7.2. Өзіндік құнді төмендетуді жоспарлау

Өзіндік құнды жоспарлау барысында: контрукцияның күрделілігі, шығары-латын өнімнің бір уақытта өнім әртүрліліктері өсу шегіндегі шикізат пен материалдардың әртүрлі түрлерін қолдануды кеңейту ескеріледі.

Жоспарлы органдарға шығындардың деңгейін дұрыс, экономикалық негізделген анықтау үшін өнім өндірісі шарттары туралы ақпараттың кең көлемі қажетті. Өзіндік құнды жоспарлау әдістемелерінің ішінде қолданудың ең мақсатқа лайықтысы есептеудің жанама әдістері.

Сондай әдіс факторлар бойынша жоспарлау әдісі болып табылады. Жоспар-ларда негізгі техника-экономикалық көрсеткіштер бойынша тауарлық өнімнің 1 теңгесіне шығындарды төмендету жалпыланған есептеулері қарастырылады.

7.2.1 кестеде өндірістің өзіндік құнын жалпы төмендетудегі әрбір фактордың шамалық тізімі мен салыстырмалы салмағы келтірілген.

7.2.1 кесте. Өнімнің өзіндік құнын төмендетудгіе төхника-экономикалық факторлардың салыстырмалы салмағы, %.

№	Негізгі техника-экономикалық факторлар	үнемдеу (-)	Қымбаттау (+)
1	Өндіріс техникалық деңгейінің жоғарылауы соның ішінде: алдыңғы қатарлы технологияларды, процестерді механикаландыру және автоматтандыруды ендіру; бар технолгиялар мен техниканы жетілдіру; материалдар мен шикізаттардың жаңа түрлерін қолдану; конструкциялар мен олардың көтеру қасиетте-рін өзгерту	36,8 9,9 16,9 4,7 5,3	- - - - -
2	Өндіріс пен еңбек ұйымдастыруын жетілдіру. Соның ішінде: өндіріс мамандандырылуын дамыту; өндіріс басқаруын жетілдіру және басқару шы-ғындарын қысқарту; өндіріс ұйымдастыруын және оған көрсетілетін қызметті жақсарту;	42,2 32 4,1 6,1	- - - -
3	Өнім өндіріс көлемі мен құрылымын өзгерту. Соның ішінде: шартты-тұрақты шығындарды (амортизациядан басқа) салыстырмалы азайту; амортизациялық төлемдерді салыстырмалы тө-мендету (жоғарылату); өнім құрылымын (номенклатурасын) өзгерту, оның сапасын жоғарылату	21 - -	18 46
4	Салалық және басқа факторлар. Соның ішінде: жаңа кәсіпорындарды игеру және олардың түрлері	-	36
	Барлығы:	100	100

Кестеден, механикаландырумен және автоматтандыру бойынша экономика-лық күшті әсер үнемділіктің жалпы мөлшерінің 55% жететіні көрініп тұр. Алдыңғы қатарлы контрукцияларды ендіру 21%, еңбекті ғылыми ұйымдас-тыру -7% және т.б. күшті әсер береді.

Өзіндік құнның жоспарлы және есеп беру (нақты) түрлерін айыра білу керек. Өзіндік құнның негізгі жоспарлы көрсеткіштері: тауарлық (іске асырылған) өнімнің 1 теңгеге шығыны; бөлек бұйымдар түрлерінің өзіндік құны; шығын элементтері бойынша өзіндік құнның деңгейі мен құрылымы; салыстырылатын тауарлық өнім және оның бөлек түрлерінің өзіндік құнын төмендету. Өзіндік құн бойынша есептілік тауарлық өнімнің 1 теңгесіне нақты шығындардың көрсеткіші және тауарлық өнім өзіндік құны туралы қорытынды мәліметтерді алдын ала ескереді.

Өзіндік құнды азайту пайданың артуына әкеледі, көтерме және бөлшек бағаларды төмендету үшін база қызметін атқарады. Шешуші факторларға материалсыйымдылықты төмендету және оның сапасын жоғарылату жатады.

Салада таза (нормативті) өнімді іс-тәжірибеде жоспарлауды қолдану оның артықшылығын растады. «Нормативті таза өнім көлемі» көрсеткішін қолдану барысында кәсіпорындардың шығарылатын өнімнің материалдылығын азайтуға қызығушылығын жойылатын болғандықтан, өз өзіне бұл факт өнімнің өзіндік құнының азаюына дұрыс ықпал жасайтынын көрсетеді.

7.3. Өнім бағасы

Өндіріс нәтижелілігінің негізгі экономикалық рычагтарының бірі бағалар жүйесі болып табылады.

Баға - бұл тауар құны ақшамен белгіленуі, оның мөлшерінің көрсеткіші. Нарықтық экономикада баға сұраныс пен ұсыныс қатынасына сәйкес орнықтыры-лады. Сұраныс шения және предложөния . баға жоспарлау-орталықтандырылған экономикада бағалар жоспарлы ретте қалыптасады, мемлекет оны өндіріс нәтижелілігін жоғарылату, сапасын жоғарылату және өзіндік құнын төмендету үшін қолданады.

Мемлекеттік кәсіпорындардың дербестігін кеңейту мақсаттарында, сапалы өнім шығаруды ынталандыру үшін кәсіпорын тұтынушылармен келісім бойынша баға (келісілген бағалар) қолдануға құқығы бар.

Мемлекеттік баға құру органдары келісілген бағалар тәртібін анықтайды және олардың өзгерулерін бақылайды.

Көтерме бағалар – халықтан басқа тұтынушылардың барлық категорияла-рына мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар өздері шығарған өнімдерін іске асыратын бағалар. Мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық тәжірибелерінде көтерме бағаның екі түрі қолданылады (К.Б.): кәсіпорындар К.Б. және өнеркәсіп К.Б. Кәсіпорындардың көтерме бағалары: оның салалық өзіндік құнын; түзу шығындары (шикізат, отын, қуат және т.б.) шегерілген, өнімнің өзіндік құнына қатынас бойынша орнықтырылған, рентабельділік нормативі бойынша есептелген пайданы қосады. Өнімнің бірқатар түрлеріне, кәсіпорындар көтерме бағаларын қамдау-өтім жоғарылау бағасынан асатын өнеркәсіп көтерме бағаларын орнықтырады. Өндіріс құралдарының бөлек түрлеріне айналымнан түсетін пайдаға салық (газ, электр қуаты, мұнай өнімдері) салынады.

Көтерме бағалар – бұл халыққа және басқа тұтынушыларға тауарлар мен өнімдер сатылатын бағалар. Көтерме бағалар (К.Б.) тауарлар мен қызметтерді жүзеге асыру процестеріне қызмет көрсетеді.

Әрекет кезеңі бойынша бағалар уақытша және тұрақты бола алады.

Көлік шығындарын қосу тәсілімен бағалар келесідей бөлінеді: франко-тұтынушы (электр қуаты, газ, су); франко-құрылыс алаң (құрылыс материалдары); франко-вагон - қабылдау станциясы (қара металдар прокаты); франко-вагон - жіберу станциясы (станоктар, түрлі-түсті металдар); жабдықтаушының франко- қоймасы .

Көтерме баға өзіндік құн калькуляциясымен бір уақытта есептеледі, ол таза өнімді анықтау үшін база ретінде қызмет етеді. (Таза өнім жалпы немесе тауарлық өнімнің және негізгі өндіріс қорларының амортизациясын қоса, оның өндірісіне заттық шығындардың сомасымен айырымы ретінде анықталады).

Құрама темірбетон бағасының құрылулар негізінде келесі принциптер:

- өнім өндірісінің (өзіндік құнның) салалық шығындардың толық және дәл есебі;

- өнім рентабельділігінің салалық деңгейлерін экономикалық негізделген анықтамасы;

- өзара алмастыратын өнімге бағалар деңгейлерінің ілесуі;

- өнім сапасын жақсартуды ынталандыру, оның сенімділігі мен ұзақ өмірлілігін жоғарылату салынған.