Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Чăваш чĕлхи — Чувашский по материалам Дегтярева...doc
Скачиваний:
6
Добавлен:
14.11.2019
Размер:
337.92 Кб
Скачать

Образование глаголов от существительных

1) с аффиксом -ла(-ле):   ĕç (работа, труд) – ĕçле (работать, трудиться);    ответ – ответле (отвечать);     парне (подарок) – парнеле (подарить);     ташă (танец) – ташла (танцевать);     шухăш (мысль, дума) – шухăшла (думать, мыслить).  

2) с аффиксом -лан(-лен):    вăй (сила) – вăйлан (усиливаться);     ĕмĕт (мечта) – ĕмĕтлен (мечтать);     интерес – интереслен (интересоваться);

3) с аффиксом -лаш(-леш):    пĕр (один, единый) – пĕрлеш (объединиться);     тăван (родной, родственник) – тăванлаш ((по)родниться);     тус (друг) – туслаш (подружиться).          Сăпка юрри (Колыбельная)     Юлташпа эс пул юлташ,     Усалпа эс ан паллаш...     Вырăспа та тăванлаш,     Тутарпа та эс туслаш,     Пурте – пирĕн хурăнташ,     Çывăр, пĕчĕкçĕ чăваш!     (П. Хузангай)

Повелительное наклонение

    Формы повелительного наклонения используются для выражения пожелания, приказания, просьбы, совета. Как отмечалось в предыдущей части, форма 2-го лица единственного числа совпадает с основой глагола. А форма множественного числа образуется от нее путем прибавления аффикса -ăр(-ĕр):     тăр (стой, встань) – тăрăр (стойте, встаньте);     лар (сиди, садись) – ларăр; ларăр, тархасшăн (садитесь, пожалуйста);     кĕр (входи (войди)) – кĕрĕр;     ирт (проходи (пройди)) – иртĕр.     çи (ешь, кушай) – çийĕр;      С присоединением аффикса -ăр(-ĕр) основы на -а(-е) теряют конечный гласный:     вула (читай) – вулăр (читайте);     кала (скажи) – калăр;     хатĕрле ((при)готовь) – хатĕрлĕр;     тӳле ((за)плати) – тӳлĕр.          Если аффикс -ăр(-ĕр) присоединяется к основам на -у(-ӳ), то конечный гласный заменяется звукосочетанием -ăв(-ĕв): ту ((с)делай) – тăвăр ((с)делайте)*;   çу (мой, стирай) – çăвăр.         Форма 3-го лица ед. числа повелительного наклонения образуется с помощью аффикса

-тăр (-тĕр):     пул (будь (стань)) – пултăр (пусть будет (станет));     пĕл ((у)знай) – пĕлтĕр (пусть (у)знает);     пăх (смотри (гляди)) – пăхтăр (пусть (пускай) смотрит).          Пултăр çул тăвалла,     Йывăр пултăр анма,     Юрамасть сан манма:     Сăмах патăн пулсан —     Пурнаçла.     (Л. Мартьянова)      Во множественном числе т заменяется на (ч)ч:

сывă пулччăр – пусть будут здоровы;

пĕлччĕр – пусть знают,

пăхчăр – пусть смотрят.          Сывă пулччăр, пур пулччăр,     Ача-пăчаллă пулччăр,     Ырă-тату пурăнччăр.     Усал сăмах ан илтчĕр.     [Пусть живут в довольстве, здравье     Да детишек народят,     И во всем пусть будет лад.    (Из пожелания молодоженам)

* Чередование -у(-ӳ) с -ăв(-ĕв) происходит во всех случаях, когда имена и глаголы типа ту (т. е. с конечным или -ӳ) принимают аффикс, иачинающийся с гласного звука; ср.: ту «делай» – тăвать «делает», ту «гора» – тăва «гору», тăвалла «в гору».

Отрицательная форма повелительного наклонения

Отрицательная форма пов. наклонения образуются с помощью частицы ан.:     ан тыт – не трогай, не держи;     ан çухат – не теряй;     ан ан – не спускайся (не сходи);     ан шанăр – не доверяйте;     ан шăнăр – не простудитесь;     асăрханăр, ан ӳкĕр – будьте осторожны, не падайте.

* * *

    Савнă тусăм, кăмăллă юлташăм,     Ан кӳрен, тархасшăн, ан çиллен...    (Я. Ухсай)

    ...Телейлĕ пул, нумай çул пурăн,     Асап та, хурлăх та ан кур.     (П. Хузангай)

    Пул хĕрӳлле, тӳрĕ, ан ятла çулна...     Кирлĕ-кирлĕ маршăн [«из-за пустяков»] ан çухат пуçна    (Л. Мартьянова)