10. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1) Мемлекеттің аса маңызды сипаты не?

2) Мемлекеттік шекара сызығының өтуі тиісті халықаралық шарт жасалуын қажет ете ме?

3) Халықаралық құқықтың шекара жөніндегі маңызды принциптері қандай?

4) Мемлекеттердің бір-бірінің аумақтық тұтастығын құрметтеуін қалай түсінесіз?

Грамматикалық түсініктеме

1. Есімше – в казахском языке причастие, главным образом выступает в качестве сказуемого и определения.

Например: хатталған шекара,

мойындалған шекара,

қол қойылған келісім,

келісілмеген екі учаске.

2. Шартты рай – шартты райдың жұрнағы – -са, -се (согласовательное наклонение или условное наклонение).

Жіктелуі:

Жекеше түрі	Көпше түрі
І. айт+са+м ІІ. айт+са+ң айт+са+ңыз ІІІ. айт+са	айт+са+қ айт+са+ңдар айт+са+ңыздар айт+са

Глаголы условного наклонения в единственном и во множественном числах в 3-ем лице личного окончания не имеют.

Мысалы: Егер ел таңбасын, туын, әнұранын, астанасын және тағы басқаларын әр ел өзі дербес айқындайтын болса, ал мемлекеттік шекара сызығының өтуі тиісті халықаралық шарттардың жасалуын талап етеді.

3. Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем (сложноподчиненные предложения с придаточными условными)

Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы:

1. -се, -се

2. Болымсыздық етістік +ған+да (отрицательная форма глагола)

Мысалы:

1) Екі мемлекет басшысы қол қоймаса, келісім болмайды.

2) Мен келсем, сен кетіп қалыпсың.

3) Мен ауылға барғанда, көп жаңалық, өзгерістер болды.

11. Жаттығуды орындаңыздар; сөйлемді аяқтаңыздар; басыңқы сөйлемдерді оң жақ бағанадан табыңыздар (к придаточным предложениям в левом столбике подберите подходящие по смыслу главные предложения из правого столбика)

І.	а) Көршілес екі мемлекет келіспесе, ә) Заңдық негізде хатталған Халықаралық тұрғыда мойын-далған шекара болмаса, б) Халықаралық құқық прин-циптері туралы Декларацияға қол қойса, в) Тараптар “статус-кво” прин-ципін сақтамаса,	Қатысушы мемлекеттер бір-бірінің аумақтық тұтастығын құрметтуі тиіс. Бару-келу, виза мәселесі қиындайды. Халықаралық құқықтың екі маңызды принципі – шекараның мызғымастығы принципі, мемлекеттік аумақтық тұтастығы принципі бұзылады. Шекаралық аудандар тұрғындарын қақтығыстарға, күтпеген қимылдарға әкелуі мүмкін.
ІІ.	а) Мен хабарламағанда, ә) Сен көмектеспегенде, б) Көп қайталасам, в) Көп оқысаң, г) Гүл өссе, ғ) Жақсы қосылса, д) Жақсы болсаң, е) Өзің әділ болмасаң, ж) Мен айтпағанда,	өзгеден әділдік іздеме. жақын көп. жердің көркі. жатқа білер едім. мен үлгермейтін едім. көп білесің. әрине, жаттап аламын. сен емтиханнан кешігер едің. ұмытып кетер едің.

Анықтауыш. Сөйлемдегі қызметі. Сөйлемде анықтайтын сөзінің тек алдынан келеді. Мысалы: ірі мемлекет, үлкен аймақ. Сондай-ақ, анықтауыштар ілік септігінде тұрып, тәуелдік жалғауы жалғанған сөзді анықтайды. Мысалы: елдің шекарасы, шекара сызығы.

Анықтауыш зат есімнен, сын есімнен, есімдіктен, сан есімнен, есімшеден жасалады. Сұрақтары қандай? қай? қайсы? қанша? неше? нешінші? кімнің? ненің? қайдағы? қашанғы?

Анықтауыш анықтайтын сөзінің алдынан келгенде септелмейді, жекеше, көпше түрде өзгермейді.

Мысалы: мойындалған шекара

мойындалған шекараның

мойындалған шекараға.

Анықтауыш есімшеден жасалғанда: Бір-бірінің аумақтық тұтастығын құрметтеген мемлекеттер.

Анықтауыш зат есімнен жасалғанда: киіз үй тігілді.

Анықтауыш болатын зат есім ілік септігінде, ал анықталатын сөз тәуелдік жалғауының 3-жағында тұрады. Мысалы: Мемлекеттің басшысы қол қойды.

12. Топ болып мына сұрақтарды талқылаңыздар:

а) Шекара деген не?

ә) Мемлекеттік шекара деген не?

б) Қытаймен шекараласатын ТМД мемлекеттерін атаңыз.

13. Мәтіннен біріккен сөздерді табыңыздар.

Үлгі: Халықаралық, ...

14. Шекара сөзіне анықтауыш болатын сөздерді атаңыздар.

Мысалы: мемлекеттік

15. Шекараның мызғымастығы, аумақтық тұтастық, шекара сызығы – орыс тіліне аударыңыз.

16. Трансшекаралық өзендер туралы газет материалдарын пайдаланып, сөйлеңіз.

17. Төменде берілген мәтіннен Қазақстан – Қытай мемлекеттік шекарасы туралы фактілерге назар аударыңыз.