Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Оксиллар.docx
Скачиваний:
335
Добавлен:
20.05.2020
Размер:
19.44 Mб
Скачать

Нейропептидлар

Нейропептидлар ҳақида тушунча, гипоталамус либеринлари ва статинлари,

опиоид пептидлар, энкефалинлар ва эндорфинлар, адренокортикотроп гормон, окситоцин ва вазопрессин.

  1. Нейропептидлар ҳақида тушунча. Нейропептидлар - марказий ва периферик асаб системасида ҳосил бўладиган ва одам ва ҳайвонлар организмининг физиологик функцияларини бошқарувчи пептидлардир. Нейропептидлар 2 тадан 40-50 тагача аминокислота қолдиқларидан иборат моддалардир. Уларнинг кўпчилиги чизиқли тузилишга эга, лекин, ҳалқасимон тузилишли пептидлар ҳам улар орасида учрайди, масалан соматостатин. Нейропептидлар молекуласидаги циклизация молекуланинг турли учларидаги цистеин қолдиқлари ўртасида дисульфид боғ ҳосил бўлиши орқали амалга ошади.

Нейропептидларга куйидаги оқсил-пептидлар киритилган:

Гипоталамус либеринлари ва статинлари

Опиоид пептидлар

Меланокортинлар

Вазопрессин-тоцинлар

Панкреатик пептидлар

Глюкагон-секретинлар

Холецистокинин

Тахикининлар

Мотилин

Нейротензинлар

Бомбезинлар

Кининлар

Ангиотензинлар

Кальцитоцин генига ўхшаш ген билан кодланган пептидлар

Атриопептидлар

Эндозепинлар

Галанин

Эндотелинлар

  1. Гипоталамус гормонлари. Гипоталамус марказий асаб системасини энг олий органлари ва эндокрин системанинг бевосита таъсирлашадиган жойи. Марказий асаб системаси ва эндокрин система ўртасидаги мавжуд боғланишлар табиати гипоталамусдан юқори биологик активликка эга бўлган гормонал моддалар бўлиб чиққан биринчи гуморал факторлар ажратиб олингандан сўнг охирги ўн йилликларда аниқлана бошланди. Бу моддаларнинг гипоталамус асаб ҳужайраларида ҳосил бўлиши ва у ердан портал капиллярлар орқали гипофизга етиб бориши ва гипофизар гормонлар секрециясини бошқариши, аниқроқ айтадиган бўлсак уларнинг ажралиб чиқиши ва эҳтимол биосинтезини ҳам бошқаришини исботлаш учун жуда кўп меҳнат ва экспериментал маҳорат талаб этилган эди. Бу моддалар дастлаб нейрогормонлар, кейинчалик рилизинг-факторлар (ингл. release – озод қилмоқ) ёки либеринлар номини олган. Қарама-қарши таъсирга эга бўлган моддалар, яъни гипофизар гормонларнинг ажралиб чиқишини бостирувчи моддаларга ингибирловчи факторлар ёки статинлар номи берилди. Шундай қилиб, гипоталамус гормонларига алоҳида орган, тўқима ва бутун организмнинг кенг қамровли биологик функцияларини гормонал бошқариш (регуляция қилиш) физиологик системасида ҳал қилувчи роль тегишлидир.

Ҳозирги вақтга келиб, гипоталамусда гипофиз гормонлари секрециясининг 7 та стимулятори (либеринлар) ва 3 та ингибитори (статинлар) мавжудлиги аниқланган, Булар: кортиколиберин, тиреолиберин, люлиберин, фоллилиберин, соматолиберин, пролактолиберин, меланолиберин, соматостатин, пролактостатин ва меланостатин гормонларидир.

15-жадвал. Гипофиз гормонларини ажралишини назорат

Қилувчи гипоталамус гормонлари

Гормоннинг эски номи

Қабул қилинган қисқартириш

Тавсия қилинган номи

1

Кортикотроп рилизинг-фактор

КРФ

Кортиколиберин

2

Тиреотропин рилизинг-фактор

ТРФ

Тиреолиберин

3

Гонадотропин рилизинг-фактор

ГРФ

Гонадолиберин

4

Фолликул стимулловчи гормон

рилизинг-фактор

ФРФ

Фоллилиберин

5

Соматотропин рилизинг-фактор

СРФ

Соматолиберин

6

Соматотропин ингибирловчи-фактор

СИФ

Соматостатин

7

Пролактин рилизинг-фактор

ПРФ

Пролактолиберин

8

Пролактин ингибирловчи-фактор

ПИФ

Пролактостатин

9

Меланотропин рилизинг-фактор

МРФ

Меланолиберин

10

Меланотропин ингибирловчи-фактор

МИФ

Меланостатин

Гипоталамус гормонларини ажратиб олишдаги катта қийинчиликлар уларнинг миқдори дастлабки материалда жуда кам эканлиги билан тушунтирилади. Масалан, 1 мг тиролиберинни ажратиб олиш учун 5 млн қўйдан олинган 7 т гипоталамусни қайта ишлаш керак бўлган.

Таъкидлаш лозимки, гипоталамуснинг барча гормонлари ҳам бирор-бир гипофизар гормон учун аниқ спецификликка эга эмас. Хусусан, тиреолиберин учун тиреотропиндан ташқари пролактинни ҳам, люлиберин учун эса лютеинизацияловчи гормондан ташқари фолликулстимулловчи гормонни ҳам ажрата олиш хоссаси мавжудлиги кўрсатилган.

  1. Гипоталамус либеринлари ва статинлари. Бу группага тиреолиберин, кортиколиберин, люлиберин, соматолиберин, соматостатин, меланостатин пептидлари киритилган бўлиб, улар гипоталамусда синтезланади. Улар бир группага топологик белгиси бўйича бириктирилган ва гипофиз гормонларини стимуляция қилиш (либеринлар) ёки бостириш (статинлар) функциясини бажарадилар.

Кимёвий тузилиши бўйича гипоталамус нейропептидлари бир-биридан анча фарқ қилади ва турли ўтмишдошларга эга. Синтезланиш жойидан анча узоқда бўлган структураларга таъсир қилишдан ташқари бу группа нейропептидлари қўшни нейронларга ҳам, уларни стимуллаб, ёки бостириб таъсир қилиши мумкин. Уларни ўрганиш давомида бу нейропептидлар бошқа орган ва тўқималарда ҳам топилган, ва уларнинг эмоционал ҳолатга, овқатланиш ва жинсий ҳулқга, уйқу – уйғоқлик циклининг бошқарилишига, стресс-ҳимоя механизмларининг таъминланиши ва ишга тушишига, иммун жараёнларнинг стимуляциясига, нейрогенез ва бошқаларга таъсир эта олиш хусусиятлари аниқланган.

16-жадвал. Гипоталамус либеринлари ва статинлари

Тиреолиберин

Кортиколиберин

Люлиберин (гонадолиберин)

Соматолиберин

Соматостатин

Меланостатин

Н-Вал–Гис–Лей–Сер–Ала–Глу–Глн–Лиз–Глу–Ала-ОН

Пиро-Глу–Гис–Фен–Aрг–Гли–NН2

  1. Опиоид пептидлар – бу оиланинг кўпчилик вакиллари уларга хос бўлган Tyr-Gly-Gly-Phe аминокислоталар кетма-кетлигига эга. Улар G-оқсиллар билан боғланган тегишли опиоид рецепторларга таъсир ўтказади. Рецепторлар билан боғлана олиши туфайли опиоид пептидлар морфинга ўхшаш анальгетик ва седатив таъсирга эга. Опиоид пептидлар турли биологик эффектларни намоён қилади. Ҳулққа таъсир қилиши жиҳатидан уларнинг агрессияга таъсири, қониқишга бўлган мотивация, тўйиш ҳисси, дориларга боғланиб қолиш, оғриқ сезгирлигининг модуляцияси ва бошқа эффектларини кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари опиоид пептидлар нейродегенератив жараёнларда, травма ва ишемия оқибатида мия тўқимасининг зарарланишида иштирок этади.

Опиоид пептидлар марказий ва периферик асаб системасида, қон зардобида кенг тарқалган бўлиб, нафақат нейронлар тарафидан, балки, эндокрин ва иммун система ҳужайралари тарафидан ҳам ишлаб чиқарилади.

Опиоид пептидларнинг кўп қисми умумий оқсил ўтмишдошлари – проопиомеланокортин асосида α-меланостимулловчи гормон, γ- меланостимулловчи гормон, β-меланостимулловчи гормон, адренокортикотроп гормон, β-эндорфин, α-эндорфин, γ-эндорфин, β-липопротеин, γ-липопротеин; продинорфин асосида динорфин А, динорфин В, α-неоэндорфин, β-неоэндорфин, динорфин-32, лейморфин; препроэнкефалин асосида лей-энкефалин, мет-энкефалин, амидорфин, адренорфин, пептид В, пептид Е, пептид F; препроноцицептин, препроорфанинлар асосида ноцицептин ёки орфанин FQ синтез бўлади.

104-расм. Опиоид пептидларнинг проопиомеланокортин оқсили асосида синтези

Энкефалинлар – калта пептидлар бўлиб, уларнинг аминокислота кетма-кетлиги 5та аминокислота қолдиғидан бошланади. Бу оиланинг типик вакиллари бўлган пентапетдидлар - лей-энкефалин ва мет-энкефалин, 5-аминокислота номи билан номланган, мос равишда лейцин ва метионин:

Мет-энкефалин: Тир-Гли-Гли-Фе-Мет

Лей-энкефалин: Тир-Гли-Гли-Фе-Лей

Бу энкефалинлар асосан δ-опиоид рецепторларга таъсир қилади ва морфинга ўхшаш анальгетик ва седатив таъсирга эга. Улар ҳулқий реакцияларнинг шаклланишида иштирок этади. Уларнинг жуда кўп нейродегенератив патологияларда иштирок қилиши исботланган.

105-расм. Мет-энкефалиннинг 3D структураси

Лей-энкефалин

Эндорфинлар (эндоген морфинлар). α- ва β-Эндорфинлар проопиомеланокортикотропиннинг гидролизи маҳсулотларидир ва мос равишда 16 та ва 31 та аминокислота қолдиқларидан тузилган. Бу гормонлар алкоголь ичилгандаги ҳулқни мотивация қилади, стрессга жавоб реакцияларида, циркада ритмларини бошқаришда иштирок этади.

Эндорфиннинг аминокислота кетма-кетлиги қуйидагича:

NH2-Tyr-Gly-Gly-Phe-Met-Thr-Ser-Glu-Lys-Ser-Gln-Thr-Pro-Leu-Val-Thr-Leu-Phe-Lys-Asn-Ala-Ile-Ile-Lys-Asn-Ala-His-Lys-Lys-Gly-Gln-COOH

α-Неоэндорфин

β-Эндорфин

106-расм. β-Эндорфин (оғриқни енгиллатиш пептиди)

107-расм. Опиоид пептид ва морфин ўртасидаги структуравий ўхшашлик

Динорфинлар продинорфиннинг қайта ўзгариши давомида ҳосил бўлади ва ўз структурасида лей-энкефалиндаги кетма-кетликка эга. Уларнинг энг муҳим таъсири марказий ва периферик ноцицептив жараёндир. Динорфинлар группасига динорфин А, динорфин Б (риморфин) киради, улар мос равишда 17 та ва 13 та аминокислота қолдиғидан тузилган. Бундан ташқари бу қайта ўзгаришда α-, β-неоэндорфинлар ҳам ҳосил бўлади. Бу пептидлар асосан κ-опиоид рецепторларни активлаштиради. Уларнинг танловчанлиги аргинин ва лизиннинг С охирида борлиги билан белгиланади.

Динорфинлар – динорфин А (III), динорфин В (IV), динорфин-32 (V)

Динорфин А

Динорфин В

µ- ва δ- опиоид рецепторлари бўлган, 7 та аминокислота қолдиқларидан тузилган дерморфин ва дельторфин специфик агонистлари эпилептик тайёрлик остонасини пасайтирувчи пептидлардир. Улар аниқ намоён бўлувчи анальгетик таъсирга эга ва β-эндорфин чиқишини стимуллайдиган моддалардир, ва ўз молекуласида (иккинчи ҳолатда) D-аминокислота сақлагани учун ферментатив гидролизга чидамлилиги юқори.

Гептапептид дерморфин биринчи марта филломедуза туркумига кирувчи жанубий Америка бақаларининг терисидан ажратиб олинган. Дерморфин табиий опиоид модда ва агонист сифатида юқори активлик ва танловчанлик билан µ-опиоид рецепторларига боғланади. Дерморфин морфиндан 30-40 марта кучли таъсирга эга, бироқ, юқори активлиги туфайли унга боғланиб қолиш эҳтимоли жуда кам. Унинг аминокислота кетма-кетлиги қуйидагича: H-Tyr- D.-Ala-Phe-Gly-Tyr-Pro-Ser-NH2.

Дерморфин гептапетидининг тузилиши

Дерморфин одам ва бошқа сут эмизувчилар организмида топилмаган, таркибида D – аминокислота қолдиғини сақлаган аналогик пептидлар баъзи бактериялар, амфибиялар, моллюсклар организмида топилган. Бу организмларда дерморфин ноодатий посттрансляцион модификация натижасида ҳосил бўлган бўлиши керак, чунки D – аланин аминокислотаси генетик код билан кодланадиган 20 та аминокислоталар орасида йўқ, шунинг учун бундай пептид одатдагича синтез бўлиши мумкин эмас.

Дельторфин (дельторфин А, дерменкефалин) – табиий экзоген опиоид гептапептид, қуйидаги аминокислота кетма-кетлигига эга:

Tyr-D-Met-Phe-His-Leu-Met-Asp-NH2.

Дельторфин гептапетидининг тузилиши

Бошқа дельторфинлар (дельторфин I ва дельторфин II) ва дерморфинлар қатори дельторфин Phyllomedusa бақалари P. Bicolor и P. sauvagei учун эндоген модда бўлиб, уларнинг терисида ҳосил бўлади. Дерморфин каби дельторфин ҳам табиий опиоид модда ва агонист сифатида юқори активлик ва танловчанлик билан µ-опиоид рецепторларига боғланади.

Геморфинлар гемоглобиннинг β-занжирининг протеолитик парчаланиши маҳсулотлари бўлиб, µ-опиоид рецепторларга боғланиш мойиллиги жуда юқори. Улар жисмоний машғулотлардан сўнг анальгетик реакция ва эйфориянинг ривожланишида иштирок этади. Геморфин-5 нинг аминокислота кетма-кетлиги қуйидагича: Н-Туrrо-Тrр-Thr-Gln-OH.

Геморфин-5, пентапетид

Геморфин-4, тетрапептид (Tyr-Pro-Trp-Thr)

Геморфин-4 µ- ва δ-опиоид рецепторларига боғланиш мойиллигига эга бўлган тетрапептид, шу диапазонда бўлган структуравий ўхшашликка эга бўлган β-казоморфинларга ҳам боғланиш мойиллиги мавжуд. Геморфин-4 ушбу сайтларда агонист сифатида таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, геморфин-4 ангиотензинни ўзгартирувчи ферментга ингибирловчи таъсир ўтказади ва натижада артериал босим регуляциясида ҳам иштирок этади.

Геморфинлар қаторига спинорфин, валорфин (ВВ геморфин-5) каби пептидлар ҳам киритилган. Масалан, спинорфин йирик корамол орқа миясидан ажратиб олинган, унинг номи ҳам шундан келиб чиқади.

Геморфин-7

Спинорфин энкефалинларнинг - эндоген петидларнинг парчаловчи ферментлари - энкефалиназаларнинг регулятори сифатида таъсир кўрсатади.

Спинорфин, гептапептид

Валорфин, VV-геморфин-5, Н-Val-Val-Tyr-Pro-Trp-Thr-Gln-ОН

Эндоморфин-1 ва эндоморфин-2 тетрапептидлар бўлиб, µ-опиоид рецепторларига энг юқори спецификликни намоён қиладилар. Улар ёрқин ва узоқ анальгетик таъсир курсатувчи пептидлардир.

Эндоморфин-1, Tyr-Pro-Trp-Phe-NH2

Эндоморфин-2, Tyr-Pro-Phe-Phe-NH2

Ноцистатин ҳам опиоид нейропептид бўлиб, таркибида 17 та аминокислота қолдиғи бирлашган. Бу модда оғриқка сезгирликни камайтиради. Унинг асосида ўрганиб қолишни ва морфинга боғлиқликни келтириб чиқармайдиган анальгетик воситалар яратиш устида тадқиқотлар олиб борилмоқда.

Ноцистатин: L-Glutamine, L-threonyl-L-a-glutamyl-L-prolylglycyl-L-leucyl-L-a-glutamyl-L-a-glutamyl-L-valylglycyl-L-a-glutamyl-L-isoleucyl-L-a-glutamyl-L-glutaminyl-L-lysyl-L-glutaminyl-L-leucyl

β-Казаморфин 7 та аминокислота қолдиғидан иборат гептапептид, казеиннинг гидролизи натижасида ҳосил бўлади. Бу модда µ-опиоид рецепторларни активлаштириш хусусиятига эга, иммун системани стимуллайди ва озуқа қабул қилишни кучайтиради.

β-Казаморфин, Tyr-D-Ala-Phe-D-Ala-Tyr-NH2

5. Антиопиоид активликка эга бўлган нейропептидлар оғриқ жавобини, саросима ҳолатини кучайтиради, адренокортикотроп гормон ва кортикостерон ишлаб чиқарилишини оширади, морфин индуцирловчи эффектларни ингибирлайди, алкоголь ва морфинга боғланишнинг ҳосил бўлишига қаршилик қилади, морфинга боғлиқ бўлиб қолган ҳайвонларда бекор қилиш (воз кечиш) синдромининг шаклланишига таъсир ўтказади.

Ноцициептин (орфанин FQ) – 17 та аминокислота қолдиғидан тузилган ва опиоид пептидлар структурасига ўхшаш тузилишга эга. Ноцициептинга мавжуд бўлган рецепторлар ҳам опиоид пептидлар рецепторларига ўхшаш ва аденилатциклаза билан боғлиқ. Ушбу рецепторларга таъсир этилганда калий каналлари активлашиб, кальций каналлари ингибирланади. Ноцициептин ва унинг рецепторлари миянинг пўстлоғида, ольфактор ядроларда, амигдалада, орқа миянинг гиппокамп формацияларида кенг тарқалган. Ноцициептин хотира, ўрганиш, стресс реакциялари жараёнларида иштирок қилади. Хавотир ҳиссини пасайтириш хусусияти тажрибада аниқланган. Ноцициептин рецепторларининг активацияси анальгезияга олиб келади, аммо опиоидлар таъсирига қаршилик қилади.

Ноцициептиннинг структура формуласи

6. Меланокортинлар (адренокортикотроп гормон – АКТГ, α, β, γ-меланостимулловчи гормонлар - МСГ) – прогормон проопиймеланокортикотроп гормондан иккита конвертаза ёрдамида тўқимага боғлиқ посттрансляцион модификация орқали ҳосил бўлган пептид гормонлардир. Бу оила гормонларининг умумий тарафи уларнинг молекулалари таркибида пептид занжирининг турли қисмларида жойлашиши мумкин бўлган гептапептид фрагментининг мавжудлигидир.

α-МСГ ва АКТГ молекулаларида гептапептид фрагменти 4-10 ҳолатларда, β-МСГ молекуласида – 7-13 ҳолатларда, липотропинда 47-53 ҳолатларда, яъни молекуланинг ўртасида жойлашган. α-Меланостимулловчи гормоннинг АКТГ молекуласи таркибига кириши қизиқарлидир (1-13 қолдиқлар), β-МСГ эса β-липотропин таркибида учрайди (41-58 қолдиқлар).

108-расм. Одамнинг меланокортин системасининг схематик кўриниши

Бу гормонлар учун умумий бўлган гептапептид фрагментининг уларнинг молекулалари таркибида мавжудлиги гормонлар учун умумий бўлган хоссаларда ўз аксини топган, масалан бу пептидлар меланоцитларнинг пигментациясига (меланостимулловчи активлик), липоцитларда ёғларнинг алмашинувига (липотроп активлик), буйрак усти бези пўстлоғида кортикостероидлар биосинтезини стимуллашга (кортикотроп активлик) таъсир ўтказади.

Адренокортикотроп гормон (АКТГ) – аденогипофизда синтез бўладиган гормон, унинг асосий функцияси буйрак усти безлари пўстлоғида кортикостероидларни ишлаб чиқаришни стимуллашдан иборат. АКТГ ни миянинг бошқа бўлимлари ҳам синтез қилиши мумкинлиги исботланган, ва у гормонал функциялардан ташқари нейромедиатор ролида чиқиши, мия пўстлоғининг хотира, диққат, ўрганиш каби олий функцияларида ҳам иштирок қилиши мумкин.

Адренокортикотроп гормон

α-, β- ва γ-меланотропинлар (меланоцитстимулловчи гормонлар) проопиймеланокортикотроп гормонидан гипофизнинг ўрта бўлимида синтезланади.

7. Вазопрессин-тоцинлар. Вазопрессин ва окситоцин гипоталамусда ишлаб чиқарилади, аксонлар орқали гипофизнинг орқа қисмига тушади ва қонга ўтади. Улар кўникиш, жинсий интилиш, ота-оналик ҳиссиётлари каби ҳулқий реакцияларнинг шаклланишига таъсир этади. Вазопрессин ва окситоцин стрессда ҳимоя реакцияларининг яратилишида иштирок қилади. Бундан ташқари бу гормонлар артериал қон босимига, силлиқ мушакларнинг қисқаришига ва модда алмашинувига ҳам таъсир ўтказади.

Вазопрессин (антидиуретик гормон) 9 та аминокислота қолдиғидан тузилган: Cys-Tyr-Phe-Gln-Asn-Cys-Pro-(Arg ёки Lys)-Gly. Унинг асосий функцияси организмда суюқликни сақлаб туриш ва қон томирларини торайтиришдан иборат.

Вазопрессин организмда реабсорбцияни ошириб (пешобнинг концентрациясини ошириб, ҳажмини камайтириб) сув миқдорининг сақланишини назорат қилади.

Вазопрессин

Окситоцин

Мезотоцин, изотоцин, вазотоцин 10 та аминокислота қолдиқларидан тузилган бўлиб, уларнинг дастлабки 6 та аминокислота кетма-кетлиги бир хил. Улар гипофизнинг орқа қисмида окситоцин ва вазопрессин билан бирга синтезланади, ва биологик хоссалари бўйича уларга ўхшаш.

109-расм. Турли организмлар гипофизининг орқа қисми пептид-гормонлари

Вазопрессиннинг ўтмишдоши – препровазопрессин - нейрофизин II (вазопрессин, нейрофизин II), окситоциннинг ўтмишдоши – препроокситоцин - нейрофизин I (окситоцин, нейрофизин I).

110-расм. Окситоцин ва вазопрессин молекулаларидаги ўхшашлик ва фарқ

Мавзуни қайтариш учун саволлар:

  1. Марказий ва периферик асаб системасида ҳосил бўладиган нейропептидлар одам ва ҳайвонлар организмининг қандай функцияларини бошқаради?

  2. Нейропептидларнинг классификацияси ҳақида маълумот беринг.

  3. Нима учун гипофиз гормонлари нейрогормонлар, кейинчалик рилизинг-факторлар, ва либеринлар деб аталган?

  4. Либеринлар ва статинлар орасидаги фарқ нимадан иборат?

  5. Гипоталамусда гипофиз гормонлари секрециясининг стимуляторлари бўлган либеринларни санаб ўтинг.

  6. Гипоталамусда гипофиз гормонлари секрециясининг ингибиторлари бўлган статинларни санаб ўтинг.

  7. Опиоид пептидлар организмнинг қайси орган ва системаларида тарқалган, ва қандай ҳужайралари тарафидан ишлаб чиқарилади?

  8. Опиоид пептидлар қайси умумий оқсил ўтмишдошлари асосида синтезланади, уларни санаб ўтинг.

  9. Проопиомеланокортин асосида қайси нейропептидлар синтезланади?

  10. Продинорфин асосида қайси нейропептидлар синтезланади?

  11. Препроэнкефалин асосида қайси нейропептидлар синтезланади?

  12. Препроноцицептин, препроорфаринлар асосида қайси нейропептидлар синтезланади?

  13. Энкефалинлар морфинга ўхшаш анальгетик ва седатив таъсирига сабаб нимада?

  14. α- ва β-Эндорфинлар қайси гормон модданинг гидролизи маҳсулотлари ва қанча аминокислота қолдиқларидан тузилган?

  15. Динорфинлар қандай моддалар ва уларнинг функциялари нимадан иборат?

  16. Геморфинлар қандай моддалар ва уларнинг функциялари нимадан иборат? Геморфинлар қаторига кирувчи пептидларни санаб ўтинг.

  17. Антиопиоид активликка эга бўлган нейропептидларнинг функциялари нимадан иборат?

  18. Меланокортинларга таъриф беринг, уларнинг қаторига қайси нейропептидлар киритилган? Меланокортинларга қандай активликлар хос?

  19. Вазопрессин-тоцинлар ҳақида маълумот беринг

  20. Адренокортикотроп гормон каерда синтез бўлади, унинг асосий функцияси нимадан иборат?