- •Прадмова
- •Абламовічы
- •Абрамовіч Адам (1710-?)
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Авенарыус
- •Агрызка
- •Адамовіч
- •Азарэвіч
- •Алелькавіч
- •Альхімовіч
- •Аляксандр
- •Аляшкевіч
- •Андрыёлі
- •Анімеле
- •Ан цыпа
- •Арамовіч
- •Арлоўскі
- •Аскерка
- •Астравіцкі
- •Астрожскі
- •Аўгусціновіч
- •Аураамка
- •Аўрамій смаленскі
- •Ачапоўскі
- •Багамолец (Bohomolec)
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багушэвіч
- •Бажанаў
- •71?.: Опыты земледелия вольнонаёмным трудом. М., 1860; 2 изд. СПб., 1861; Что можно заимствовать у иностранцев по части земледелия. СПб., 1863; 2 изд. СПб., 1867.
- •Базылік
- •3 1558 Б. Працаваў у прыдворнай музыч-най капэле галоўнага пратэктара Рэфарма-цыі ў Вялікім княстве Літоўскім Мікалая
- •Баранецкі
- •Бараноўскі
- •Бардзілоўскі
- •Барздынскі
- •Бароўскі
- •Барташэвіч (Bartoszewicz)
- •Бартольд
- •Бартэльс
- •Баршчэўскі
- •Барычэўскі
- •Белаблоцкі
- •Беркман
- •Бжастоўскі
- •Бжастоўскі
- •Бонч-асмалоўскі
- •Борзабагаты
- •Будзіла
- •Будзіл0віч
- •Будзінскі
- •Буйніцкі
- •Булгакоўскі
- •Булгары н
- •Бучынскі
- •Быкоўскі
- •Быхавец
- •Бычковы
- •Бя рында
- •Вадкоўскія
- •Вайніловіч
- •Вайніловіч
- •Валадковіч
- •Валатоўскі
- •Валовіч
- •Валовіч
- •Ваньковіч
- •Васільева
- •Ваўжэцкі
- •Вашчанка
- •Вашчанка
- •Вераніцын
- •Весялоўскі
- •Вольскі
- •Вяроўкін
- •Вярыга-дарэўскі
- •Вярэнька
- •Гаворскі
- •Гальперын
- •Гальшанскія
- •Галянскі
- •Гарабурда
- •Гарабурда
- •Гараўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гардзіслава
- •Гаўрыленка
- •Гаўсман
- •Гаховіч
- •Гашкевіч
- •Гаштольд
- •Гедзімін,
- •Герберскі
- •Гіндэнбург
- •Гітаўт-дзевалт0ўскі
- •Гольц-мілер
- •Грабніцкі
- •Граткоўскі
- •Грум-гржымайла
- •Грыгаровіч
- •Грыневіч
- •Грынявіцкі
- •Гурыновіч
- •Гусаржэўскі
- •Гусоўскі
- •Дабравольскі
- •Дабравольскі
- •Дадэрка
- •Дакучаеў
- •Даленга-хадакоўскі
- •Далеўскія
- •Даманеўскі
- •Дамашэвіч
- •Дамбавецкі
- •Дамброўскі
- •Дамейка
- •Дарагастайскі
- •Дашчынскі
- •Дземід0віч
- •Дзмітрыеў
- •Дмахоўскі
- •Дразд0в1ч
- •Дубовіч
- •Дудышкін
- •Дунін-горкавіч
- •Дунін-марцінкевіч
- •Дыбоўскі
- •Ермакоў
- •Ефрасіння полацкая
- •Ефрасіння рагвалодаўна
- •Жаля30ўскі
- •Жахоўскі
- •Ждановіч
- •Жуковіч
- •Жураўскі
- •Жыпмонт I
- •Жыпмонт II
- •Жэра (Zera)
- •Завадскія
- •Завітневіч
- •Загурскі
- •Залескі
- •Залускі
- •Замысл0ўскі
- •Заранка
- •Зарэмба
- •Зарэмба-каліноўскі
- •Звеніслава
- •Здан0в1ч
- •Івановіч
- •Іваноўскі
- •Іваноўскі
- •Ігнатовіч
- •Ігнацьеў
- •Кавалеўская
- •Кавалеўская
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •7В.:Собр. Науч. Тр. Т. 1—2. М., 1950—56.
- •Кавячынскі
- •Каганец
- •Каладынскі
- •Каменскі
- •Кантрым
- •Канчэўскі
- •Каралькевіч
- •Каратынскі
- •7В.:Творы. 2-е выд. Мн., 1981.
- •Каржанеўскі
- •Карповіч
- •Карповіч
- •Карташэўскі
- •Карчэўскі
- •Кары цкi
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касцюшка
- •Катовіч
- •Кахлеўскі
- •Качаноўскі
- •Каяловіч
- •Кіпрыян
- •Кірыла тураўскі
- •Клакоцкі
- •Клімашэўскі
- •Клімент смаляціч,
- •Кміта-чарнабыльскі
- •Князьнін
- •Крачкоўскі
- •Крашэўскі
- •Крышкоўскі
- •Кукальнік
- •Кулакоўскі
- •Кулжынскі
- •Кульчынскі
- •Кунцэвіч
- •Курбскі
- •Кургановіч
- •Кусцінскі
- •Кутарга
- •Кутарга
- •Кутневіч
- •Лада-заблоцкі
- •Латышаў
- •Лебензон
- •Легатовіч
- •Лепяшынскі
- •Лепяшынскі
- •Ліцыній намыслоўскі
- •Лужынскі
- •Лускіна
- •Лышчынскі
- •Любашчынскі
- •Людагоўскі
- •Лянкевіч
- •Лянчыцкі
- •Ляскоўскі
- •Макоўскі
- •Макушаў
- •Малышэвіч
- •Малышэўскі
- •Мамонічы
- •Манькоўскі
- •Манюшка
- •Манюшка
- •Марал ёўскі
- •Марахоўскі
- •Марашэўскі
- •Маркевіч
- •Маркев1ч
- •Марозік
- •Марцінкевіч
- •Марціноўскі
- •Масальскі
- •Масальскі
- •Маскевіч
- •Маскевіч
- •Матушэвіч
- •Мендэле-мойхер-сфорым
- •Мікешын
- •Мікуцкі
- •Міладоўскі
- •Міхановіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Мужылоўскі
- •Мурзакевіч
- •Мухлінскі
- •Мысаўской
- •Мялешка
- •Мяржынскі
- •Набароўскі
- •Навадворскі
- •Нагумовіч
- •Нарвойш
- •Наркевіч-ёдка
- •Нарушэвіч
- •Насовіч
- •Незабіт0ўскі
- •Незабытоўскі
- •Несялоўскі
- •Нікіфароўскі
- •Павел 3 візны
- •Пагарэльскі
- •Пагоскі
- •Падабедаў
- •Падчашынскі
- •Пакроўскі
- •Палонскі
- •Панятоўскі
- •Папроцкі
- •Паўстанскі
- •Пачобут-адляніцкі
- •Пашакоўскі
- •Пашкевіч
- •Пельгжымоўскі
- •Перасветаў
- •Петражыцкі
- •Петрапаўлаўскі
- •Пётр 3 ганёндза
- •Пільхоўскі
- •Пратасевіч
- •Пратасовіч
- •П ржав альс кi
- •Рагнеда рагвалодаўна
- •Рагоўскі
- •Радзевіч
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радкавец
- •Радчанка
- •Ражанскі
- •Раманаў
- •Ратондус
- •Ржавускі
- •Рудніцкі
- •Рукевіч
- •Румянцаў
- •Рункевіч
- •Русецкая
- •Русецкі
- •Руткоўскі
- •Сабольшчыкаў
- •Саветаў
- •Савіч-заблоцкі
- •Саковіч
- •Сакольскі
- •Сапуноў
- •Сарбеўскі
- •Сасноўскі
- •Семяновіч
- •Семянтоўскі
- •Сердзюкоў
- •Сердзюкоў
- •Сержпутоўскі
- •Сілівановіч
- •Сімяон полацкі
- •Сітанскія
- •Скарульскі
- •Скрабецкі
- •Славінецкі
- •Слонімскі
- •Слупскі
- •Смаленскі
- •Смародскі
- •Сматрыцкі
- •Смуглевіч
- •Спасовіч
- •Станкевіч
- •Стары улас
- •Стафан баторый
- •Страйноўскі
- •Стрыйкоўскі
- •Стукаліч
- •Судзіл0ўская
- •Судзілоўскі
- •Сцірпейка
- •Сыракомля
- •3 Палацаў, пыхлівых адвечна,
- •Ся машка
- •Сямеўскі
- •Сянкоўскі
- •Тамашэўскі
- •Тапчэўскі
- •Трубніцкі
- •Трусевіч
- •Трутнеў
- •Труцэвіч
- •Турцэвіч
- •Тшашчкоўская
- •Тызенгаўз
- •Тызенгаўз
- •Тылкоўскі
- •Тышкевіч
- •Тышкевіч
- •Урончанка
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Файніцкі
- •Фалькоўскі
- •Фалькоўскі
- •Фальскі
- •Федаровіч
- •Філалет хрыстафор
- •Фіялкоўскі
- •Хадкевіч
- •Харламповіч
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Храпавіцкі
- •Храптовіч
- •Храптовіч
- •Цадроўскі
- •Цамблак
- •Цвяткоўскі
- •Цытовіч
- •Цэраскі
- •Цяплінскі
- •Цяцерскі
- •Чалоўскі
- •Чарноўская
- •Чартарыйскі
- •Чаховіц
- •Шадурскі
- •Шалковіч
- •Шапялевіч
- •Шапялевіч
- •Шукевіч
- •Шыдлоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шымкевіч
- •Юркевіч
- •Ягадзінскі
- •Якубовіч
- •Яленская
- •Яленскі
- •Яльніцкі
- •Янушкевіч
- •Ярашэвіч
- •Ястржэмбскі
- •Яцкоўскі
- •Спіс аўтараў
Адамовіч
Адам Фердынанд (6.12.1802—30.4.1881)
Вучоны-медык. Нарадзіўся ў Вільні, дзе i атрымаў адукацыю. У 1822 магістр меды-цыны ў Віленскім універсітэце на кафедры параўнальнай анатоміі. 3 яго ўдзелам у 1823 у Вільні створана ветэрынарная школа. 3 1826 доктар медыцыны. Заснавальнік музея зоатэрапеўтычных прэпаратаў. Вык-ладаў у Віленскай медыка-хірургічнай ака-дэміі з 1838 ветэрынарныя навукі, гісто-рыю i літаратуру медыцыны. Аўтар прац па ветэрынарыі. параўнальнай паталогіі, гісто-рыі развіцця вучэння анатоміі ў Польшчы i Вялікім княстве Літоўскім. Вывучаў гісто-рыю Вільні i вьшаў твор «Віленскі аўгсбург-скі касцёл...» (1855, Вільня, на польскай мове). Актыўна ўдзельнічаў у жыцці вілен-скага медыцынскага таварыства, падтрым-ліваў яго матэрыяльна. Памёр i пахаваны ў Вільні.
АДАМОВІЧ
Людвіг Фларыянавіч (1823—87)
Вучоны-медык. Нарадзіўся ў шляхецкай сям'і Ігуменскага пав. (зараз Чэрвеньскі р-н Мінскай вобл.). Пасля заканчэння ў 1849 С.-Пецярбургскай медыка-хірургічнай ака-дэміі служыў да 1861 у Севастопальскім ва-
12
енным шпіталі, потым у Мінгрэльскім егерскім палку i розных ваенных шпіталях. У 1863 атрымаў ступень доктара медыцыны за дысертацыю «Пра слупняк, асабліва траўматычны».
АДЫНЕЦ
Антон Эдвард (псеўд. Інацэнты Старушкевіч; 25.1.1804—15.1.1885)
Паэт, перакладчык, мемуарыст, выда-вец. Нарадзіўся ў в. Гейстуны Ашмянскага раёна. Скончыў Віленскі універсітэт (1823) са ступенню магістра права. У Вільні сяб-раваў з А.Міцкевічам, Я.Чачотам, Т.Занам, І.Дамейкам, І.Ходзькам. У 1821 стаў членам таварыства філарэтаў, для якога напісаў «Песню філарэтаў» (пераробка яе — «Песня» Ф.Багушэвіча ). У лістападзе 1823 — лютым 1824 зняволены ў турму па справе таварыства. У 1825—26 выдаў у Вільні 2-том-нік «Паэтычныя творы». Рэдактар альманаха «Мелітэле» (1829). У 1829—37 па-дарожнічаў па Заходняй Еўропе (часткова з А.Міцкевічам), жыў у Дрэздэне. У 1837 вярнуўся ў Гейстуны. 3 1838 у Вільні. У 1841—59 рэдактар газ. «Виленский вестник». У гэты час погляды А. сталі больш правымі: ён удзельнічаў у выданы «Альбома» ў гонар Аляксандра II (Вільня, 1858). 3 1866 у Варшаве, супрацоўнічаў у розных газетах i часопісах. У 1884 разам з Дамей-кам наведаў Беларусь, пабываў у Крошыне, дзе, магчыма, сустракаўся з П.Багрымам. Аўтар мемуарных «Лістоў з падарожжа» (1875—78), «Успамінаў з мінулага» (1884), вершаваных драм «Феліцыта, або Карфа-генскія мучанікі» (1849), «Барбара Радзіві-лянка» (1860). Перакладаў на польскую мо-ву творы Дж.Г.Байрана, А.Пушкіна, Ф.Шылера i інш. А.В.Мсньдзіс.
АЖЭШКА
(Orzeszkowa, дзявочае Паўлоўская) Эліза (6.6.1841—18.5.1910)
Польская пісьменніца рэалістычнага кі-рунку, палымяны гуманіст i дэмакрат. На-радзілася ў б. маёнтку Мількаўшчына Гро-дзенскага павета. Выхоўвалася ў манастыр-скім пансіёне ў Варшаве (1852—57). Да вяршынь тагачаснай еўрапейскай культуры паднялася дзякуючы самаадукацыі, назаў-сёды захавала веру ў навуку i чалавечы ро-зум. Выключную ролю ў фарміраванні яе светапогляду адыгралі нацыянальна-вызва-ленчая барацьба польскага i беларускага народаў i сялянская рэформа на Беларусі 1860-х гадоў, якія яна назвала «сваімі уні-версітэтамі». Яны вызначылі i яе пісьмен-ніцкае прызначэнне: «Гэты момант зрабіў рашучы ўплыў на маю будучыню... Гэты момант запаліў ва мне жаданне служыць Радзіме па меры сіл i характару маіх здоль-насцей; з яго агню i слёз узнікла ва мне жаданне прынесці хоць маленькую цаглін-ку для таго выратавальнага моста над без-данню, праз які павінен быў прайсці народ... Пазней мяне апаноўвалі ўсякія сум-ненні, але ў ідэі любасці да Радзімы i аба-вязку служыць ёй я ніколі не сумнявала-ся... Усё гэта зрабіў ca мной i ва мне год 1863. Калі б не яго молат i разец, мой лес быў бы іншы і, відаць, я не стала б пісь-менніцай». У час паўстання 1863—64 А. была сувязной партызанскага атрада Р. Траўгута, які дзейнічаў на тэрыторыі Беларускага Палесся, дапамагала медыкамен-тамі, харчаваннем, хавала ў маёнтку Траў-гута пасля разфому яго атрада, а потым, рызыкуючы жыццём, адвезла яго да фаніц Каралеўства Польскага. Перажыўшы горыч задушэння паўстання, яна займалася сама-адукацыяй, адначасова рабіла першыя спробы ў мастацкай творчасці. У 1869 пе-раехала на сталае жыхарства ў Гродна, дзе i памерла.
Літаратурную дзейнасць пачала ў 1866 апавяданнем «Малюнак з галодных гадоў», навеяным успамінамі пра голад беларускай прыгоннай вёскі. У далейшым А. звяртаец-ца да жанру аповесці і рамана. Аднак яе раннія раманы канца 1860-х гадоў: «Апош-
13
няе каханне», «У клетцы», «На правінцыі» — даволі маралізатарскія i схематычныя, у вобразах станоўчых герояў — капіталістыч-ных дзялкоў — адлюстраваны ідэалы «вар-шаўскага пазітывізму» наконт буржуазнага прагрэсу i ўсеагульнага дабрабыту. Рэчаіс-насць абвергла ix, а сама пісьменніца пера-гледзела канцэпцыю «тэндэнцыйнага» ра-мана, каб стаць мастаком-рэалістам. У яе раманах «Пампалінскія» i «Сям'я Брохві-чаў» (абодва 1876) сатырычна намаляваны саслоўная фанабэрыя, эгаізм i паразітычнае існаванне шляхецкай арыстакратыі. У 1870-я гады пісьменніца становіцца на чале жаночага руху ў Польшчы, выступае з артикулам! «Аб жаночым пытанні» i «He-калькі слоў пра жанчын» (абодва 1870), у якіх вылучае дзве асноўныя праблемы: па-літычнага i сацыяльнага раўнапраўя жанчын i карэннай змены ix выхавання, пад-рыхтоўкі да карыснай прафесійнай i гра-мадскай дзейнасці. Шырокую вядомасць на радзіме i за мяжой атрымаў раман «Марта» (1873), прасякнуты палымяным пратэстам супраць рабства жанчыны ў та-гачасным свеце. Імкненнем актыўна ўплы-ваць на грамадскую свядомасць пазначаны зб. апавяданняў «3 розных сфер» (т. 1—3, 1879—82), дзе пісьменніца выступіла ў аба-рону пакрыўджанай беднаты: «Я хацела ве-даць, як жыве, што думае i адчувае чалавек у маленькай хатцы з акенцам ля самай зямлі». 1880-я гады — час найвышэйшага ўздыму творчасці А., калі створаны раман-ны ^пас «Над Нёманам» (1887) i вялізнае эпічнае палатно — аповесці i апавяданні з жыцця беларускага народа. У рамане «Над Нёманам» яна ўзнімае надзённыя праблемы тагачаснай польскай рэчаіснасці. Шля-хецкі засценак, што жыве сялянскім жыц-цём з усёй яго паэзіяй працы, дэмакратыч-ная інтэлігенцыя двара Карчынскіх з моц-нымі традыцыямі нацыянальна-вызвален-чай барацьбы i фупа касмапалітаў-арыс-такратаў, адарваных ад народнага жыцця, — сюжэтныя лініі рамана, гарманічна сідягну-тыя ў адзін вузел. Палымяным гуманістыч-ным пафасам прасякнуты яе творы пра цяжкае жыццё беларускага народа, раскрыты лепшыя рысы яго нацыянальнага харак-тару, сцверджаны задаткі вялікага развіцця, што тояцца ў прыніжаным, але стойкім i цярплівым беларускім народзе — аповесці «Нізіны» (1884), у якой чуюцца адгалоскі «Мужыцкай праўды» К.Кіш'ноўскага, «Дзюрдзі» (1885), «Хам» (1888), апавяданні «Рэха», «Тадэвуш», «У зімовы вечар», «На следстве» i інш. Палемічна завостраная назва аповесці «Хам» абумоўлена гуманіс-тычнай ідэяй сцвердзіць героем жыцця ча-лавека з народа, які ўвасабляе магутныя сі-лы, духоўнае багацце, хараство беларусаў. Фальклору беларусаў прысвечаны паэтыч-ныя нарысы «Людзі i кветкі па берагах Немана» (1888—91). У вуснапаэтычнай твор-часці А. бачыць выяўленне духоўнага ба-гацця беларусаў. Пісьменніца збірала i сама рабіла фальклорныя запісы. Бясспрэчнымі доказамі розуму i пачуцця прыгожага ў бе-ларусаў яна лічыла лірычную народную песню, баладу, паэтычныя назвы раслін, народную медыцыну. «Вельмі пашырана думка, — пісала А., — што сяляне зусім абыякавыя да навакольнай прыроды, яе ха-раства i не заўважаюць з'яў, што не ўплы-ваюць на ix штодзённае жыццё. Дзіўна, як такая думка можа існаваць, калі ёсць народная песня, у якой урыўкамі і ў рознай ступені пластычнасці, але густа рассеяны малюнкі прыроды i назіранні над яе з'ява-мі. Гэтай думцы без сумнення супярэчыць таксама i веданне народам расліннага свету, настолькі дакладнае, што смела можна сцвярджаць: ад самага высокага дрэва да найменшай былінкі, якія растуць на той жа зямлі. што i ён, няма такой расліны, якая ў яго мове не мела б свае назвы, a ўжо ў гэ-тых назвах выяўляецца назіральнасць, вы-казаная ў жывапіснай і паэтычнай, іншы раз грубай, але выразнай форме». У 1890-я гады творы А. часткова трацяць вастрыню сацыяльнай праблематыкі за кошт паглыб-лення маральна-этычных матываў (зборнік апавяданняў «Меланхолікі», 1896), але ў адмаўленні супярэчнасцей капіталістычнай рэчаіснасці i дэкадэнцкага мастацтва яс-крава выявіўся рэалізм пісьменніцы. Апошні зборнік навел «Gloria victis» («Слава пераможаным!», 1910) услаўляе герояў паўстання 1863—64 i традыцыі нацыяналь-на-вызваленчай барацьбы.
Апошнія гады жыцця А. цесна звязаны з беларускай мясцовасцю Фларыянаў, дзе ў маёнтку Бохвіца (цяпер землі калгаса імя Ламаносава) у час летняга адпачынку пісь-менніца збірала польскую i беларускую ін-тэлігенцыю, там наладжваліся літаратурныя i музычныя вечары, спектаклі. Падтрымлі-ваючы творчыя сувязі з дзеячамі культуры славянскіх народаў, А. цікавілася беларускай i ўкраінскай літаратурай, вяла актыў-ную перапіску з I.Франко, сябравала з Ф.Багушэвічам, высока ставіла яго твор-часць i прапагандавала яе. «Быў у мяне ня-
14
даўна пан Багушэвіч, — пісала яна вучона-му-этнографу Я.Карловічу, — i чытаў мне казку — доўгую, поўную фантазіі, якую напісаў па-беларуску. Гэта прыгожы .та-лент. Польскія вершы яго слабыя, але бе-ларускія, на мой погляд, выдатныя. Трэба было б усімі сіламі заклікаць яго да работы ў гэтым кірунку». Творы А. стаяць каля вытокаў беларускага тэатра. Для беларус-кай сцэны былі зроблены інсцэніроўкі апа-вядання «У зімовы вечар» (драм, перапра-цоўка Власта — В.Ластоўскага) i аповесці «Хам». Яны ставіліся трупай \.Буйніцкага, шматлікімі самадзейнымі i паўпрафесійны-мі гурткамі. Спектаклем «У зімовы вечар» 14.9.1920 адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатр, у 1921 у БДТ пастаўлены «Хам» (рэж. абодвух спектакляў Ф.Ждановіч), у 1923 «Рысь» паставіла трупа У.Галубка. На беларускую мову перакладзены творы «Гэ-далі» (Вільня, 1907), «У зімовы вечар» (Вільня, 1927). Асобным выданнем у пера-кладзе Я.Брыля i Я.Бяганскай выйшла яе кн. «Выбранае» (1975). У Гродне ў доме, дзе з 1894 жыла А., адкрыта пастаянная эк-спазіцыя, на будынку — мемарыяльная дошка, пастаўлены помнік, адна з цэн-тральных вуліц горада названа яе імем.
Те:. Рус пер. Соч. Т. 1—5. М., 1953—54.
Jlim:. Г а п а в а В.1. Эліза Ажэшка: Жьшцё І творчасць. Мн., 1969; История польской литературы. М, 1968. Т. 1. С. 503—514; J ankowski Е. Eliza Orzeszkowa. Warszawa, 1964. В.І.Гапава.