50. Өзіндік бағалау және оның түрлері.Өзіндік бағалаудың қалыптасуына әсер етуші негізгі факторлар.

51. «Мен» концепциясы туралы түсінік. Шындық «Мен» мен идеалды «меннің» айырмашылығы.

Мен концепциясының адам өміріндегі жас өспірім кезінен бастап бүкіл өмір бойы басылмайтын маңызды процесс екенін айта кетуі керек. Мен концепцмясы – адамның өзі туралы жалпылама елестетуі, яғни психологтардың айтуы бойынша, Мен-концепциясы «өзіндік теория». Мен-концепция жекелей даму кезінде біздің жүйке жүйемізбен қабылданған сансыз сенсорлы импульстердің әсерінен қалыптасады. Ішкі сезім мүшелерімен тіркелген, сыртқы әсерлердің үзіліссіз жиынтығы: дыбыс, иіс, көру, сипап сезу т.б. Шындық мен және әлеуметтік мен жеке адамда мазмұны жағынан келісілген болуы керек. Шындық және әлеуметтік мен-концепциясының сәйкес келмеуі. Әртүрлі жағымсыз жағдайға әкелуі мүмкін. Бір жағынан келісілген шындық және бас аралық дау-дамайдың бастауы болуы мүмкін.

Ал енді бір жағынан шындық және әлеуметтік мен-концепциясының сәйкес келмеуі тұлғаның өзіндік жетілуіне және дамуға ұмтылуына әкеп соғады.

Осылай бола тұрып, Мен-концепциясы адамның мінезі мен психикасын уайымдастыруда маңызды фактор болып табылады.

52.«Мен» концепциясының жасқа байланысты өзгеруі.

Мен-концепциясының жасқа байланысты өзгеруінің мазмұнын көрсету керек. Мен-концепциясының барлық даму теориясы қандай да бір жастық кезеңнің ерекшеліктеріне байланысты, мысалы, жас балада өзінің жеке адам екенін тануы, ерте балалық шақтағы теңдестіру тағы басқа. 1973 жылы 7 мен 14 жас аралығындағы балалардың Мен – концепциясын тексеру әрекеті жасалды. Олар 320 баланың «Мен» тақырыбына жазған шығармаларын жинап алды. Алынған материалды талдауды балаларын өзін-өзі суреттеуі бойынша 30 категорияға бөлді.

Өсуіне байланысты өзін-өзі суреттеуде келесі категориялардың маңызы азая түсті.

Түр (келбет)

Жалпы мәлімдеулер және ұқсастық (жыныстық), (нәсілдік).

Достар және таныстар.

Жанұя және туыстар.

Баланың заттары.

Ал мынандай категориялар өсе түсті.

Жалпы жеке бас сапасы.

Мінез-құлықтың тұрақты ерекшеліктері.

Бағыттылығы.

Қызығушылығы.

Сенім және құнды жағдай установка

Өзіне деген қатынасы.

Қарама-қарсы жынысқа деген қатынасы.

Өзін басқа жандармен бірге қоя білуі.

9. Басқа да идеялар мен факторлар.

Өсе келе балалар өздерінің жеке ерекшеліктерін, идеяларын көрсете білуге тырысады. Жас өспірімдердің тағы бір ерекшелігі басқа адамдардан өзгешеленіп көрінгісі келеді. Көптеген жасөспірімдер әсіресе қыздар топта түсінбеушіліктің, дау-дамайдың болғанын ұнатпайды, смондықтан оларды басуға тырысады.

53. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ТҰЛҒА ТҮСІНІГІ. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ МӘНІ. «АДАМ», «ДАРАЛЫҚ», «ЖЕКЕ АДАМ», «ТҰЛҒА» ТҮСІНІКТЕРІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫ. . Жаңа туған нәресте «адам» деп аталғанымен «тұлға» деген атқа ие бола қоймайды. Өйткені кісі болып, ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің «менін» басқа «мендерден», яғни басқа адамдардан ажырата білуі керек. Сондықтан нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, өзбетінше әрекет ете алатын адамды ғана «кісі», «тұлға» дейміз. Имандылықтың ерекше көрнісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік ұғымы, тұлғаның аса өнегелі түріне жатады.

Адам- белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды- көпті тәжрибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны «тұлға» етеді.

Адам- белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды- көпті тәжрибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны «жеке адам» етеді.

Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық қатынастардың тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Психикалық процестердің қалыптасуы оқу-тәрбие процесінде шешуші роль атқарады. Кейбір психологтар адамның осындай тұрақты да тұрлаулы ерекшеліктерін өзгермейтін нәрсе деп есептейді. Адамның белсенді тума қасиетін, яғни «психикалық энергиясының» дәрежесінен, «психикалық қуатынан» болады деп қоғамдық мәнін жоққа шығарады.

Адам тұлға ретінде тек әлеуметтік тәжірибені бас кезінде үлкендердің сөзін тыңдай отырып, өсе келе өзінің ойын тыңдап жинайды. Тұлға бөлінеді: Әлеуметтік (социализированные) өзінің әлеуметтік тұрмысының шартына бейімделген. Десоциолизирование – (негізгі әлеуметтік шарттардан ауытқыған).

Ауытқыған мінез – құлықтың негізгі түрі – қылмыстың және жауапқа тартылмайтын қиын мінез-құлық – жүйелі түрдегі ішімдік ішу, қыз балалардың жезөкшелікке түсуі тағы басқа. Мұндай мінез-құлық тәжірибенің жетіспеушілігімен түсіндіріледі. Балалардағы ауыауытқамасы мінез-құлық ересектердің өздеріне дұрыс қарамауы немесе шындыққа қарсы тұру арқылы өз ойларын бекітеді.Психикалық анальды тұлға (психапаттар, невротиктер, психикалық дамуы артта қалған адамдар).Психикалық анальды тұлғалар туа біткен ашуланшақтаық пен қозғыштыққа ие.Тұлғаның психопатиялық типінің диагностикасы үшін жағдай келесі сапалар мен мінез-құлық стереотипіне сәйкес келу керек.Басқалардың сезіміне ешқандай әсерсіз қарау, эмпатияға қабілеттілігі.Жауапкершіліксіз және әлеуметтік нормаға, ережелерге, міндеттерге дұрыс қарамау.Тұрақты қарым-қатынасты ұстап тұра алмау.Өзінің қатесін түсінбеу немесе жағымсыз өмірлік тәжірибесінен сабақ алмау.Айналасындағыларды кінәлауға бейімділік.Ұдайы қозғыштығы.

52.Тұлғаның бағыттылығы. Бағыттылықтың негізгі сипаттамасы: «қажеттілік», «дүниегекөзқарас», «қызығушылық», «арман» т.б. Жеке адамның бағыттылығыТұлғаның бағыттылығы әрқашан әлеуметтік негізделген және тәрбие жолымен қалыптасады. Бағыттылыққа кіреді:

- Әуестену - бағыттылықтың неғұрлым примитивті биологиялық формасы.

- Тілек –ұғынылған қажеттілік және қандай да бір белгілі нәрсеге әуестену.

Өзінің пайда болуына байланысты қажеттілік органикалық жасанды және мәдени. Органикалық табиғи қажеттілік адам өмірін қолдау және сақтау мүмкіншілігімен байланысты (тамақ, ұйқы, суықтан қорғану т.б.)Мәдени қажетсіну қандай да бір күнделікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажет (тарелка, қасық), басқа адамдармен қатынасқап түсу мүмкіндігі қоғамдық өмірге қатысу. Олардың қанағаттанбауы физикалық қазаға әкелмейді, бірақ әлеуметтік өлімге әкеледі. Қажеттіліктер материалдық және рухани болады.

Тырысу – ерік компоненттерін құрылымға енгізу кезінде көрінеді.

Қызығу- шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділік пен танып, білуге бағытталған адамның біршаматұрақты жеке ерекшелігінң бір көрінісі, Сонымен қатар қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.

Бейімділік- қызығуға еріктік компоненттерді қосу.

Мұрат- жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттердің бірі. Бұл – адамның өмірден өнеге іздеуі, бір адамды ардақ тұтып, қастерлеуі.

Дүниетаным- философиялық, эстетикалық, яғни адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдер жүйесі.

Сенім- адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сеніммен туады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты дүние таным да, тұрақты мінез-құлықта болмайды.