2. Антитаналарнинг изотиплари. Улар константа қисмининг типи орқали аниқланади. Баъзи изотиплар бириктирувчи занжир ёрдамида димерларни (IgA), ёки пентамерларни (IgM) ҳосил қилади.

Иммуноглобулинларда оғир занжирларнинг икки учи констант қисмни ташкил этади, бу қисм хилма-хилликни яратмайди ва бир неча тип бўлиши мумкин холос. Бир хил констант қисмли антитаналар битта изотип ёки синфни ташкил этади. Энг кўп тарқалган изотиплар: IgG, IgM, IgD, IgA ва IgE. Молекуланинг констант қисми антитананинг ҳужайра билан ва бошқа антитаналар билан қандай таъсирлашишини белгилайди:

IgM – пентамерларни ҳосил қилади (констант қисмлари билан бириккан 5 та антитана), у бир пайтнинг ўзида 5 та бир хил антигенни боғлай ва нейтраллай олади, шунинг учун бу оқсилнинг миқдори иммун жавобнинг дастлабки босқичларида кўп бўлади.

IgG – пентамерларни ҳосил қилмайди, иммун жавоб охирида ишлаб чиқарилади, антигенга нисбатан кўпроқ специфиликка эга ва бошқа иммун ҳужайраларни активлаштиради.

IgD – унинг функциялари ҳозиргача аниқ эмас, у В-ҳужайра рецептори таркибига киради.

IgA – яллиқ қаватларда кўпроқ учрайди, димерларни ҳосил қилади.

IgE – томирлар деворидаги ҳужайраларни активлаштириб салқишни ҳосил қилади, уни кўпинча аллергик реакциялар бўлганда тилга олишади.

Антитаналарнинг бошқа қисми вариабель қисм дейилади, бу уларнинг хилма-хиллигини таъминловчи қисмдир. Енгил ва оғир занжирларнинг учи иккита бир хил чуқурча - антигенни боғловчи қисмни ҳосил қилган. Бир хил вариабель қисмга эга бўлган антитаналар бир идиотипни ҳосил қилади ва бир хил антигенларни боғлайди (90-расм).

90-расм. Иммуноглобулинлар тузилишининг умумий схемаси:

1- Fab; 2- Fc; 3 - оғир занжир, 4 - енгил занжир, 5- антигенни боғловчи қисм,

6 - шарнир қисми

Асосий структурасининг ўхшашлигига қарамасдан иммуноглобулинлар

жуда хилма-хил. Одам организмида тахминан 10⁸ тур антитаналар мавжуд, деб ҳисобланади. Иммуноглобулинларнинг ўзгарувчанлиги енгил занжир қисмига ҳам, оғир занжир қисмига ҳам тегишли.

5. Комплемент тизими оқсиллари – иммун тизимнинг бир қисми бўлиб, бактериялар ва касаллик қўзғатувчи бошқа патогенлардан организмни носпецифик ҳимоя қилувчи оқсиллардир. Комплемент тизими тахминан 20 та турли оқсиллардан – комплемент факторларидан (компонентларидан) иборат, улар қон плазмасида мавжуд ва плазмадаги ҳамма оқсилларнинг ~5% ни ташкил этади.

Комплемент тизими – қон таркибида ҳар доим мавжуд бўлган мураккаб оқсиллар системасидир. Бу - организмни бегона агентлардан гуморал ҳимоя қилувчи протеолитик ферментларнинг каскад системасидир. Комплемент системаси иммун жавобни реализация қилишда иштирок этади ва туғма ёки орттирилган иммунитетнинг муҳим қисми ҳисобланади.

Комплементнинг компонентлари тахминан 20 та ўзаро таъсирлашувчи компонентларни ўз ичига олади: С1 (3 та оқсилдан иборат комплекс), С2, С3, …, С9, фактор В, фактор D ва қатор регулятор оқсиллар. Бу компонентларнинг барчаси молекуляр массаси 24000 - 400000 кД оралиғида бўлган эрувчан оқсиллардир. Комплемент оқсиллари асосан жигарда синтезланади ва қон плазмаси глобулин фракциясининг ~5% ни ташкил этади. Масалан, комплементнинг C3, C4 ва C5 компонентлари йирик гликопротеинлар бўлиб, улар иммун жавобда иштирок этади, жумладан, бир зумда содир бўлувчи аллергик реакциялар – анафилаксияларда ва организмни ҳимоя қилишда иштирок этади. Бу компонентлар аллергия даврида протеолитик парчаланиб, а ва б компонентларни ҳосил қилади. С3а, С4а ва С5а оқсилларига анафилотоксинлар дейилади.

Комплементнинг активацияси. Комплемент системаси уч хил турли усуллар билан таъсир қилиши мумкин:

- хемотаксис орқали - комплементнинг турли факторлари (компонентлари) бактерияларга ҳужум қилувчи ва уларни еб тугатувчи (фагоцитоз) иммун ҳужайраларни ўзига яқинлаштиради

- лизис орқали – комплементнинг компонентлари бактериал мембраналарга бирикиб олади, натижада мембранада тешик ҳосил бўлади ва бактерия лизисга учрайди (эрийди)

- опсонизация орқали - комплементнинг компонентлари бактерияга бирикиб олади, натижада фагоцитловчи ҳужайралар уларни билиб олиши учун масалан, комплемент компонентларига рецепторлари бор макрофаглар, лейкоцитлари учун «белги» ҳосил бўлади.

Мавзуни қайтариш учун саволлар:

1. Иммун назорат концепциясининг моҳияти нимадан иборат?

2. Антитаналарнинг функцияси нимадан иборат?

3. Антигенлар нима ва уларнинг функциялари нимадан иборат?

4. Антигенлар қандай синфларга бўлинади?

5. Иммун тизим антигенга жавоб бериши учун қайси шартлар бажарилиши керак?

6. Антитаналар - иммуноглобулинларнинг тузилиши ва типлари ҳақида маълумот беринг.

7. Комплемент тизими оқсиллари, уларнинг компонентлари ва факторлари ҳақида маълумот беринг.

8. Анафилотоксинлар қандай оқсиллар, уларнинг функциялари нимадан иборат?

9. Комплемент оқсиллари организмнинг қайси органида синтезланади?

10. Комплемент системасига қандай усуллар билан таъсир қилиш мумкин?

11. Хемотаксис нима? Лизис нима? Опсонизация нима?

12. Иммуноглобулинларнинг ўзгарувчанлиги нимадан иборат?