоскоп немесе күшейткіші және телефонға шықпасы бар пьезоэлектрлік микрофон көмегімен тіркеледі. Кабельдік желінің зақымдану сипатына қарай өлшеу сұлбасы жиналады. Өтпелі кедергі шамасы 40 Ом-на және одан жоғары болған кезде импульстердің генераторы ретінде түзеткіш құрылғы, сыйымдылығы 1-2 мкФ конденсатор және ұшқындық аралық қолданылады; разрядтық сыйымдылық ретінде кабельдің зақымданбаған өткізгіштері пайдаланылуы мүмкін. Ұшқындық аралықтың тесілу кернеуінің шамасы берілген кабельдің түрі үшін сынақ кернеуінің шамасының 70%-нан артық болмау керек, бұл кабельде асқын кернеуді болдырмау үшін қажет.

Өтпелі кедергінің шамасы 40 Ом-нан кем болған кезде және темір қабықшаларға қысқа тұйықталу болған кезде акустикалық әдіс қолданылмайды. Бұл жағдайда зақымдану орнындағы өткізгіш көпірді үлкен мөлшерлі токтармен бұзады, ал темір жабысуларды пісіру немесе басқа да трансформаторлар көмегімен ажыратады. Зақымдану орнын акустикалық әдіспен анықтау әр 1-2 м сайын жер бетіне датчиктерді орналастыру арқылы жүргізіледі. Әдетте, акустикалық әдіспен алдын-ала зақымдану аймағы мен қосқыш муфталардың орналасу орындары анықталады. Кабельдің трассасы индукциялық әдіспен анықталады.

Топырақтың сипатына қарай жер бетіндегі естілу аймағы 2-ден 15 м-ге дейін болады. Зақымдану орны разрядтардың естілу қаттылығына байланысты анықталады.

Акустикалық әдіс үшін ВНИИЭ шығарған КАИ-73 маркалы акустика-индукциялық кабель іздегіш қолданылу мүмкін.

Кабель оқшауламасының зақымдану орындарын күйдіріп алу

Кабельдік желілердің оқшауламасы зақымданған кейбір кездерде оқшаулама кедергісінің шамасы айтарлықтай болып қалады да, зақымдану орындарын анықтаудың көптеген әдістерін қолдану мүмкін болмайды. Бұл кезде зақымдану орындарын анықтауға қолайлы жағдай туғызу үшін арнайы қондырғылар көмегімен зақымдану орнында оқшауламаны күйдіріп алу арқылы зақымдану орнындағы өтпелі кедергіні азайтады (10-100 Ом-ға дейін).

Күйдірудің бастапқы стадиясында токтың аз шамасында (0,3 А-ге дейін) жоғары кернеу (50 кВ-қа дейін) алуға мүмкіндік беретін кенотронды қондырғыларды қолданылады. Келесі стадияда жұмыс кернеуі төмен және шықпалы токтың шамасы жоғары (10 А-ге дейін) газотронды қондырғыларды немесе қатты түзеткіштерде орындалған қондырғыларды қолданады. Соңғы стадияда арнайы трансформаторлар қолданылады.

Кабельдерді күйдіріп алу үшін тұрақты және айнымалы ток қолданылу мүмкін. Практикада күйдірудің үш сатысын қолданады (кесте 11.1).

Кернеуі 1000 В-қа дейінгі кабельдерді 2 және 3 сатыны қолдана отырып екі кезеңде күйдіріп алады.

Кесте 11.1 – Кабельдерді күйдірудің сатылары

Күйдіру сатысы	Кабель оқшауламасын күйдіру режимдері		Қондырғының типі
	Күйдіру қондырғысының кернеуі, кВ	Максимал ток (А) және ішкі кедергі (жақшада)
1	5 – 50	0.3(100 – 500 кОм)	Кенотронды
2	3 – 12	10(1 – 5 кОм)	Селенді, крем­нийлі түзеткіштер
3	0,05 – 0,5	100(0,5 – 50 Ом)	Трансформатор

Кейінгі жылдары қарапайым құрылғыларды қолданада отырып жоғары сынақ керенулер алуға мүмкіндік беретін айнымалы токта күйдірудің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін күйдірудің резонансты әдісі кең қолданыс тапты.

Бұл кезде екінші ретті орамаларының ауыстырып қосқышы бар арнайы трансформаторлар қолданылады. Екінші ретті ораманы күйдірілетін кабельге жалғайды. Жалғаған кабельдің сыйымдылығы жоғары вольтті екінші ретті ораманың индуктивтілігімен бірге желінің 50 Гц жиілігінде резонансты контур жасайды. Бұл контурдағы тербелістер 127-380 В желіден қоректенетін трансформатордың бірінші ретті орамасымен жасалған магнитті байланыстан туындайды. Контурдың сипаттамаларын өзгерте отырып (орама санын) кабельдегі кернеу шамасын реттейді. Резонанстық контурда шамасы бірнеше жүздеген киловольт-амперге дейін баратын реактив қуат өндірілу мүмкін, ал төменгі кернеу желісінен актив шығындарды өтеу үшін шамасы бірнеше киловатт қуат тұтынылады.

Айнымалы токпен күйдіру разряд маңайында диэлектрлік шығындардан оқшауламаның қосымша қызуымен қатар жүреді. Оқшауламаның тесілуі екі поляноста болуы мүмкін, ал тесілу жиілігі секундына 100 ретке дейін жетеді. Сондықтан резонанстық әдіс кезінде басқа әдістерге қарағанда күйдіру тез әрі күшті өтеді.

Кабельдік желілерді жөндеу

Кабельдік желіні жөндеу алдында зақымданудың түрі мен орнын анықтайды.

Зақымданудың түріне қарай не қорғағыш жамылғы жөнделеді, не қағаздан жасалған оқшаулама мен ток өткізгіштерді қосқыш муфталарды монтаждаумен қатар жөндейді.

Кабельдік желілердегі жөндеу жұмыстары байқау мен сынақтар мәліметтері және желінің жалпы күйіне байланысты жасалған жоспар бойынша жүргізіледі.

Кабельдік желілердегі немесе трассалардағы зақымданулар тікелей оның апатсыз жұмыс істеуіне қауіп төндіретінін ескереді, сондықтан күрделілігіне қарамастан зақымданулар тез арада жойылады. Желінің сенімді жұмыс істеуіне қауіп төндірмейтін басқа зақымданулар жоспар бойынша келесі жылда жойылады.

Жөндеу жұмыстарының көлемін анықтаған кезде желі трассасын байқау кезінде анықталған кемшіліктерді, қосқыш муфталар мен кабельдің ақаулықтарын, бойымен желі тартылған қондырғылар мен құрылыстардың зақымдануларын және басқа да осал жерлерін ескереді.

Кабельдер мен муфталарды жөндеу жұмыстарының технологиясы жұмыс көлемі мен түріне байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Кабельдік желіні жөндеудің универсалды нұсқасы ретінде трассаның шектелген телімінде кабельдің бөлігін ауыстыру саналады.

Жер асты жұмыстарының алдында:

- барлық кәсіпорындардың өкілдері, қазу аймағында қалу қаупі бар жер асты шаруашылық өкілдері жөндеу жұмыстарына рұқсат алу үшін шақырылады;

- жұмыс сызбалары бойынша кабельдік желі трассасын айқындайды және желілерді механикалық зақымданулардан қорғау шараларын қарастырады;

- жер жамылғысының түріне қарай механизмдер, көліктер, жұмысшылардың қажеттігін анықтау үшін жер асты жұмыстарының әдісін анықтайды;

- жөндеу жұмыстары жүргізілетін орынға қоршау щиттерін жеткізеді;

- қажет белгілер мен жаяу жүргіншілер үшін көпірлер орнатады;

- жылжымалы шеберхананың орнын анықтайды.

Жөнделетін кабельдік желі ажыратылып, жерлестірілуі тиіс. Жөндеу жұмыстарының орнында қауіпсіздікті сақтау шаралары ұйымдастырылады.

Жөндеуге ұсынылған желінің кабелін оның ажыратылғанын және дұрыстығын тексеруден кейін ғана ашады. Мұндай тексеру нақты мәліметтерді трасса жобасымен тексеру жолымен жүргізіледі, ал егер трасса бойында бірнеше кабельдік желі орналасса, онда оларды қосымша индукциялық әдіс көмегімен тексереді.

Кабельдік вставканы орналастыру кезінде жалғанатын кабельдер скруткасының бағыты ұштарын өңдеу кезінде анықталады. Егер жалғанатын кабельдер скруткасының бағыты бір-біріне сәйкес болмаған жағдайда, вставка кабельдің беріктігін төмендеу қаупі болғандықтан ауыстырылады.

Егер кабельдік вставка мен жөнделетін кабельдің түрлі-түсті фазалары болса және егер зақымдану кабельдің бүтін бөлігінде болса, онда жалғану түс бойынша фазалардың сәйкестігін тексермей жүргізіледі. Мұндай тексеру бірден үш өткізгіштің сәйкестігін тексеру мүмкіндігі бар мегаомметр және фазалаушы құрылғының көмегімен жүргізіледі.

Көптеген жағдайларда кабельдердің зақымдалуы оның тек бөлек элементтерінің жөндеуін қажет етеді. Су немесе жер астында тартылған кабельдердің эксплуатация барысында зақымдалған сауыт қабығының қайта жөнделуі жүргізілмейді.

Қорғасын қабықшаның дәнекерлеу арқылы жөнделуі тек кабель оқшауламасы зақымданбағаны және ылғалдың кірмегені анықталған жағдайда ғана жүргізіледі. Басқа жағдайларда зақымданған жердегі кабельдің қағаз оқшауламасын тексереді. Бұл мақсатта зақымданған жердің екі жағынан да қорғасын қабықшасының бөлігі алынады да, оқшауламаның үстінгі бөлігін тексереді.

Оқшауламаның бүтіндігі анықталған жағдайда қорғасын қабықшаның герметикалығы екі көлденең бөліктен тұратын қорғасын муфтаны дәнекерлеу арқылы қалпына келтіріледі. Муфтаны МП-1 кабельдік құрамамен толтырады.

Қорғасын қабықшаның астына ылғал енген кезде және өткізгіштер оқшауламасы зақымданған кезде кабельдің бұл бөлігі алынып тасталады. Оның орнына дәл сол маркалы, қимасы мен ұзындығы да сондай кабель бөлігі екі қосқыш муфта арқылы жалғанады. Егер монтаж кезінде қалдырылған ұзындық мөлшерін қолдану мүмкін болса, онда бір қосқыш муфтамен шектеледі.

Оқшаулама мен кабельдің қабықшасы қатты зақымданбаған және құрғақ болса, жөндеу жұмыстары ток өткізгіштерін кеспей жүргізілуі мүмкін. Айтарлықтай әлсіздік байқалған кезде өткізгіштерді ажыратып, зақымданған жерде оқшауламаны қағаз роликтермен қайта қалпына келтіреді. Бұл жағдайда екі көлденең бөліктен тұратын қорғасын муфтаны пайдаланады.

Ток өткізгіштерінің зақымдануын оқшауламаның тесілу орнында бір қосқыш муфтаны қою арқылы немесе зақымданған бөлікті жаңа кабельдің бөлігімен ауыстыру және екі қосқыш муфтаны монтаждау арқылы жөндейді.

Бірінші әдіс кабельдің аз бөлігін зақымданған кезде және оның ұзындығы өткізгіштерді ажыратыға жететін кезде пайдаланады. Егер ұзындық жеткіліксіз болса, онда қосқыш ұзартқыш гильзалар және қорғасын құбырлар пайдаланылады, бұл жағдайда жөндеу жұмыстары бір қосқыш муфтаны монтаждаумен шектеледі. Басқа жағдайларда ток өткізгіштерінің жөндеу жұмыстары кабельдің жаңа бөлігін қою және екі қосқыш муфтаны монтаждау арқылы жүргізіледі.

Зақымданған қосқыш муфталарын көптеген жағдайларда кабельдік желіден кесіп алады да, кабельдерді қайтадан жаңа муфтамен қосады. Егер муфтадағы зақымдану аз болса, онда кабельді жаңа ұзартылған муфта қою үшін дайындайды. Бұл жағдайда үлкен муфта алынады.

Егер қосқыш муфталардың зақымдануы кабельдің созылуынан болса, онда кабельдің вставкасын жасау керек. Кабельді жөндеу жұмыстары кезінде муфталардың алдында керілу күштерін компенсациялау үшін кабельдің қосымша бөлігі қалдырылуы тиіс.

Ұштық муфталарды жөндеу жұмыстары келесі ретпен өтеді. Зақымданған муфтаны кесіп алады, кабель оқшауламасын ылғалдыққа тексереді және жаңа немесе қайта қалпына келтірілген муфтаны монтаждайды. Егер желі соңындағы кабельдің ұзындығы жеткілікті болса, онда жөндеу жұмыстары тек ұштық муфтаны монтаждаумен шектеледі. Кабель ұзындығы жеткіліксіз болған кезде желі соңында кабельдің қажет мөлшерімен ұзартылады. Бұл жағдайда қосқыш және ұштық муфталарды монтаждау қажет.

Эпоксидті өңдеулердің герметикалығын қалпына келтірілуі келесі ретпен жүргізіледі: өңдеудің жақын орналасқан бөліктерін ацетонмен майсыздандыру; сіңдіру қоспасының орналасу жеріне байланысты, сауыт маңында, өткізгіштер қабықшасының маңында; эпоксидті компаундпен сіңдірілген мақта-маталы лентаны екі қабат орау; жөндеу формасын орналастыру және оны компаундпен толтыру.

Ұштық өңдеулерді жөндеген кезде олардың лак жамылғысын қайта қалпына келтіру керек.

Жөндеу жұмыстарын жасау кезінде ҚТЕ-де көрсетілген жалпы қауіпсіздік шаралары орындалу керек.

Муфталарды ашуға және эксплуатацияда болған күштік кабельдерді кесуге тек жер асты құрамаларының сызбаларын тексеруден кейін болады. Қажет болған жағдайда жөнделетін кабельдің дұрыстығын және кернеудің болмауын тексереді (мұндай қажеттілік траншеяда бірнеше кабельдер өткен кезде туындайды), бұл жағдайда кабель іздегіш құрылғыны және кернеу көрсеткішті қолданады. Туннельдерде, коллекторларда, құдықтар мен каналдарда орналасқан муфталар мен кабельдерді тесуге тек монтерға сыртта болуға мүмкіндік беретін арнайы құрылғылармен рұқсат етіледі.

№ 12 Дәріс. Күштік трансформаторларды эксплуатациялау

Жалпы мәліметтер

Күштік трансформаторлар электроэнергетикалық жүйелердің электр станцияларынан тұтынушыларға үш фазалы айнымалы ток энергиясын тасымаладайтын және тарататын негізгі электрлік жабдық болып табылады. Трансформаторлардың көмегімен кернеу шамасы генераторлықтан жүйенің электрберілісіне қажет шамасына дейін жоғарылатылады (35...750 кВ), сонымен қатар қабылдағыштарда қолданылатын шамаларға дейін (0,22...0,66 кВ) көп сатылы төмендетіледі.

Жоғары кернеу трансформаторы көп құрама бөлшектерден тұратын күрделі құрылғы болып табылады, негізгілері: ораманың магниттік жүйесі (магнит өткізгіш), орамалар, оқшаулама, орама шықпалары, бак, салқындатқыш құрылғы, кернеуді реттеу механизмі.

Магнит өткізгіш бір-бірінен оқшауланған электротехникалық болаттан жасалады. Қазіргі кезде суықтай тегістелген 3405, 3406 маркалы болат қолданылады, яғни түйіршіктерінің белгілі бір бағыты болады.

Трансформаторлық болат үшін қалыңдығы 0,01 мм лак оқшаулама ретінде пайдаланылады. Лак қабықшасы сенімді оқшауламаны түзеді, магнит өткізгіштің жеткілікті салқындатылуын қамтамасыз етеді.

Трансформатор орамаларыконцентрлі және кезектелетін болу мүмкін.

Трансформатордың оқшауламасы өте маңызды, трансформатордың жұмыс істеу сенімділігі негізінен оның оқшауламасының сенімділігімен сипатталады. Майлы трансформаторларда негізгі оқшаулама болып май және құрғақ диэлектриктер: қағаз, электрокартон, гетинакс болып табылады. Құрғақ трансформаторларда кремнийорганикалық материалдар негізінде жасалған қызуға төзімділігі жоғары жаңа оқшаулағыш материалдар кеңінен қолданылады.

Трансформатор багындаактив бөлік шықпаларымен қоса және кернеуді реттеуге арналған ауыстырып-қосқыш құрылғылар орналастырылады. Бактың негізгі бөліктері – қабырғалары, түбі, қақпағы. Қақпақта енгізулер, газ шығару құбыры, кеңейткіш, термометрлер және басқа элементтер орналасады. Бактың қабырғасында салқындатқыш құрылғы – радиатор орналасады.

Трансформатордың кеңейткішібакпен құбыр арқылы жалғанған цилиндр тәріздес құты болып табылады, ол майдың ауамен жанасу ауданын азайту үшін арналған. Кеңейткіштің көлемі трансформатордағы және салқындату жүйесіндегі майдың көлемінен 9...10%-ын құрайды.

Май өте гигроскопиялы, егер кеңейткіш ауамен тікелей байланысты болатын болса, онда ауа құрамындағы ылғал майға енеді де, оның оқшаулатқыш қасиеттерін күрт төмендетеді. Мұны болдырмау үшін кеңейткіш ауамен силикагельді ауа құрғатқыш арқылы қосылады. Силикагель ауадағы ылғалды сіңіріп алады. Силикагельді сүзгі ауаны толығымен құрғатпайды, сондықтан кеңейткіштегі ауа ылғалдылығы уақыт өте келе жоғарылайды. Мұны болдырмау үшін инертті газдан жасалған газды жастықшасы бар герметикалық бактар қолданылады.

Бактың капағындағы газ шығару (қорғағыш) құбыры трансформатор ішінде зақымданулар (қысқа тұйықталу) болғанда газдың интенсивті бөлінуі кезінде оны жарылыстан сақтайды. Газ шығару құбырының үстінгі ұшы жұқа шыныдан немесе мыс фольгадан жасалған диафрагмамен жабылады. Қопарылыс қаупі бар газдардың бөлінуі кезінде диафрагма бұзылады да, бактағы қысым азаяды, ол оны деформациядан сақтайды.

Май көрсеткіштрансформатордағы май деңгейін бақылау үшін арналған. Жалпақ және құбырлы шыны май көрсеткіштер қолданылады, олар өзара байланыс принципімен жұмыс істейді. Май көрсеткіштің шкаласында үш бақылау белгісі болады, олар жұмыс істемейтін трансформатордағы -45ºС, +15ºС және +40ºС кезіндегі май деңгейіне сәйкес келеді. Май көрсеткіштің корпусына арнайы герметикалық түйіспе (геркон) орналастырылған, ол трансформатордағы май деңгейі төмендеген кезде белгі береді.

Термосифонды сүзгітрансформатордың багына бекітіледі де, май тотығуының өнімдерін сіңіретін силикагельмен немесе басқа да затпен толтырылады. Циркуляция кезінде суық және ыстық майдың тығыздықтары әр түрлі болғандықтан оның үздіксіз регенерациясы жүріп отырады. Адсорбент ретінде силикагель де, алюминийдің актив тотығы, алюмагель және т.б. алынуы мүмкін.

Хлорлы кобальт қоспасы құрамаға көгілдір түс береді. Қызғылт түстің пайда болуы қоспаның ылғалмен қаныққанын білдіреді.

Трансформатордың термосифонды сүзгісіне қосылатын адсорбенттің мөлшері құйылған май көлемінің жуықтап 1% құрайды.

Трансформаторларды салқындатудың келесі жүйелері болады:

Табиғи ауамен салқындатуауаның конвекциясы және ауада жартылай сәуле шығару арқылы жүреді. Мұндай трансформаторлар «құрғақ» деп аталады. Шартты түрде ашық орындалған табиғи салқындату С деп белгіленеді, қорғалған – СЗ, герметикалық – СГ, ауаның мәжбүрлік циркуляциясы (үрлеу) – СД.

Құрғақ трансформатор орамасы температурасының қоршаған орта температурасынан рұқсат етілген жоғарылау шамасы оқшауламаның қызуға төзімділік классына байланысты және МЕСТ 11677-85 сәйкес А классы үшін 60ºС жоғары болмау керек, Е классы үшін – 75ºС, В классы үшін – 80ºС, Р классы үшін – 100ºС, Н классы үшін – 125ºС. Мұндай салқындату жүйесі кернеуі 15 кВ-қа дейін қуаты 1600 кВ∙А-ге дейінгі трансформаторларда қолданылады.

Табиғи маймен салқындату(М) қуаты 16000 кВ∙А-ге дейінгі трансформаторларда қолданылады. Мұндай трансформаторларда магнит өткізгіш пен орамаларда бөлінген жылу майға, содан кейін ауаға беріледі. Трансформатордың номинал жүктелуі кезінде Техникалық эксплуатация ережелеріне сәйкес жоғарғы қабаттағы майдың температурасы +95ºС артық болмау керек, трансформатор орамалары температурасының жоғарылауы 70ºС құрайды, ал сырттағы өзекшенің температурасы – 75ºС.

Қоршаған ортамен жылу алмасуды жақсарту үшін трансформатордың багында оның қуатына байланысты қабырғалар, салқындатқыш құбырлар немесе радиаторлар орналасады.

Майдың табиғи циркуляциясымен және үрлеумен майлы салқындату(Д) қуаты жоғары трансформаторлар үшін қолданылады.

Майдың мәжбүрлік циркуляциясы және үрлеумен майлы салқындатуауалық салқындатқыштар арқылы (ДЦ) қуаты 63000 кВ∙А және одан жоғары қолданылады.

Майдың мәжбүрлік циркуляциясымен майлы-сулы салқындату (Ц) ДЦ сияқты жасалған, бірақ соңғыға қарағанда салқындатқыштар ішінде су, арасында май жүретін құбырлардан тұрады.

Май салқындатқыштың кірмесіндегі майдың температурасы 70ºС-ден артық болмау керек.

Трансформаторды белгілеу әріптер мен сандардан тұрады. Әріптермен белгіленеді: фазалар саны (О – бір фазалы, Т – үш фазалы); салқындату жүйесі (кесте 9.1) және саны екіден артық өздігінен жеке желілер үшін жұмыс істейтін орамалар саны (үш орамды трансформаторды Т әріпімен белгілейді). РПН құрылғысы бар бір ораманы қосымша Н әріпімен белгілейді. Автотрансформаторды белгілеу кезінде трансформаторды белгілеу әріптерінің алдына А әріпін қосады. Трансформатордың табиғи маймен салқындатумен орындалуын және азот жастықшамен кеңейткішсіз қорғалуын салқындату түрін белгілеуден кейін қосымша З әріпімен белгілейді (мысалы, ТМЗ); ТК орамасы бөлінген трансформатор фазалар санын белгілеуден кейін қосымша Р әріпімен белгіленеді (мысалы, ТРДН); электр станциясының өз мұқтаждық трансформаторларын қосымша С әріпімен белгілейді (мысалы, ТРДНС).

Трансформаторды белгілеуде сандармен киловольт-амперде номинал қуат және сызықша арқылы кильвольтта ЖК орамасының кернеу классы көрсетіледі. Одан басқа белгілеуде көрсетіледі: трансформатор сызбаларының шығарылу жылы (соңғы екі саны); климаттық орындалуы және орналасу категориясы (МЕСТ 15150-69).

Әр түрлі трансформаторлардың шартты белгілену мысалдары:

ТМ-100/10-78У1 – табиғи маймен салқындатылатын үш фазалы екі орамалы трансформатор, номинал қуаты 100 кВ∙А, кернеу классы 10 кВ, 1978 ж құрылған, қалыпты климат үшін, орналасу категориясы 1;

ТРДНС-32000/35-80У1 – ТК орамасы бөлінгенүш фазалы екі орамалы трансформатор, салқындату жүйесі Д, РПН құрылғысы бар, номинал қуаты 32 МВ∙А, кернеу классы 35 кВ, 1980 ж құрылған, қалыпты климат үшін, орналасу категориясы 1;

ТСЗ-100/10-79У3 – үш фазалы құрғақ қорғалған трансформатор, номинал қуаты 100 кВ∙А, кернеу классы 10 кВ, 1979 ж құрылған, қалыпты климат үшін, орналасу категориясы 3.

12.1 кесте – Трансформаторларды салқындату жүйелерінің шартты белгіленуі

Салқындату түрі	Шартты белгіленуі
Құрғақ трансформаторлар
Табиғи ауамен: ашық орындалу кезінде қорғалған орындалу кезінде герметикалық орындалу кезінде	С СЗ СГ
Майлы трансформаторлар
Табиғи майлы: Майдың табиғи циркуляциясымен және үрлеумен Майдың мәжбүрленген циркуляциясымен және ауаның табиғи циркуляциясымен Майдың мәжбүрленген циркуляциясымен Майдың табиғи циркуляциясымен және судың мәжбүрленген циркуляциясымен Май мен судың мәжбүрленген циркуляциясымен	М Д МЦ ДЦ МВ Ц
Жанбайтын сұйық диэлектригі бар трансформаторлар
Табиғи жанбайтын сұйық диэлектрикпен Жанбайтын сұйық диэлектрикпен үрлеумен	Н НД

Ғимараттардың, құрылыстардың, көліктердің, қағаз-целлюлоза объекттерінің, мұнай-газ және басқа да өнеркәсіп салаларының өрт қауіпсіздігіне қойылатын талаптардың күшеюіне байланысты құрғақ трансформаторлардың қажеттігі артты.

Ресейдегі трансформатор зауыттары қуаты 10-нан 160 кВ∙А-ге дейін және кернеуі 10/0,66 ТС құрғақ трансформаторларын, 160-тан 1600 кВ∙А-ге дейін ТСЗ шығарады.

Экологиялық қауіпсіздікті сақтау мақсатымен оқшаулама ретінде жанбайтын улы және канцерогенді сұйықтық совтол оқшаулама ретінде қолданылған трансформаторлардың шығарылуы тоқтатылды.

Қазіргі кезде «номекс» («Дюпон» фирмасы, АҚШ) оқшаулама ретінде кеңінен қолданылып келе жатыр, бұл материал арамид деген атпен белгілі ароматикалық полиамид болып табылады.

Ресейде соңғы жылдары «Trihal» («Шнейдер Электрик», Франция) құйылған оқшауламасы бар құрғақ трансформаторлар кең таралды. Бұл Ғ классына жататын оқшаулама. Ол вакуумда құйылады, орамалардың жақсы сіңірілуін қамтамасыз ететін тығыздығы бар биофенол негізінде жасалған эпоксидті шайырдан; ангидридті қаттылағыштан; кремнеземнан (кремнийдің қос тотығы) жасалған актив ұнтақты толтырғыштан және алюминий тригидратынан тұрады.

Өрт қауіпсіздігі жоғары құрғақ трансформаторлардан басқа бірқатар елдерде диэлектрик ретінде жанбайтын синтетикалық және кремнийорганикалық сұйықтықтар (КОС) қолданылатын трансформаторлар кең қолданылып келе жатыр. Мысалы, «Формел НФ» сұйықтығы (Ұлыбритания).

КОС-пен толтырылған трансформаторлар майлылардан қымбат, бірақ құғақтардан арзан.

Қазіргі кезде «Кремнийполимер» ӨО-ы (Украина) ПСМ-100 (МЕСТ 13032-77) маркалы КОС-тың шығарылуын басталды.

Ресейде «Уралэлектротяжмаш» ААҚ-ы «Midel 7131» маркалы жанбайтын экологиялық таза диэлектрикпен толтырылған күштік трансформаторлар шығарады. Бұл электроқшаулағыш салқындатқыш сұйықтық Ресейдің Денсаулықты сақату министрлігінде сертификациядан өтіп, электротехникалық өнеркәсіпте қолдануға ұсынылды.

Күштік трансформатор эксплуатацияға жалпы талаптар

Басқа трансформатор өлшеу құралдармен тиісті жабдықталған болу керек, олар эксплуатациялық қызметшіге бақылау мүмкіншілігі, қалай тәртіптердің әр жағында трансформатор жұмыстары, дәл осылай және тәртіпке арналған ­ жұмыстың барлық өнеркәсіпті электр жабдықтау жүйелері алды ­ жағымдылауың.

Трансформатор эксплуатациялық сенімділігі жоғарылауына арналған келесі шаралар қажетті өткізу:

- шапшаң қызмет ету (байқаулар, температуралық тәртіптердің сақтауы, күштену деңгейлерінің , жұмыс тәртібі басқаруының);

- техникалық қызмет ету (оқашалау күй-жағдай профилактикалық бақылауы және трансформатор барлық құрылғыларының, басылумен трансформаторда май күй-жағдайының ар жағында, сонымен қатар екінші қайтара шынжырлардың барлық құрылғылардың тексерулері және қорғаныштың);

- жоспарлы - сақтық жөндеулер (ағымдағы және күрделі жөндеулер және байлаулылар олардын профилактикалық байқаудың).

Барлық байлаулы жұмыстың трансформаторлармен жоспарлы немесе кезектен тыс ескертілінген қабыл алмаулармен немесе анықталған ақаулармен бола алады.

Жұмысқа трансформаторлардың қабылдауы

Жұмысқа трансформатор беруі жанында дайындайды:

1. Зауытты - әзірлеуші техникалық құжатнама жинақ, негізінде қайсының монтаж жасалынады.

2. Трансформатор фундамент монтаждың астына қабылдау актісі.

3. Күштіктрансформатор монтажына қабылдау актісі.

4. Трансформатор эксплуатациялауға енгізу мүмкіншілік анықтама протоколы.

5. Трансформатор тексеру протоколы.(егер сондай өкізді)

6. Оқашалау мінездемелерінің өлшеулердің протоколы.

7. Трансформатор кептіру протоколы (егер сондай өкізді).

8. Трансформатордың салқындатушы құрылғылары байқау және тазартулары протоколы (радиаторлардың, ДЦ салқындау жүйелері, Ц).

9. Трансформатордың майды физикалық - химиялық қасиеттерінің талдау протоколы.

10. Газды релесі, май деңгейі релесі, К8-1000 релесі (РС-3 ауыстырып қосушы құрылғылары), - термометриялық сигнализаторлардың және барлық өлшеітің аспаптардың лабораторияда тексеру протоколы.

11. Трансформатордың және қорғау құрылғылардың байқаулары протоколы.

12. Толық құрастырылған трансформаторды герметикалық қысымымен май бағасы байқау протоколы.

Көрсетілген құжатнама дайындауы қамсыздандырады:

- монтаж ұйым ( п .1,2,7,8,12);

- реттеу ұйым ( п .11);

- монтаж және реттеу ұйымның ( п .3...6);

- кәсіпорын - тапсырыс беруші ( п .9 және 10).

Трансформаторлардың қосуы. 110кВ кернеуге трансформатор қосуы 12 сағат ертерек емес күштенудің астына рұқсат етіледі немен май соңғы үстемесінен кейін арқылы. Сыналатын қосу уақытына трансформатораны барынша көп қорғанышты қондырады ноль сіздер ­ уақыттардың, сигналдық контактілерді газды қорғаныштары ­ ажыратқыш сөндіруіне.

Трансформатор сыналатын қосулары тексереді:

- кеңейткіште май деңгейі және - енгізулерде;

- изоляторлардың күй-жағдайы (зақым келулердің жоқ болу , батпақ , бояудың);

- бөтен заттардың жоқ болуы трансформаторда;

- ашық радиаторлық крандар , май проводы краны, релемен газдыны;

- трансформаторда ауа жоқ болуы (тығындардың енгізулерде, люктарда және басқа бөлімдерде), сонымен қатар релемен газдыда;

- бак жерге қонуы;

- май ағу жоқ болуы;

- көрсеткіштердің жай дұрыстық барлық ауыстырып қосқыштарда, ал трансформаторларда басқару РПН - схемасын ­ ауыстырып қосушы құрылғы;

- барлық талаптардың сақтауы қауіпсіздік техниктері.

Трансформатор қосуы номинальге түрткімен өндіреді ­ ное күштену кемірек емес немен 30 минутаға , оның мыналар жанында ­ тындайды және күй-жағдайдың ар жағында байқайды.

Трансформатор нормалы жұмысы біркелкіге қосады, біркелкі дыбыспен, өкпек оның ішінде гулеусіз немесе жоғары ­ жергілікті шуыл және шатыр-шұтыры.

Трансформатор сөндіріп тастайды келесілерді оқиғаларда: күштіде (немесе әркелкіде) шуылда немесе жарылуда ішінде оны; інсіздердің ­ май көбеюші температурасына; нәсілдерден май алып тастауында ­ немесе диафрагма жарылуында пайдаланылған құбырдың; май ағулары, кеңейткіште деңгейдің оның өкпек төмендеу шамданғанның, және нормалы күй-жағдай бұзулары басқа айқын белгілер жанында.

Күштену алуынан кейін барынша көп қорғаныш орналатыруы және сигналға газды қорғаныш сигналдық контактілері өзгертиді, кейін ненің бірнеше бірдің трансформаторын қосады және сөндіріп тастайды ­ тексеруіне арналған толық номинал күштенуге кесек оны ырғудың қорғаныштары ток магниттейтін.

Трансформатор сыналатын қосу орташа нәтижелері жанында ­ жүкті тиеудің астына қойылады және эксплуатациялауға қабылданады.

құрғақ трансформаторлар сақтайды жабық , құрғақ , проветрива ­ емом орналастыруда температура жанында төмен емес 5° және ауа салыстырмалы дымқылдық емес көбірек 80%.

құрғақ трансформатор күй-жағдайлары тексеру жанында және дайындауға оның қосуға қажетті:

- сыртқы байқау жасау, таза ауамен трансформатор майлау консервілеуші , мұқият үрлеп тазартуға шешу және сүрту , изоляторлардың тазалық ерекше назар ықылас білдіріп;

- күштенуге мегаомметром 1000 оқашалауын тексеру ­ жек немесе шпилькалардың, магнитті-сым сығатын, және болат сақиналардың, сығатын ораманың, және трансформатор магнитті-сымымен олардың тұйықталулардың жоқ болуында көзі жету;

- тұрақты токқа орамалардың кедергісі өлшеу барлық бұтақ. Көбірек әр түрлі фазалардың ұқсас бұтақ кедергілері достың досы тиісті құйып алмау 2% (егер трансформатор төлқұжатында арнайы нұсқауларды жоқ);

- трансформация коэффициенті тексеру барлық орамалардың бұтақ;

- трансфор әрбір орама оқашалау кедергісі өлшеу ­ салыстырмалы басқа орамалардың маторасы, қосылғандардың оның заземінен ­ еріншек денемен.

құрғақ трансформаторлардың оқашалау кедергісі екпін жанында ­ ратуре 20...30° нормаларға тиісті талапқа сай болу немесе көбірек емес болу 30% мағыналардың - протокол азырақ.

1000-2500Вмегомметрмен оқашалау кедергісі күштенуге өлшеуге ереді; және мегаомметр қолдануға төмен рұқсат етіледі.

Жұмысқа трансформаторлардың қосу шарты кептірусіз

Сұрақ трансформатор қосуларының мүмкіндігісі туралы кептірусіз байқаулардың нәтижелерімен тиісті шешілу және шарттар есепке ала, қайсыларды трансформатор орнында болды және монтаж уақытына. Оқашалау күй-жағдай тексеру көлем және қосу шарттары кептірусіз қуаттылық тәуелді болады, күштенулер және трансформаторлардың тасу шарттарының.

Трансформаторлардың қосу шарттары 1 габарит күштенумен қоса және қуаттылық маймен және кеңейткішпен қосу жанында кептірусіз:

А) май деңгейі маслоуказателя белгілерінің шектерінде тиісті болу;

Б) май мінездемелері жұмыс істейтін нормаларға тиісті талапқа сай болу;

В) орамалардың көңіл болу мағынасы температура жанында 10...30° емес кемірек 1,3тиісті болу;

Г ) егер бірінші шарт емес сақталған, бірақ орамалар трансформаторды және ауыстырып қосқыш жабылған маймен, немесе егер емес орындалған екінші шарт , бірақ майда жоқ болады іздер сулар және тесілетін күштену майлар төмендеді салыстыруға нормаланғанмен көбірек 5 кВ, қажетті қосымша өлшеу мағыналар және нормаланғандардың емес төмен, тиісті болу. 12.2 және 12.3кестеседе.

12.2 кесте - Диэлектрлік шығындардың мүмкін мағыналары

35 кВ кернеуі трансформатордың қуатты, кВ∙А	Май күштік трансформаторлардың tgδ ең үлкен мүмкін мағыналары орамалардың температурасы жанында, °С.
	10	20	30	40	50	60	70
6300 дейін қоса	1,2	1,5	2,0	2,6	3,4	4,5	6,0
10000 және жоғары	0,8	1,0	1,3	1,7	2,3	3,0	4,0

2 габарит 35кВ кернеуімен және 1600-нен – 6300кВА дейін трансформаторлар маймен және кеңейткішпен қосу жанында кептірусіз анамен тиісті қанағаттандыру ғой шарттарға, және трансформаторларға арналған 1 габарит. Сонымен « б » пунктпен байқау мағына 8.4. кестеде жанында тиісті болу.

1000кВА дейін қуаттпен трансформаторларға арналған олардың қосу жанында жұмысқа кептірусіз тесілетін күштенуге трансформаторлық май жеткілікті сынау. Шарттардан бір сонымен қатар а, б; б, г; а, г , ал майда су іздерінің жоқ тиісті болуы.

Бір уақытта трансформатормен алғашқы және екінші қайтара қосулардың шынжырлары байқап қарайды, оқашалау кедергісін өлшейді және оның жоғары күштенуімен сынайды, өлшеу құралдарды тексереді, релелік қорғанышты, бөлгіштердің ажыратқыштарының жұмысын, короткозамыкатель және айырғыштардың келтірулермен бірге.

12.3 кесте - сыйымдылық көңіл болу мүмкін мағыналары

35 кВ кернеуі трансформатордың қуатты, кВ∙А	Май трансформаторлардың орамаларды температурасымен°С максималдымүмкін мағыналары
	10	20	30
6300 дейін	1,1	1,2	1,3
10000 және жоғары	1,05	1,15	1,25

12.4 кесте - Майда трансформаторлардың орамалардың бір минуттің оқашалау кедергілерінің ең азы мүмкін мағына , Мом

35 кВ кернеуі трансформатордың қуатты, кВ∙А	Майкүштік трансформаторлардың ең азы мүмкін мағына, ораманыңтемпературасымен°С.
	10	20	30	40	50	60	70
1600-нен6300дейін	450	300	200	130	90	60	40

Протоколдар түрінде барлық байқаулардың нәтижелері дайындайды, қайсыларды өлшеулердің нәтижелерінің және байқаулар басқа құралдардың үлгілері және схемаларды көрсетеді, қайсыларға трансформатор комплексті байқауларының нәтижелердің салыстыруы үшін қажетті тап осы бұлар байқаулар , орамалардың температурасын , майлар өткізілген және т.б.

Ішінде байқаулардың протоколдары сақтайды барлығы трансформатор эксплуатациялау уақыттарының.

Трансформаторлардың кептіруі

Трансформаторларды пайдалану процесінде және сақтануында изоляциялық материалдарды дымқылдату болады.

Негізгі дымқылдату көзі ылғал болып саналады, ол трансформаторға үздіксіз диффузды түрде қоршаған ортадан кеңейткіш арқылы немесе басқа себептермен етед (кіреді). Семинальді кептіргіштердің мүлтіксіз орындалмауынан және трансформатордың азотты жастықтың герметизациясының бұзылуымен басқа ауамен бірге атмосфералық ылғал етеді. Ылғал ауаның май арқылы абсорбицияланады, ал майдан қатты изоляция бағы, трансформатор өз уақытында ылғалданады. Ылғалдандыру процесі неғурлым интенсивті болса, соғұрлым қоршаған ортаның ылғалдылығы жоғары болады және трансформатордың тоңу салмағы қатты болады. Трансформаторлардың селикагельді кептіргіштермен бірнеше жыл жұмыс істегеннең кейін баққа кеңейткіш арқылы едәуір мөлшерде ылғал түседі және изоляцияға 1,5 ... 4,5% қатты оқшаулау массаны ылғалдандырады.

Бірак көбінесе бактың тығыздылуың бұзылуына байланысты оқшалауның ылғалдануы аз уақыт ішінде болады. Күштік трансформаторлардың оқшаулау материалдары қоршаған ауамен тұтасады және 15-20% ауаны өз салмағынан абсорбициялай алады.

Трансформатордың қатты оқшаулауын ылғалдану электр оқшаулауға және физика - механикалық қасиетіне қатты әсер етеді.

Ылғалдың белгілі бар кұраның болуы оқшаулау материалдардың диэлектрілік қасиетін бірде нашарлатуы мүмкін және бұл трансформатордың істен шығуына әкелуі мүмкін. Оқшаулаудың тестуінің әсерінен ғана қаутті бұзылуы және трансформатордың электр оқшаулау материалдарында ылғалдылықтың көп болуынан жылулық процестің тез тозуына келеді.

Ылғалдандыру кезінде диэлектрикалық қасиетінің бұзылуын қалыпқа келтіру үшін, ылғандырудың даріежесіне қарай трансформаторлардың электр оқшаулау материалды кептіруі қажет. Трансформатордың кептіруне қажеттілігіне қарай олардың монтажда немесе пайдалануда және жөндеу параметрлердің оқшаулауының өлшеуше, баға беруіне негізделіп, оның диэлектрлік қасиеті көрсетеді .

Егерде оқшаулаудың баға берутен өлшеніп, "Электр -жабдыкталуды" сынау нормасымен сәйкес болса, бұл көрсеткіш ылғалдылыктың жоғаргы болғандылығын көрсетеді, онда трансформатордың оқшаулауды кептіру қажет.

Зауытдтарда және жөндеу кәсіпорындарында қатты оқшаулауды майсыз кептіреді. Кептіріліп жатқан оқшаулаудын температурасы жылулықтың бойынша максимумға жететтдей болу керек және 100. . . 110°С аспауы қажет. Зауодтарда және үлкен жөндеу кәсіп орындарда жөндегенде активті бөлігін арнайы кептіргіш шкафтарда 105...110°С температурада кептіреді және ауанын қалған қысымы 600... 700 Па артық аутқуы қажет. Пайдалану жағдайында көбінесе кептіру трансформатордың өз багінде жасалады.

Трансформаторды өз багінде кептірген кезде күштілігіне және кернеуі класына қарай вакуумда немесе атмосфералық қысымда істейді . Өте үлкен күш трансформатордың кернеуі классы 220кВ және одан жоғары және де едәуір оқшаулатқыш салмағы болғандықтан міндетті түрде вакуумда кептіру қажет. Кернеуі 110кВ және одан төмен багі бар бүтін вакуумға есептелген, оны 40.... 50Па қалдық қысыммен немесе вакуумсыз жасайды.

Кебу процесін бақылау уақыттылық температураны өлшеумен, трансформатордың оқшаулық мінездемесіне және вакуумда кептірген де конденсаттық мөлшерін анықтаумен сипатталуы.

Кептіруден жүріп жатқанының негізгі параметрі болып негізгі корпустың оқшаулауының орамының кедергісі және вакуумда кептірген кезде конденсаттық бөліну мөлшері болып саналады.

Кептіру процесін бөлімімен және () "уақыт - сыйымдылық" параметрі мен қосымша бақылауға болады.

Кептірудің аяқталуын оқшаулауын қарсылығының уақытқа қисық тәуелді болуымен анықтайды. Қисық тәуелділігі қызудың басында активті бөліпнің төмендеу мен көрінеді, ал содан кейін кебу жоғарлаған сайын оқшаулаудың қарсылауыда өседі және ол кептірудің аяқ жағына қарай реттеледі. Егерде трансформатор үшін 6 сағат аралығында 35кВ дейін оқшаулаудың қарсыласу әр дайын өзгермеген температурада тұрса кептіру аяқталды деп айтуға болады.

Кептірудің сапасы мен жылдамдығы кебу материалының температурасынан және кептіру аймағындагы қалдық қысымға байланысты, температура неғұрлым үлкен болса сол ғұрлым вакуум терең болады. Кебудің жылдамдығына температура ғана әсер етіп қоймады, сонымен қатар оның кебу материалына таралуына да байланысты болуы. Егерде дымқыл электр оқшауланды материалының қалыңдық бойымен температуралық графиктің әсеріне ылғал жылуының ағымына қарай ығысады. Бұл құбылы термоылғал диффузия деп аталады. Кептіруді термоылғал диффузиянсын қолдану ылғалдык шығуын интенсификациялайды. Орамының оқшаулауынан ылғалдык Қолайлы температуралық алдынан шығуы үшін қыздыру кезінде, сол арқылы тоқтың жүруімен сипатталады. Трансформаторды өз багінде кептіруді ыстық майды сүзгіштен ден өткізу арқылы, ыстық ауамен, тоқтың қысқа талуымен, істеуге болады негізінен бір фазалық қысқа тұйықталу схемасы бойынша болады. Соңгы кептірудің екі жолы кеңінен қолданылады. Багте трансформаторды жоғалту күтімен кептіргенде оймала бөлігі өз багінде майсыз кептіріледі.

Трансформаторды қыздыру багта жоғалту арқылы істелінеді ол үшін трансформатордың багіне бір фазалық немесе үш фазалық магниттелген орам оралады. Егерде трансформаторлы кептіру жабық бөлмеде болса, онда багтың термооқшаулауды істемейді.

Трансформаторды жоғалту күші мен кептіру өз багінде ыңғайлы болуы, оның өз тұрған жерінде немесе жөндеу жасайтын жерде трансформаторды басқа жерге тасымалдауынсыз істеледі.

Ал оның жетіспеушілігі болып арнайы магниттелген орамды істеу және кептіру үшін электроэнергияны өте көп жұмсау қажет.

Бүл әдісте жылудың көзі бойымен орамаға карағанда ішкі бойымен саналады, сондықтан градиенттің температурасы теріс және де кептіру уақыты да өседі.