41. Хiх ғ. 60 – жж. Ортасында қазақ жерлерін Ресей империясының жаулап алуының аяқталуы және оның зардаптары.

Қазақ жерлерін Ресей мемлекетінің жаулап алуының аяқталуы.

1859ж.Ұлы жүзде тұрғызылған Қастек бекінісі Ресей тірегі саналып,Қоқан ханының шабуылдарына тосқауыл болды.

Шу алқабынан поковник Циммерман тобы шабуылдап,1860жылы 26тамызда Тоқмақты ,4қыркүйекте Пішпекті (Қоқанның Жетісудағы тірегі)алды.Қоқан ханы Верный бекінісіне 22мыңдық әскер жіберді(орыстардан он есе көп).Қазақ феодалдары екіге бөлінді:Кенесарының баласы сұлтан Садық тобы Ресейге қарсы шықты;Феодалдардың көпшілігі Қоқан ханына қарсы шықты.

1860жылғы 19-21қазан-Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский әскері Ұзынағаш шайқасында қоқандықтарды жеңді.Ұзынағаш шайқасының маңызы:Жетісудың Қоқан озбырлығынан құтылуына зор ықпал етті.

Патша үкіметінің жеңістері:

1863жыл-Ресей құрамына 4мың шаңырақ Қоңырат,5мың шаңырақ Бестаңбалы рулары кірді.

1864жылғы көктемде Қоқан хандығына қарсы жіберілген патша әскері Шу алқабын,Мерке,Әулиеата,Түркістан бекіністерін алды.

1865жылы шілдеде Ташкентті үш күндік шайқастан кейін алды.

1866жыл Бұқар хандығын орыс әскерлері жаулап,1867жылы хандық иеліктері Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына кірді.

1868жылғы қаңтар-Қоқан хандығына тәуелді қазақ жерлері Ресей құрамына еніп,Түркістан генерал-губернаторлығына бағындырылады.

1873жыл-Хиуа хандығының жеңілістері Хиуа хандығы билігінен қазақтардың толық бөлініп шығуын тездетті.

Қазақ елінің Ресей құрамына қосылу процесі XVIIIғасырдың 30жылдарынан басталып, 1,5 ғасырға созылды.

Бұл оқиғаның пргресті жағы:

-Шаруашылық,саяси,қоғамдық қатынаста феодалдық-патриархалдық белгінің жойылуына жол ашты.

-Патшалық билік қысымының күшеюі ұлттық сананың оянуына әсер етті.

ХІХ ғасырдың басында Ресейде егіндікке жарайтын 140 млн. десятина жер болды. Соның 70 миллионын 30 мың помещик өзара иеленіп алды. Ал, қалған 70 млн. десятина жер ондаған млн. мұжық-шаруаға жетпеді. Мұжықтар бұған наразылық танытып, помещиктерді өлтіріп, бүлік көтеруге дейін барды. Сібір казак әскері 5 млн. десятина, Орал казак әскері – 6 млн. десятина, Жетісу казак әскері – 610 484 десятина жерді бауырына басты. (С. Асфендияров. «История Казахстана», Алматы, 1993, с.187). Ресейлік отарлау ісін зерттеуші маман М.А.Терентьев 1906 жылы жарық көрген еңбегінде, жергілікті халықтың жерін тартып алған казактар оны немқұрайлы пайдаланып, орман-тоғайын жоқ етті де, келесі жақсы жерді тартып алып отырды, дейді. (М.Қойгелдиев. «Алаш қозғалысы», Алматы, 1995, 27-бет) Бұл қазақ жерін отарлаудың бірінші тәсілі. Екінші тәсіл – Ресейдің ішкі өлкелерінен қазақ даласына кедей шаруаларды көптеп қоныстандыру жұмысы қолға алынды. Мемлекет қоныстанушыларға түрлі жеңілдіктер беріп, артықшылықтар жасап отырды. 1906-1912 жылдары 17 млн. десятина жер орыс шаруаларына иелік етуге берілді. Ресей үкіметі шаруаларға агрономиялық көмек деген желеумен 1908-1909 жылдары 550 мың сом қаржы бөліп, қоныстанушылардың орнығып отыруына барлық жағдайды жасады.Отарлық қоныстандыру басқармасының ерекше тапсырмалар бойынша шенеунігі С.Н.Велецкий «жергілікті түземдіктерге (қазақтар) деген адами жанашырлық болмауы тиіс және аяусыз жаныштап, күш қолдану қажет» деп ашық мәлімдесе, (ҚР. ОМА, 19-қ., 1-т, 41-іс, 21-п.) патшаның құпия кеңесшісі, сыртқы істер министрі болған Нессельрод патшаға жасаған мәлімдемесінде: «Шекаралық шепті ішке қарай жылжыту арқылы егін егетін жердің көлемін барынша ұлғайтуға болады. Ол үшін осы арада көшіп жүрген қазақтарды жоқ қылу қажет» деп ұсыныс жасайды.Қысқасы, кең көсіліп жатқан қазақ даласын заңсыз нормалап, баса көктеп иеленіп алған от­арлаушылар бұрын-соңды болмаған қарқынмен талауға кірісті. Профессор С.П.Швецовтың мәліметіне сүйенсек, жоғарыдағы Щербина экспедициясы 4,4 млн десятина қазақ жерін бөліп алып, орыстарды қоныстандыру қажет деп тапқан. Атап айтқанда, 1870-1905 жылдар аралығында сырттан келетін 169 603 адамға арнап жаңа қоныс даярланса, 1906-1909 жылдары бұл сан 197 232- ге жеткен. Тек Жетісу өңірінде жаңадан пайда болған орыс селолары 1900-шы жылдардың басында-ақ 100-ден асып кеткен. Дала генерал- губернаторы Шмит 1910 жылы орталық үкіметке жолдаған ресми хатында: «Соңғы 16 жылда қазақ жеріне қоныстанған орыстардың саны 15 есе өсті» деп мақтанышпен баяндайды. (М.Қойгелдиев, «Алаш қозғалысы», Алматы, 1995 ж. 45-бет) Жерімізді баса көктеп отарлаудың нәтижесінде, жергілікті қазақ халқының саны күрт азайды1990-шы жылдардың басында Канадада жарық көрген «Әлем қалалары» атты кітапта: «Алматы дейтін қалада 83,5 пайыз орыс ұлты тұрады, қалғаны басқа халықтар» деп жазғанын білеміз.Отарлаушылар ең алдымен отарлап алған жер атауларын өзгертуді қолға алды. Осы мақсатты көздеген «Түркістан ведомствосы» басылымы 1899 жылғы бір санында: «Қазақтардан тартып алынған жерлердің байырғы атауын өзгертіп, орысша ат қою керек. Жергілікті халықтың (қазақтардың) орыстарға сіңісіп кетуіне мұның ықпалы зор» деп жазған екен. (М.Мырзахметов, «Қазақ қалай орыстандырылды», Алматы, 72-бет).Патша ағзам отарланған жерлерге Романовтар династиясына қызмет еткен кінәздер мен отарлауды іске асырған әскери қолбасшылардың есімі берілсін деп тапсырды. Мысалы: Алматы бекінісінің алғашқы аты Омбы генерал-губернаторы Гасфорттың қызы Вераның құрметіне «Верина» деп аталып, 1867 жылы «Верный» деп өзгертілген. Қазақтар Кереку атап кеткен қалашықты, 1861 жылы ген-губ Госфорд ІІ Александр патшаның баласы Павелдің бір жасқа толу құрметіне орай «Павладор» (Павелге сый) деп өзгертті. Апостол Петр мен Павелдің құрметіне орай Қызылжар өңіріне салынған бекініске «Петропавловск» деп ат берді.. Отарлау ісінің бел ортасында жүрген генерал-губернатор Куропаткин жеке күнделігінде: «Жетісу өңіріндегі 1916 жылғы қазақтардың көтерілісіне себеп болған басты оқиға – майдан шебіне азамат алу емес, жерлерін тартып алғандықтан болды», – деп ашық мойындаған. Өлкетанушы марқұм Баянбай Хұсайынұлы «Есіл өңірі: тарих және тағылым» атты жазбасында: 1916 жылғы көтеріліс кезінде көтерілісшілердің бетін қайтару үшін Ресей үкіметі переселендердің ішінен 32 адамды қаруландырып, қазақтарға қарсы айдап салғаны айтылады. атша үкіметі Ресейдегі жер шиеленісін қазақ жеріне орыс мұжықтарын қоныстандыру арқылы шешті. Олар көшіп келген орыс шаруаларын мемлекеттің әлеуметтік-саяси тірегіне айналдыру арқылы Орта Азияға плацдарм ашты; қазақтың жер байлығын тонап, елді шикізат көзіне айналдырды; орыстардың санын арттыру арқылы жергілікті халықты мәңгүрттендірді; сөйтіп, қазақ елі.Ресейдің түпкілікті отарына айналдыру мақсатын көздеді.Бұл саяси отаршылық көзқарас Кеңес Одағы орнағаннан кейін де толастаған жоқ. 1917 жылы Алаш Автономиясы жарияланғанда құрамында болған Алтай өлкесін 1920 жылы ҚазАССР- дің құрамынан бөліп тастады. Одан кейін де кеңестік отарлаушылар 1924 жылы Орынбор өлкесін, 1929 жылы Қарақалпақ Республикасын Қазақиядан бөліп алып, алғашқысын Ресейге, соңғысын Өзбекстанға қосып берді. 1955 жылдың 12 қарашасында Н.Хрущев қол қойған СОКП ОК Президиумының қаулысымен Бостандық және Мырзашөл аудандары Өзбекстанға өтті. 1965 жылы тағы да Қостанай облысының 1833 гектар аса шұрайлы жерін РСФСР-дің Челябі облысына қосты. Кешікпей Маңғыстау түбегін Түркіменстанға қосуды жос-парлап жатты. Бірақ, бұл қиянат Бас хатшы Хрущевтің тақтан түсіп қалуына байланысты іске аспады.Осылай Кеңес кезінде де қазақ жерін жырымдаудың сан түрлі айла-тәсілі жасалды. Сол замандардан шешілмей қалып, тәуелсіз Қазақстанға мұра боп жеткен шекаралық аймақтардағы жер дауының әсерінен соңғы жылдардың өзінде біршама территориядан айырылдық. Атап айтқанда, 1994 жылдың сәуір айында Қытайға аумағы 946 шаршы шақырымдық жерді бере салдық. 1997 жылы тағы да (Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарынан) шамамен 530 шаршы шақырым территория Қытайға өтті. 2002 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы жерінің бір бөлігін, Түркістан ауылын қосып, Өзбекстанға бердік…