7. Культура Беларусі хіх ст.

7. Умовы развіцця культуры Беларусі ў ХІХ ст. былі звязаны з працэсам станаўлення беларускай нацыі, фарміраваннем творчай, адданай інтэлігенцыі, якая распачала справу нацыянальна-культурнага адраджэння, узнікненнем новага навуковага напрамку – беларусазнаўства. У канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ ст. Беларусь у навуковых адносінах заставалася нявывучаным краем. Зусім не было даследванняў ба мове, фальклоры, этнаграфічных межах рассялення беларусаў, гісторыі Беларусі. Не існавала нават адзінай назвы народа і краіны. Так, назва “Беларусь” на той час замацавалася толькі за ўсходнімі губерніямі – Віцебскай і Магілёўскай. Мінская , Гродзенская, Віленская губерні называліся Літвой. Пераважна непісьменнае беларускае насельніцтва не ўсведамляла сябе асобным народам. Сваю нацыянальную прыналежнасць яны вызначалі не па этнічных, а па канфесійных або мясцовых прыкметах, называючы сябе тутэйшымі. Праваслаўе ўспрымалася імі як “руская” вера, а каталіцтва – як “польская”. Развіццё навуковых ведаў пра Беларусь і беларускі народ было звязана з дзейнасцю выкладчыкаў вышэйшых навучальных устаноў, даследчыкаў беларускага краю – аматараў гісторыі. Значны ўклад у развіццё беларусазнаўства ўнеслі: Т. Нарбут – аўтар “Гісторыі літоўскага народа” (т.1-9), І. Грыгаровіч – стваральнік “Беларускага архіва старажытных грамат” (т.1-4) і складальнік “Слоўніка заходнерускай гаворкі”, пісьменнік-этнограф П. Шпілеўскі – аўтар шматлікіх навуковых твораў, у т. л. Нарысаў “Падарожжа па Палессі і беларускім краі”, “Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках”. Актыўным збіральнікам беларускага фальклору стаў Я. Чачот, які адзначыў граматычныя асаблівасці беларускай мовы і вылучыў яе з іншых славянскіх моў, назваўшы крывіцкай. Да ліку выдатных дзеячаў культуры Беларусі належаць браты Я. і К. Тышкевічы. Па іх ініцыятыве ў 1842 г. у Лагойску быў створаны першы ў Беларусі музей старажытнасцей. Пазней, у 1855 г., быў адкрыты Віленскі музей старажытнасцей, куды Я. Тышкевіч перадаў збор уласных археалагічных матэрыялаў. Такім чынам, быў пакладзены пачатак музейнай справе ў Беларусі. Адным з заснавальнікаў беларусазнаўства быў археолаг, этнограф, гісторык, літаратар А. Кіркор, які для шматтомнага выдання “Живописная Россия” напісаў асобны том прысвечаны беларуска-літоўскаму краю. Для вывучэння гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык і краязнавец А. Сапуноў, які выдаў тры тамы архіўных дакументаў пад назвай “Витебская старина”. Значную навуковую каштоўнасць уяўляе этнаграфічная і мовазнаўчая дзейнасць І. Насовіча, які выдаў “Слоўнік беларускай гаворкі”, сабраўшы больш за 30000 слоў жывой беларускай мовы з разгорнутымі тлумачэннямі да іх. З пазіцый тэорыі “заходнерусізму” асвятляў пытанні гісторыі Беларусі М. Каяловіч. Згодна з гэтай тэорыяй – беларусы разглядаліся як састаўная частка рускага этнасу, у які ўключалі яшчэ велікарусаў і ўкраінцаў праваслаўнай веры. У першай трэці ХІХ ст. яшчэ моцныя пазіцыі займала на Беларусі польская культура. Польская мова з’яўлялася мовай пераважнай часткі адукаванага грамацтва, мовай асветы, тэатра, кнігадрукавання. У галіне адукацыі ў 1803 – 1804 гг. была праведзена рэформа, якая грунтавалася на прынцыпах усесаслоўнасці (даступнасці для ўсіх слаёў насельніцтва) і свецкасці (пераход адукацыі з царкоўнага ведамства ў рукі дзяржавы). У Расіі было створана Міністэрства народнай асветы, а на тэрыторыі Беларусі – Віленская вучэбная акруга на чале з князем А. Чартарыйскім. Галоўная роля ў сістэме адукацыі адводзілася Віленскаму універсітэту, які стаў у 1803 г. пераемнікам Галоўнай Віленскай школы. Сярэднюю адукацыю давалі гімназіі, няпоўную сярэднюю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішча. Сярэднюю адукацыю давалі таксама езуіцкія калегіумы, якія існавалі да 1820 г. Найбольш значным сярод іх быў Полацкі калегіум, ператвораны ў 1812 г. у Акадэмію. Асноўнай мовай навучання першапачаткова была польская . Але пасля паўстання 1830-1831 гг. у 1832 г. быў зачынены Віленскі ўніверсітэт, кожны трэці студэнт якога прымаў удзел у паўстанні. У 1836 г. выкладанне ва ўсіх тыпах навучальных устаноў было пераведзена на рускую мову, а сама яна ўводзілася ў якасці абавязковага прадмета. Польская мова была выключана з вучэбных праграм. Патрэбы развіцця сельскай гаспадаркі выклікалі адкрыццё ў 1848 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні земляробчага інстытута – першай у Расіі вышэйшай навучальнай установы сельскагаспадарчага профілю (зачынены у 1864 г. у сувязі з паўстаннем К.Каліноўскага). Атрымаць вышэйшую адукацыю выхадцы з Беларусі ў другой палове ХІХ ст. маглі толькі ў вышэйшых навучальных установах Расійскай імперыі. У 1887 г. міністр асветы Расіі выдаў “Указ аб кухарчых дзецях”, у выніку чаго забаранялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, прачак, дробных гандляроў і г.д. Быў таксама абмежаваны прыём у гімназіі яўрэяў. У ХІХ ст. адбываўся працэс станаўлення беларускай літаратурнай мовы на аснове жывой шматдыялектнай народнай (сялянскай) мовы. Першымі беларускімі паэтамі сталі выхадцы з ассяроддзя апалячанай беларускай шляхты. Характэрнай з’явай стала ўжыванне кірыліцы ў ананімных літаратурных творах. Найбольшую цікавасць выклікаюць ананімныя паэмы “Энеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”. Сёння найбольш верагоднымі іх аўтарамі лічацца адпаведна В. Равінскі і К. Вераніцын. Паэма “Тарас на Парнасе” стала выдатным узорам літаратурнай апрацоўкі сярэднябеларускай гаворкі, якая і лягла ў аснову новай беларускай літаратурнай мовы. Паэма ўпершыню была апублікавана ў 1889 г. у газеце “Минский листок”. Сярод выдатных пісьменнікаў ХІХ ст. трэба вылучыць А. Міцкевіча, аўтара рамантычных вершаў і паэм “Пан Тадэвуш”, “Дзяды”, “Гражына”, “Мешка, князь Навагрудка” і інш. Першым класікам новай беларускай літаратуры з’яўляецца В. Дунін-Марцінкевіч. У яго двухмоўнай драме “Сялянка” (“Ідылія”), надрукаванай у Вільні ў 1846 г., упершыню загучала жывая беларуская гаворка. Яго ідэалам было адзінства вярхоў і нізоў народа. Станаўленне і развіццё новай беларускай літаратуры адбывалася на аснове, з аднаго боку, вуснай народнай творчасці (паэт П.Багрым), з другога боку, беларускай плыні ў польскамоўнай мясцовай літаратуры (У.Сыракомля, Я. Баршчэўскі, А. Вярыга-Дарэўскі і інш.). Істотную ролю ў станаўленні нацыянальнай мовы адыграў Ф. Багушэвіч. Ён адным з першых сярод беларускіх пісьменнікаў адзначыў самастойнасць беларускай мовы і стаў своеасаблівым “бацькам” беларускага адраджэння. Напрыканцы ХІХ ст. за межамі Беларусі (у Кракаве і Познані) выйшлі з друку зборнікі яго вершаў “Дудка беларуская” і “Смык беларускі” пад псеўданімамі “Мацей Бурачок” і “Сымон Рэўка з-пад Барысава”. Роднымі матывамі была прасякнута і творчасці прадстаўнікоў выяўленчага мастацтва, якое набывала свецкі характар і развівалася пад уплывам ідэй класіцызму і рамантызму. Жывапісцы звярталіся да розных жанраў: пейзажу, нацюрморта, бытавога, батальнага, гістарычнага. Найбольшага поспеху яны дасягнулі ў такім жанры, як партрэт, раскрываючы ўнутраны свет чалавека, яго перажыванні, памкненні. Высокім майстэрствам вызначаліся працы І.Аляшкевіча, В. Ваньковіча, І.Хруцкага. першым прафесійным скульптарам у Беларусі лічыцца К. Ельскі. У беларускай архітэктуры ў пачатку ХІХ ст. пануе класіцызм, а з сярэдзіны ХІХ ст. пачаў усталёўвацца рамантычны стыль. Сярод найбольш вядомых архітэктурных помнікаў гэтага часу – палацава-паркавы комплекс графа Румянцава ў Гомелі, палацы ў Жылічах і Снове (Бабруйскім і Нясвіжскім раёнах), Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Праабражэнская царква ў Чэрыкаве і інш. Уплыў рамантызму найбольш відавочны ў пейзажна-паркавым мастацтве. Такім чынам, беларуская культура ў ХІХ ст. зрабіла значны крок наперад у сваім развіцці. На яе вялікі ўплыў аказала культура Расіі, Украіны, Польшчы, усіх еўрапейскіх краін.