3. «ҚмБжКө»-дегі шикізат және отын-қуат қорлары, республикада сала орналасуы

Жоспар

3.1. ҚР шикізат базасының сала дамуы мен орналасуына мағнасы

3.2. Құрылыстың отын-қуат шығындары және оларды үнемдеу жолдары

3.3. Өндірістік қалдықтардың әртүрлі түрлері және оларды құрылыс материалдар, бұйымдар және контрукциялар өндірісінде қолданудың әсерлілігі

3.4. Сала кәсіпорындарын орналастырудың негізгі принциптері

3.5. Құрылыс бұйымдары мен контрукциялар өнеркәсіптерін орналастыру ерекшеліктері

3.6. Құрылыс бұйымдары мен контрукциялар кәсіпорындарының даму және орналастыруын экономикалық негіздеу.

3.7. ҚР құрылыс материалдар өнеркәсіптерінің даму және орналастыру кон-цепциясы

3.1. Қр шикізат базасының сала дамуы мен орналасуына мағнасы

ҚМӨ (құрылыс материалдар өндірісі) кәсіпорындарын шикізат қорларына жақын орналастыру маңызды факт болып табылады. Шикізат қорлары құрылыс материалдар кәсіпорындарының орналасуына, қолданылатын шикізаттың жүк сиымдылығы, оны шығару, бастапқы өңдеу және дайын өнім шығару, шешуші ықпал жасауға алып келеді. Осы қорлардың экономикалық әсерлілігін бағалау барысында, шикізат қорлары, оның сапасы, тасымалдылығы, тасу қашықтығы сияқты факторлардың маңызы бар.

Қазақстанда цемент, асбоцемент, керамикалық, шыны өнеркәсіптері, санитарлық-құрылыс бұйымдары, құрама темірбетон дамуы үшін минералды шикізат үлкен қорлары шоғыралған. ҚР аумақтарында әктің, сазбалшықтардың және гидравликалық қоспалардың, хризатил-асбесттің, отқа төзімді және баяу балқитын сазбалшықтардың, каолиннің, кварц құмы және басқалардың үлкен кен орындары бар.

Мысалы, тек Қарағанды облысында 100 астам әк, 37 – отқа төзімді сазбалшық, 17 – каолин, 8 - далалық шпат, 12 – асбест және т.б. кен орындары табылды.

Ең толық ҚР цемент шикізатымен қамсыздандырылған. Оның қорлары Ресейден кейін ТМД-да 2- ші орынды иемденеді.

Цемент өндірісінде, минералды шикізаттардан басқа, өнеркәсіп қалдықтары қолданылады:

- ҚР барлық қалаларында – шлактар және күлдер

- горно - байытатын кетулер фабрикалардың - Қарағанды, Алматы, Шығыс-Қазақстан, Шымкент – тау-байыту фабрикалар қалдықтары

- Ақтөбе, Қарағанды - химиялық өнеркәсіптер қалдықтары

- Қарағанды, Павлодар, Өскемен - металлургия өндірістерінің қалдықтары

- Павлодар - алюминий тотықты топырақтар өндіріс қалдықтары

- ҚР барлық облыстарының - кірпіш өндірістер қалдықтары

Асбест кен орындары Қостанай және Қарағанды облыстарында орналасқан.

Отқа төзімді туған жерінің сазбалшықтардың - солтүстік , орталық және батыстағы Қазақстанда .

Баяу балқитын сазбалшықтар - Орталық, Оңтүстік, Батыс және Солтүстік Қазақстанда шоғыралған.

Каолин - Ақмола, Жамбыл, Көкшетау облыстарында табылады.

Кварц құмдар жаппай көп таралған, бірақ олардың үлкен көлемдері Батыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.

Құрылыс материалдары мен бұйымдар кәсіпорындарының іс жүзіндегі орналасу экономикалық әсерлілік сұрақтары олардың өндірістік дамуының болашағын анықтау үшін негізгі база болып табылады. Сондықтан келешекке кәсіпорындардың ұтымдылық орналасуын анықтау үшін, тек өзіндік құнын біліп қоймай, сонымен қатар өнімнің тұтыну аудандарындағы құнын да, яғни оның өндіру жерінің өзіндік құны мен көлік шығындарын да білу қажетті.

Барлық жоғарыда көрсетілген факторларды есепке ала, мысалы, цемент өнеркәсібі Шымкент, Қарағанды, Семей, Сас-Төбе және Өскемен цемент зауытта-рымен көзге түседі, бірақ ең нәтижелілері бірінші екеуі ғана болып табылады.

Бұлар ҚР-да ең ірі зауыттар, олар Орталық, Шығыс және Оңтүстік Қазақс-тан сияқты ірі тұтынушылар аумақтарында орналасқан.

Қазақстанда ең дамығандары біз қарастырып отырған ҚМӨ саласында цемент пен асбоцемент саласы болып табылатынын айтып өру керек. Оның қалған салалары онан әрі дамуды талап етеді. Бізге: терезе шынылар, жұмсақ шатырлар, керамикалық құбырлар, қаптайтын тақташалар, санитарлық-құрылыс бұйымдар, төмен және биік қысымды пластмассалық құбырлар өндірістерін жөнге салу керек.

3.2. Құрылыстың отын-қуат шығындары және оларды үнемдеу жолдары

ҚБжКӨ (құрылыс бұйымдары және конструкциялар өндірісі) өндірісіндегі шикізаттар мен материалдардың негізгі түрлерлері 3.1. тармақта көрсетілген болатын. Осы бөлімде отын-қуат шығындары және оларды үнемдеу жолдары қарастырылады.

Іс жүзінде барлық құрылыс материалдары мен бұйымдар өндірісі үшін өте көп қуат шығындалады. Құрылыстағы отын-қуат қорларының сомалық халықшаруашылық шығындарын анықтау үшін, дайындау сатыларындағы олардың шығынын, оларды тасымалдау және құрылыс-монтаж жұмыстары өндірісін ескеру қажетті.

Бүтіннен ТМД бойынша 1985 жылы құрылыс материалдары өндірісіне қуат қорларын жалпы тұтынудың 13% шығынданатын.

Қуат шығындарының ең үлкен көлемі метал өнімдерін шығаруға – 16,6%, құрамалы темірбетон шығаруға - 7,6%, цемент шығаруға - 13,2 және т.б. өндірістерге келеді.

Осыған байланысты, ҚМжК өндірісінде сомалы қуатсиымдылық қорларын төмендетудің негізгі резервтерінің бірі: метал қолдануды, құрылыста бетонды және цементті, болат, цемент, құрамалы ТББ (темірбетон бұйымдары) өндірістерінің технологиясын толық жетілдіру, сонымен қатар оларды өндіру, тасымалдау және қолдану барысында шығындарды төмендету болып табылады.

Цементті өндіру барысында отын-қуат қорларын (ОҚҚ) үнемдеу оны өндіруде құрғақ тәсілге көшу, ылғал тәсілмен өндіруде төмен температуралы технологияны қолдану, пештерде замануи жылу ауыстырғыштарды қолдану, шламды 20% дымқылдыққа дейін сусыздандыру үшін фильтр-пресстер қолдану, шикізат ретінде ЖЭО (жылу электр орталықтары) күлдерін қолдану, фосфор шлактарын қолдану, қосымшаларды қолдану, жанарғыларды жетілдіру арқылы және т.б. қол жеткізуге болады.

ОҚҚ үнемділігі бетон және темірбетон бұйымдар өндірісі барысында екі негізгі принципшіл бағыттарға бөлінеді:

- жылуылғалды өңдеу үшін әдістерді, тәртіптерді және жабдықтарды толық жетілдіру, (мысалы, біздің шарттарда жылумен өңдеуді күн қуаты есебінен жүзеге асыруға болады)

- бұйымға цемент шығынын оның физика-механикалық және пайдалану қасиеттерін нашарлатпай қысқартуға. Цементті үнемдеу оның өндіріс көлемдерін азайтуға алып келеді, соның салдарынан ОҚҚ үнемделеді.

Сазды кірпіш өндірісінде үнемділік дәстүрлі технологияны толық жетілдіру және жаңа енгізулер есебінен қол жеткізуге мүмкіндік береді [мысалы, СВЧ-қуаты (жоғары биік жиілікті-қуат) есебінен].