60.1920-1930Жж. Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай. Жаппай қуғын-сұргін.

30 ж КСрода социалистік қатыгастар орнап болды. Социализмнің тоталитарлық корінісі ме млекеттік меншік нығайып шаруалар жерден шеттетілді. Республика толық егемендік алмады. Республикалардығң заң шығару бастамасы болмады. Елде сталиндік теория үстемдік етті. Жазалау шаралары: Ату, жер аул\дару, еньекпен түзеу лагерлерінде қамау, Ксродан тыс жерлерге куу. Жеке адам құқығы аяққа басылып, балама пікір айтұан адам халық жауы атанды. 1927-1929 ж Т Рысқұлов, Н Нұрмақов, с Қожанов, м мырзағалиев республикадан аластатылды. 1928ж Қызылордада Қызыл астаның салушылардың қаскүнемдігі ашылыд, талантты саулетші мени инженерлер Тынышбаев, Буддаси, Голдгор сотқа тартылды. 1930ж 4 сәуір Ж аймауытовты атуға үкім шығарфылды. Сол жылы М Дулатов та ату жазасына кесіліп, кейін он жыл қамауға ауыстырылып, 1935 Соловки лагерінде ққ.1937-38 террор жаппай сипат алды. Ұлт зиялылары халық жаулары атанып, сталиндік жазадан олтірілді. С Сейфуллин, майлин,Жансүгіров, Жумабаев, Дулатов жазаға ұшырап, олтирилди. Лагерлік жүйесі құрылды. КАрлаг Қарағанды енбекпен тузету лагери, ЧсИР, АЛЖИР. Ғалым Чижевский сауатсыздық жағдайындығы қан айналымы теориясы жөніндегі енбек авторы. Айтаков Түркімен КСР отралық атқару комитетенің торагасы. 1931 Осакаров ауданында 25 қоныс обсервация пайда болды. 101мың қазақстандық Гулагка жабылып, 27мыңы атылды, қазір 40мыны ақталды.

Жаппай репрессия толкыны Казакстанды да камтыды. Казакстанда бір жылдын ішінде уш іс карастырылды. Олар Уржар, Пресновка жане Карагандыдагы “контрреволюциялык улшыл-фашистік залалдык уйымдардын” істері болды. Ен алгашкы іс Карагандыдагы сот ісі болды. Ондагы айыпталушылар тізімінде округтік партия уйымынын хатшысы М. Гатаулин, мушелері А. Асылбеков, Н. Нурсейітов болды. Олардын негізгі кінасі – батылдылыгы мен принципшілдігі. Сонымен катар Гатаулин 1932 жылы Сталинге жазылган “Бесеудін хаты” авторларынын біреуі болып табылады. Олар 1937 жылы карашада откен сот процесінде оздерінін “Маскеудегі “троцкистік орталыкпен” калай байланыс орнатып, олардын тапсырмасын Казакстанда калай жузеге асыргандарын” мойындады.

Кейін халык жауларын тусті металлургиядан, темір жол транспортынан, жерхалкомынан, байланысхалкомынан жане т. б. жерлерден аныктап, жауапка тарта бастады. Партия кенес кайраткерлерінін тізімін Н. Нурмаков (БОАК президиумынын жауапты кызметкері), Т. Рыскулов (РКФСР ХКК торагасынын орынбасары) Маскеуде усталып бастаса, кейін ол тізімді Караганды облыстык аткару комитетінін торагасы А. Асылбеков, Караганды облыстык партия комитетінін екінші хатшысы Н. Нурсейітов жалгастырды. Олкенін партия жане кенес кызметкерлерін айыптап жауапка тарту шаралары натижесінде корнекті кайраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Кулымбетов, Г. Тогжанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. Курамысов жане т.б. усталып ату жазасына немесе лагерлерге узак мерізімге айдалды.

Тіпті орталыкта не болып жатканын білмейтіндер тагылган айыптардын еш далелсіздігіне карамай жазаланды. Маселен, 1938 жылы 27 кантарда Онтустік Казакстан облысындагы Сайрамдык бес азамат “Киров жолдаска кастандык жасаушылармен ауыз жаласкан саяси кылмыскерлер” болып шыгады. Жауап алу барысында Сайрамда “буржуазияшыл-ултшыл топтын” 12 мушесі аныкталып, ол топ “облыстык уйыммен”, облыс “республикалык топпен байланысты”, ал олардын барлыгы “Маскеумен тогысты” деген корытынды жасалады жане уштіктін шешімімен “кылмыскерлер” атылады.Тергеу ісінін материалдары корсеткендей айыпталушыларга байланысты кылмыстык-процессуалдык кодекс дорекі бурмаланган. Онын бурмаланганын томендегідей далелдер корсетеді: тергеу жумысы кылмыстык іс козгау туралы каулысыз жургізілген жане айыпталушылар ешбір негізсіз жане прокурордын руксатынсыз камалган. Айыпталушыдан жауап алдын ала кіналі адам ретіндегі козкарас тургысынан алынган жане коптеген айыпталушыларга ешбір белгілі кіна тагылмай, олар айлап тергеусіз ОГПУ-дін турмелерінде жаткан. Ал тергеу аякталган сон айыпталушылар тергеу материалдарымен таныстырылмаган. Айыпталушылар коргаушы пайдалану кукыгынан айырылган. Іс осындай денгейде, ешбір бекітілусіз, сот емес органдарга жіберілген жане олар сырттан укім шыгарган. Жаппай репрессия саясаты натижесінде казак халкынын ен тандаулы азаматтары, тіпті, олардын ішінде кенес окіметін орнатуга катыскан А. Айтиев, С. Арганшеев, Т. Рыскулов, Н. Сыргабеков сиякты кайраткерлер де атылып кетті. Жалпы сталиндік кугын-сургін колемі алі толык аныктала койган жок. Кей деректерде 1937-1938 жылдары казакстандыктардын 44 мыны турмелерге тусіп, 22 мыны атылды десе, баска деректер 1930-50 жылдары 100 мыннан астам адам репрессияга ушырады, онын ішінде 20 мыннан астамы атылганын айтады.Большевиктік жаппай репрессия саясаты кезінде жекелеген адамдар гана емес, кішігірім халыктар да кугын-сургінге ушырап, жазыксыз жапа шекті. Ондай жапа шеккен халыкка корейлер жатады. Казакстандык корейлердін негізгі болігі кезінде Киыр Шыгыс олкесінен жер аударылды. Олардын жер аударылу себептерін КСРО ХКК-і мен БК(б)П Орталык комитеті бірігіп шыгарган “Корей халкын Киыр Шыгыс олкесінін шекаралык аудандарынан кошіру туралы” каулысы бір ауыз созбен: “Киыр Шыгыс олкесіне жапон шпионажынын еніп кетуіне жол бермеу максатында…” – деп жауап береді. Каулыда оларга оздерімен бірге заттарын, дуние-муліктерін ала кетуге руксат етілді. Тіпті, оларга шет елге кетуді калайтындарга кедергі жасамау, шекарадан отуді онайлату тартібіне жол беру кажеттілігін де корсетті. Кошкенде калдырып кетуге мажбур болган дуние-муліктін жане егіс алкабынын шыгынын оларга кайтару шарасы да атап корсетілді. Алайда айтылгандар тек соз жузінде калды. Кошкен корейлер тек киім-кешек пен азык-туліктерін гана алып шыга алды. Олар сонымен бірге шекара аскерлерінін жане НКВД-нін тікелей бакылауында болды. Корейлер Казакстанга келген сон да кудікті саналып, бакылауга алынды жане кугын-сургінге ушырады.Казакстан картасында Карлаг деген ерекше тартіптегі Караганды енбекпен тузеу лагері пайда болды. Тоталитарлык тартіп туындаткан тагы бір лагер – Алжир деп аталды. Жаппай репрессияга ушырагандардын от-басы да кугындалды. Алжир лагерінде осы кугынга ушырагандардын айелдері узак жылдар бойы мерзімдерін отеп отыруга мажбур болды. Кенес укіметі жургізген кугын-сургін саясаты натижесінде осы кугынга ушырагандарды орналастырып, оларды бакылайтын баскару органы ГУЛАГ пайда болды. Елдегі осындай кугын-сургін мен коркыныш куш алып турган жагдайда КСРО жана Конституциясынын жобасы талкыланып, 1936 жылы 5 желтоксанда кабылданды. Конституция елде социализм орнаганын жария етті. КСРО жана Конституциясы одактас республикалар санын кобейту мумкіндігін арттырды. Соган сайкес Закавказ республикасы таратылды. Азербайжан, Армян, Грузин республикалары енді КСРО курамына тікелей енді. Казак жане Кыргыз автономиялык республикалары одактас республикаларга айналды. Казак республикасынын статусынын озгеруіне байланысты жана Конституция жасау кажет болды. 1937 жылы 3 акпанда жана Конституция жобасын КазОАК-нін Президиумы колдады. 1937 жылы 21-26 наурызда Алматыда Казакстан кенестерінін X съезі отті. 1937 жылы 26 наурызда съезд Казак КСР-нын Конституциясын бекітті. Мемлекеттік биліктін ен жогаргы органы торт жылга сайланатын Казак КСР Жогары Кенесі болды. Жогары Кенес озінін Президиумын сайлады жане республика укіметі - Халык Комиссарлар Кенесін (ХКК) курды. Конституцияда республика территориясынын тутастыгы негізделді. Казак КСР-нын арбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.