Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Оксиллар.docx
Скачиваний:
335
Добавлен:
20.05.2020
Размер:
19.44 Mб
Скачать

Ҳимоя оқсиллари

Иммунитет тизимининг оқсиллари, антигенлар, антитаналар ва уларнинг тузилиши, комплемент тизими оқсиллари.

  1. Оқсилларнинг ҳимоя функцияси. Оқсилларнинг ҳимоя - иммун функцияси организмда жуда муҳим рольни ўйнайди. Организмга касаллик қўзғатувчилар – вируслар ёки бактериялар тушганида махсус органларда қўзғатувчиларни боғлаб олиб, уларни зарарсизлантирадиган махсус оқсиллар – антитаналар (антитело) ишлаб чиқарилади. Иммун тизимнинг ўзига хослиги шундаки, антитаналар ҳисобига у деярли барча касаллик қўзғатувчилари билан кураша олади.

Иммун тизимда антитаналар билан бир қаторда лизоцимлар ва комплемент тизими оқсилларининг ҳам роли катта. Лизоцимлар бактерияларнинг ҳужайра деворини гидролиз қилишда иштирок этувчи ферментлардир. Комплемент оқсиллари эса реакциялар каскадини ишга туширади, натижада мембранага ҳужум қилувчи комплекс (мембраноатакующий комплекс, МАК) ҳосил бўлади. МАК бактерияларнинг мембранасига ҳужум қилиб, уни парчалайди. Агар бу содир бўлмаса, комплемент тизимининг бошқа оқсиллари шу ҳужайрани, кейинчалик фагоцитлар ёрдамида йўқотиш учун белгилайди.

2. Иммунитет тизими оқсиллари. Иммун назорат концепцияси – бу концепциянинг моҳияти шундан иборатки, иммун система «ўзиники» ва «бегона»ни била олади. Генларнинг тасодифан айниши (мутацияси) сонларининг бўлиши мумкин бўлган миқдорини аниқлаш бўйича қилинган ҳисоблашлар бу концепциянинг тўғри эканлигини исботлайди. Мутация рўй берган ҳужайра мутант бўлиб қолади ва организм учун маълум маънода бегона ҳисобланади. Мутация кам учрайдиган ҳолат, лекин, ҳужайралар тўпламида ҳар доим мутантлар бор, организмда ўзининг патологик хоссалари бўлган мутантларнинг сони ~10 миллионгача бўлиши мумкин. Бундай ҳужайралар турли факторлар – радиация, токсик ва кимёвий моддалар таъсирида кўпаяди. Ўзгарган, мутант ҳужайраларни организмдан чиқариб юбориш учун махсус тизим – иммунитет жавоб беради. Бу тизим бегона ҳужайра ёки моддани, агар у битта генга фарқ қилса ҳам, билиб уни чиқариб юборади. Иммун назорат концепцияси мана шундан иборат. Шу нуқтаи назардан иммун тизимга биологик индивидуалликни қўриқлаш, ҳимоя қилишнинг бир кўриниши деб қараш мумкин. Ирсият авлоддан авлодга индивидуалликнинг сақланишини таъминлайдиган бўлса, иммунитет ҳар бир индивидуумнинг ҳаёти давомида унинг индивидуаллигини ҳимоя қилади. Бу функцияларни бажаришда оқсил ва пептидларнинг роли катта.

Иммун тизим қуйидаги молекулалар билан тасвирланади:

- антигенлар

- рецепторлар

- комплемент тизими оқсиллари

- иммуноглобулинлар (антитаналар)

- цитокинлар.

3. Антигенлар. Антиген (англ. antigen - antibody-generator – антитаналарни ишлаб чиқарувчи) – организм бегона ёки потенциал хавфли деб қарайдиган, ва унга қарши ўзининг антитаналарини ишлаб чиқаришни бошлайдиган (иммун жавоб) ҳар қандай модда (86-расм). Одатда оқсиллар антигенлар сифатида чиқади, лекин, оддий моддалар, ҳатто металлар ҳам организмнинг ўз оқсиллари ёки уларнинг модификациялари билан биргаликда антиген бўла олиши мумкин. У ҳолда улар гаптенлар деб аталади.

86-расм. Антиген ва антитананинг ўзаро таъсирлашуви схемаси

Антигенлар қуйидаги синфларга бўлинади:

- токсинлар

- изоантигенлар

- гетерофиль антигенлар

- «ўз» антигенлари

- гаптенлар

- иммуногенлар

- адъювантлар

- бекитиқча антигенлар.

Токсинлар – бактериялар ҳаёт фаолиятининг маҳсулотидир. Токсинлар кимёвий йўл билан токсик хусусиятлари йўқотилган, лекин антиген хоссалари қолган анатоксинларга айлантирилиши мумкин. Уларнинг мана шу ўзига хослигидан қатор вакциналарни тайёрлашда фойдаланилади.

А- ва В-изоантигенлар мукополисахарид антигенлардир, уларга қарши организмда махсус антитаналар – аплотининлар мавжуд. А- ва В-изоантигенларнинг антитаналари бўйича қоннинг 4 та группаси аниқланади.

Гетерофиль антигенлар кўпчилик ҳайвонларнинг тўқима ҳужайраларида учрайди, одамнинг қонида улар йўқ.

«Ўз» антигенларига иммун тизим чидамли (толерант) бўлган аутоантигенлар киритилган.

Гаптенлар – антитаналар билан ўзига хос, специфик таъсирлашувчи, аммо уларнинг ишлаб чиқарилишини бошламайдиган моддалар. Гаптенлар дори препаратларига аллергия келиб чиққанда ҳосил бўлади.

Иммуногенлар (вируслар ва бактериялар) – эрувчан антигенларга қараганда кучлироқ бўлади.

Адъювантлар – антиген организмга тушганда иммун жавобни кучайтирувчи моддалар.

Ҳар қандай молекула ҳам антиген бўла олмайди. Иммун тизим антигенга жавоб бериши учун иккита муҳим шарт бажарилиши керак:

  1. Бегоналик, молекула бегона бўлиши, яъни организмнинг ўз молекулаларига ўхшамаслиги керак. Антитана таний оладиган аминокислоталар бир-бирининг кетидан келиши ёки оқсил молекуласининг турли қисмларида бўлиши мумкин. Кетма-кет жойлашган аминокислоталар чизиқли антигенни ҳосил қилса, бир-биридан узоқда жойлашган антигенлар конформацион антигенларни ҳосил қилади (87-расм).

87-расм. Чизиқли ва конформацион антигенлар. Конформацион антигенлар фақат интакт оқсилда боғлаш учун етарли, денатурация вақтида улар йўқолади. Чизиқли антигенлар ҳар қандай оқсилда бор, аммо денатурация уларнинг баъзиларини етарли қилиб қўяди.

2) Молекула антиген бўлиши учун керак бўлган иккинчи шарт – иммуногенлик (88-расм). Бошқа сўз билан айтганда иммун тизим молекула билан учрашиш имкониятига эга бўлиши ва уни таниши керак. Шунинг учун бўр ёки ёғ антиген бўла олмайди – улар сувда эримайди. Жуда кичик молекула, масалан алоҳида олинган аминокислота ҳам антиген бўла олмайди – уни эритмада билиб олиш қийин, у антитана билан маҳкам боғлана олмайди. Шунинг учун, антигенларнинг минимал ўлчами камида еттита аминокислота кетма-кетлигидан иборат бўлиши керак. Бироқ кўп моддалар, масалан металлар ҳам организмнинг ўз оқсиллари ёки уларнинг модификациялари билан биргаликда боғланган бўлса антиген бўла олиши мумкин. Бу ҳолда оқсил «ташувчи» бўлади – ва иммун тизим унинг янги модда билан учрашишини таъминлайди, бундай антиген – гаптен дейилади ва специифик бирикиш учун жавоб беради. Мана шундай «ташувчи»лардан фойдаланиб турли моддаларга иммун жавоб қандай бўлишини билиб олиш мумкин.

88-расм. Ҳар бир антитана битта эпитопга ва унга тузилиши ўхшаш эпитопларга специфик. Молекулада эпитоплар қанча кўп бўлса, уларнинг хилма-хиллиги қанча юқори бўлса иммун жавоб ҳам шу қадар кучли бўлади

  1. Антитаналар (иммуноглобулинлар) ва уларнинг тузилиши. Антитаналар (иммуноглобулинлар) – эрувчан оқсиллар бўлиб, уларни В-лимфоцитлар ишлаб чиқаради. Етилмаган ёки «тинч» ҳолатдаги В-ҳужайраларда мембранада антитаналарнинг ўтмишдошлари – В-ҳужайра рецептори бириккан, унинг ёрдамида В-ҳужайра антиген борлигини аниқлайди. Антитаналар ҳам, В-ҳужайра рецепторлари ҳам бир принципга асосан тузилган (89-расм).

Иммуноглобулинлар нисбатан катта (ММ 150 кД, IgG) гликопротеинлардир. Иммуноглобулинлар – 4та аминокислоталар кетма-кетлигидан иборат оқсиллар бўлиб, 2 та оғир (H-занжир) ва 2 та енгил (L-занжир) занжирлардан иборат, ва дисульфид боғлари билан жуфтлар орасида мустаҳкам боғланган.

89-расм. Антитаналарнинг тузилиши ва типлари. 1. Антитана тузилишининг схемаси. Иккита оғир занжир молекула ичида жойлашган, иккита енгили – ташқарисида. Уларнинг ҳаммаси бир-бири билан дисульфид боғлар орқали бириккан.