3. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі.

3. Станаўленне беларускай гістарыяграфіі непарыўна звязана з зараджэннем у пачатку ХІХ ст. беларускай нацыянальнай ідэі і нацыянальнага руху. На гэты працэс паўплывала, з аднаго боку, традыцыя гістарычных даследаванняў па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, якая сфарміравалася яшчэ ў ХVІ – ХVІІІ стст., з другога – уздзеянне велікапольскай і велікарускай канцэпцый, якія зводзіліся да адмаўлення самога факта існавання беларускага этнасу, яго мовы, культуры і прызнання Беларусі часткай Польшчы або Расіі. Першымі прафесійнымі гісторыкамі, якія заклалі падмурак канцэпцыі беларускай гісторыі, былі І.Анацэвіч, М. Баброўскі, І. Даніловіч, І. Лабойка, Т. Нарбут, Ю. Ярашэвіч і інш. Менавіта гэта я група інтэлігенцыі пачала збіраць і друкаваць помнікі беларускага пісьменства ХVІ – ХVІІ стст. Адным з пачынальнікаў з’яўляецца І. Даніловіч (1788-1843). Ён упершыню апублікаваў Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г., Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г. Вывучэннем гісторыі Вялікага княства Літоўскага, збіраннем археалагічных крыніц, пошукамі і апрацоўкай матэрыялаў для “Актов Западной России” займаўся І.Анацэвіч (1780-1845). М. Баброўскі (1784-1848) ў 1822 г. адкрыў Супрасльскі летапіс, ён жа даследаваў гісторыю славянскага кнігадрукавання. Значны ўклад у развіцце гістарычнага краязнаўства Беларусі ўнеслі браты Я. І К. Тышкевічы – пачынальнікі беларускай археалогіі, З.Даленга-Хадакоўскі – заснавальнік беларускай фалькларыстыкі і мовазнаўства. Т.Нарбут (1784-1864) аўтар “Гісторыі літоўскага народа!” ў дзевяці тамах. І. Грыгаровіч (1792-1852) сабраў і выдаў “Беларускі архіў старажытных актаў” (1824), з’яўляецца аўтарам гістарычных прац: “Беларуская іерархія”, “Акты, якія адносяцца да Заходняй Расіі” ў пяці тамах (1846-1853). У другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. рознымі аспектамі гісторыі Беларусі займаліся А.Сапуноў (1851-1924), В. Сямеўскі (1849-1916), А. Кіркор (1818-1886). На гэты перыяд прыходзіцца дзейнасць М. Каяловіча (1828-1891), найбольш вядомыя працамы: “Лекцыі па гісторыі заходняй Расіі” (1864-1884), “Гісторыя рускага самапазнання” (1901). Вучоны даследаваў пытанні этнагенезу і этнічнай тэрыторыі беларусаў, рускіх, літоўцаў, быў прыхільнікам заходнерусізму. Ён лічыў, што беларуская народнасць склалася ў Х-ХІ стст. з крывічоў і дрыгавічоў і раднілася па веры, мове, этнаграфічных традыцыях з рускімі і ўкраінцамі. Далучэнне Беларусі і Украіны да Расійскай імперыі ў канцы ХVІІІ ст., на яго думку, адрадзіла старарускае адзінства. На развіцце гістарычнай аказала капітальная праца “Беларусы” Я. Карскага (1861-1931). Ён першым з вучоных вызначыў этнаграфічныя межы беларусаў, уключыўшы ў іх 70 паветаў, пераканаўча паказаў, што беларусы здаўна жывуць у межах сваей тэрыторыі, а аснову беларускага этнасу склалі дрыгавічы, крывічы, радзімічы. Галоўныя адметнасці сучаснай беларускай мовы склаліся не пазней ХІІІ ст. Гэтая фундаментальная праца пазбавіла аргументацыі прыхільнікаў польскай і вялікарускай канцэпцый этнагенезу беларусаў. Важкі ўклад у развіццё гістарычнай навукі ўнес М. Доўнар-Запольскі (1867-1934), які аддаваў перавагу сацыяльна-эканамічнаму падыходу. Найбольш буйныя яго працы – “Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах” (1901), “Нарысы па арганізацыі заходнерускага сялянства ў ХVІ ст.” (1905), “Гісторыя Беларусі”, якая была надрукавана толькі ў 1994 г. В. Ластоўскі (1883-1938) першым з нацыянальных пазіцый канцэптуальна абагуліў факталагічны матэрыял пра мінулае беларускага народа ў працы “Кароткая гісторыя Беларусі” (1910). Ён з’яўляецца аўтарам крывіцкай канцэпцыі этнагенезу беларусаў. У. Пічэта (1878-1947) апублікаваў па гісторыі Беларусі каля 150 прац. Яшчэ ў 1910 г. у працы “Літоўска-Руская дзяржава” ён, прааналізаваўшы ўключэнне беларускіх і ўкраінскіх зямель у склад ВКЛ, прыйшоў да высновы, што яны былі далучаны не прымусова. У 20-я гг. вучоны адмовіўся ад тэрміна “Літоўска-Руская дзяржава” і замяніў яго на “Літоўска-Беларуская дзяржава”, пазней стаў карыстацца назвай “Вялікае княства Літоўскае”. У. Ігнатоўскі (1881-1931) у “Кароткім нарысе гісторыі Беларусі” (1919), паглыбіў канцэпцыю нацыянальнай гісторыі, ўвёўшы перыядызацыю гісторыі Беларусі паводле прынцыпаў дзяржаўнасці беларускіх зямель. Вялікая заслуга яго і ў сцвярджанні, што беларуская дзяржаўнасць пачынаецца з Полацкага княства-дзяржавы, якое было цалкам незалежным і нароўні з Кіевам і Ноўгарадам змагалася за лідэрства. ВКЛ разглядалася ім як Літоўска-Беларуская дзяржава, утвораная на палітычнай, эканамічнай і духоўнай аснове Полацкай зямлі. Яму належаць працы: “Кароткі нарыс нацыянальна-культурнага адраджэння Беларусі” (1921) і “Гісторыя Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ сталецця” (1923), “1863 год на Беларусі” (1930). І. Ігнаценка (1919-2001) сваю навуковую дзейнасць прысвяціў праблемам Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый ў 1917-1920 гг. Найбольш значнымі з’яўляюцца яго манаграфіі: “Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя на Беларусі” (1986), “Кастрычніцкая рэвалюцыя і самавызначэнне Беларусі” (1992). Ён разглядаў Лютаўскую і Кастрычніцкую рэвалюцыі 1917 г. як дзве фазы адной буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі і тым самым пагаджаўся з меркаваннем Г.Пляханава, а не з поглядамі У. Леніна. У цэлым у савецкі час даследаванні па гісторыі Беларусі былі ідэалагізаваныя і палітызаваныя, яны пацвярджалі асноўныя палажэнні генеральнай лініі Камуністычнай партыі. Таму, адныя тэмы распрацоўваліся інтэнсіўна, а другія, наадварот, наогул не закраналіся. Тым не менш і ў савецкі перыяд з’яўляліся працы, якія ўзрушалі гістарычную думку, узбагачалі нашы веды новымі дасягненнямі. Прыгадаем В. Ананіча, Я. Анішчанку, М. Біча, М. Болбаса, Ю. Бохана, П. Брыгадзіна. А. Вішнеўскага, А. Гарбацкага, В. Голубева, А. Грыцкевіча, М. Ермаловіча, Э. Загарульскага, З. Капыскага, У. Кошалева, А. Краўцэвіча, П. Лойку, Л. Лыча, Я. Новіка, М. Сташкевіча. П. Чыгрынава, Г. Штыхава, З. Шыбеку і інш. У гады перабудовы і станаўлення незалежнасці Рэспублікі Беларусь з’явіліся новыя тэндэнцыі, падыходы да раскрыцця гістарычнага працэссу, якія зыходзяць не з класавых, ідэалагічных прыярытэтаў, а з навуковых, нацыянальных інтарэсаў. Знакавымі ў гэты перыяд сталі “Нарысы гісторыі Беларусі” ў дзвюх частках (1994-1995) пад рэдакцыяй М. Касцюка, праца І. Марчанкі і У. Навіцкага “ Беларуская ССР курса перабудовы” (1989), манаграфія М. Касцюка “Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі” (2000), “Нарыс гісторыі Беларусі” (2001) Г. Сагановіча, праца Т. Процька “Станаўленне савецкай таталітарнай сістэмы ў Беларусі (1917-1941гг.)” (2002).