8. Факультетте экологиялық мәселелерге қатысты осы үш кесте бойынша сауалнама жүргізіп, қорытынды әңгіме өткізіңіздер. Ғаламның жылынуы адамзатқа қатерлі ме?

1. Сөздікпен жұмыс: дағдарыс, топырақ, қалдықтар, зардап, жанұшыру, ықтимал, қатерлі, егін, шығымдылық, бақандай, ауқымды, өндіріс, қаптаған автокөлік.

2. Ойтүрткі сұрақтарға жауап беріңіздер:

а. Соңғы кездердегі ауа райындағы күрт өзгерістерді байқадыңыз ба?

ә. Қыс ішінде күн күркіреуі неліктен деп ойлайсыз?

б. Солтүстік магнитті полюстің жылжуы туралы қандай мәлімет – ақпараттар білесіз? Оның ауа райына әсері қандай болар еді?

3. Мәтінді оқыңыз.

Кеңес үкіметі өткен шаққа кеткенімен, артында проблемасы қалды: экологиялық дағдарыс, топырақ эрозиясы, радиоактивті қалдықтар мен оның зардабы түрлі техногенді себептердің салдары.

Полигон мен ғарыш аймағы туралы көп айтылды, көп жазылды. Бүгінгі сөз экологиялық сауаттың тапшылығынан ақпарат айдынына сирек шығатын тағы бір ғаламдық проблема – парникті газдардың планета ауа райының ауытқуына тигізер әсері турасында. Әлем экологтары жан ұшырып дабыл қаға бастады. Мәселе БҰҰ-ына дейінгі инстанцияларға жетіп, мемлекет басшыларының саясаттан кейінгі басты тақырыбына айналды. Себебі жер шары соңғы 100 жылда 1,5 градусқа жылыған. Оның ықтимал зардабы да тым қатерлі.

Климатқа әсері үлкен парникті газ–энергетиканың жемісі. Парникті газдардың әлемге, адамзатқа тигізер ең үлкен зардабы планета ауа райының күрт өзгеруімен түсіндіріледі. Түрлі техногенді себептерден туындамақ парникті газдар эффекті жер шарындағы табиғи тепе-теңдікті бұзып, катаклизмдерге, апаттарға соқтыруы ықтимал. Ауа-райы өзгермек, жауын-шашын азайып, кейбір жерлерде егіннің шығымдылығы 10-30 процентке дейін төмендемек.

Жер шарының оңтүстік қапталында өмір сүру мүмкін болмай қалуы да ықтимал дейді ғалымдар. Керісінше, біраз жерде су молайып, үстіміздегі ғасырдың ортасына қарай әлемдік теңіздің деңгейі 18, ал 2100 жылы жарты метрге жоғарылауы мүмкін деген де болжамдар бар. Тропикалық циклондар, дауылды жаңбырлар, су тасқындарында да толас болмайтын сияқты. Мұның бәрі парникті газдар проблемасының аса өзектілігін көрсетеді. 1992 жылы қатерді мойындаған әлемнің 175 елі БҰҰ-ның жер климатының өзгеруі туралы конвенциясына қол қойды. Ішінде Қазақстан да бар. Климаттың өзгеруі қазақ даласын да айналып өтпепті. Елде соңғы жүз жылда ауа райы бақандай 1,3 градусқа жылыған. Бұл – әлем климатының ғаламдық жылынуынан екі есе көп мөлшер! Демек, басқаны былай қойғанда бұл проблема алдымен Қазақстан үшін аса маңызды.

Планета климатының жылынуы – болашақтағы аса зор ауқымдағы экологиялық апаттың хабаршысы. Қайталап айтамыз, бәріне себеп – адамзаттың өз қолымен жасалған өндіріс пен техника бөлетін парникті газдар.

БҰҰ-ның мінбесіне дейін көтерілген парникті газдарды негізінен көмір-энергетика кешендері, қаптаған автокөліктер бөледі.

Яғни парникті газдардың молдығы салдарынан соңғы жүз жылда қазақ даласы 1,3 градусқа, ал ең суық құрлық Алматыда 2,5 градусқа жылыды. Мұзды материк бері қарай алып айсбергтерін шығара бастады.

Өткен ғасырдың аяғында әлемдік дәрежедегі осы апаттың ықтималдылығы мен аса өзектілігі өмірге КИОТО атты халықаралық бағдарлама әкелді. (“Түркістан” 4.04.2002.)

5. “Ғаламның жылынуы” тақырыбына қатысты семантикалық карта жасаңыз (Лексика –1, Лексика –2, Лексика –3)

Л1 – осы тақырыпта көбірек қатысты етістіктер;

Л2 – осы тақырыпқа қатысты сын есімдер;

Л3 – осы тақырыпқа қатысты құжаттар атауы;

6. Парникті газдардың әлемге, адамзатқа тигізер зардаптарын атаңыздар?

7. Парникті газдардың пайда болу себептерін айтыңыз.

8. Төменде берілген шағын мәтінді оқып, цифрлар не дейді, қорытындысы не, әңгімелеңіз.

Тек 1990 жылы ғана Қазақстанда техногенді себептерден бөлінген парникті газдардың мөлшері 64,4 ММТ (миллион метр тонна) болған. Елдегі парникті газдардың 40 пайызын түрлі қазандықтар, 14,3 пайызын транспорт, 12,9 пайызын коммуналды шаруашылықтар, 13,4 пайызын өнеркәсіп бөледі. 1990 жылы еліміз бойынша 200 млн. тонна көмірқышқыл газы бөлініпті. Оны елдің әр тұрғынына шаққанда 11 тоннадан келеді. Демек, қазақ даласында соңғы жүз жылда ауа райының 1,3 градусқа жылынуына таңдануға болмайды.

(“Түркістан” 4.04.2002.)

Грамматика

Себеп салдар қатынасты білдіру

Жалғаулықтар: себебі, сондықтан, өйткені, неге десең.

Ол емтиханды жақсы тапсырды, себебі ол көп дайындалды.

Ол көп дайындалды, сондықтан емтиханды жақсы тапсырды.

1- жаттығу. А. Сөйлемдерді себебі жалғаулығын пайдаланып, құрмалас сөйлем құраңыз.

Үлгі: Мен киноға бармаймын. Бұл киноны көрдім.

Мен киноға бармаймын, себебі бұл киноны көрдім.

Асқар жұмыста болған жоқ. Ол ауырды.

Ол сабаққа дайындалмады. Оның басы ауырды.

Біз күні бойы үйде отырдық. Далада жаңбыр жауды.

Айжан әрқашан жақсы жауап береді. Ол көп дайындалады.

Ол кеше сабаққа кешікті. Ол кеш тұрды.

Мен театрға бара алмаймын. Бос емеспін.

Тамақ ішкім келеді. Мен бүгін әлі түскі асты ішкен жоқпын.

Анна қазақша жақсы сөйлейді. Ол екі жыл Қазақстанда тұрды.

Б. Сөйлемдерді сондықтан жалғаулығын пайдаланып, құрмалас сөйлем құрыңыз.

Үлгі: Мен киноға бармаймын. Мен бұл фильмді көрдім.

Мен бұл фильмді көрдім, сондықтан киноға бармаймын.

1.Біз қоршаған ортаға жауапсыз қараймыз. Табиғат ластануда.

2. Мыс комбинаты өзінің қалдықтарын көлге төгеді. Балықтар уланып жатыр.

3. Қоршаған орта денсаулыққа зиянды. Адам өмірі қысқа, сәбилердің денсаулығы нашар.

2.Сөйлемдердегі сондықтан жалғаулығын себебі жалғаулығына өзгертіңіз.

Үлгі: Анна қазақша жақсы сөйлейді, себебі ол көп дайындалады.

Анна көп дайындалады, сондықтан ол қазақша жақсы сөйлейді. Ол бүгін кеш тұрды, сондықтан ол таңғы асты жеуге үлгермеді. Кеше ауа райы жаман болды, сондықтан біз күні бойы үйде болдық. Менің аяғым ауырады, сондықтан футбол ойнауға бармаймын.

3. Сұрақтарға жауап беріңіз, жауабыңызды жазыңыз.

Үлгі: – Кеше сіз неге стадионда болмадыңыз?

– Мен кеше стадионда болмадым, себебі аяғым ауырды.

Кеше ол неге жұмыста болмады? Сіз неге осы оқулықты сатып алмадыңыз?

Сіз кеше неге маған телефон соқпадыңыз? Неге ол емтиханды нашар тапсырды?

4. Сұраққа жауап беріңіз.

Қазір ол неге жазбайды? Ол неге жаман оқиды? Сіз кеше неге жұмыста болмадыңыз? Бүгін ол неге көңілсіз? Бүгін ол неге көңілді? Неге ол қыдыруға бармайды?

5. Сөйлемдерді аяқтаңыз.

Кеше ол бассейнде болмады, себебі ... . Кеше ол жұмыста болмады, себебі ... . Ол қазақша жаман сөйлейді, себебі ... . Ол емтиханды нашар тапсырды, сондықтан ... . Ол балетті өте жақсы көреді, сондықтан ... .

6. Мына сөйлемдерді салыстырыңыз.

1. Оқушылар « жасылдар» қозғалысына қатысуының арқасында қалада парктер алаңы ұлғайды. Оқушылар «жасылдар» қозғалысына белсене қатысқандықтан, қалада парктер алаңы ұлғайды.

2. Плотина құрылыстары үшін көптеген балық опат болды.

Плотина құрылыстары салынғандықтан, көптеген балық опат болды.

7. «Негелерге» жазбаша жауап беріңіз.

1-тапсырмада берілген сөйлем құрылымдарын пайдалана отырып, себептерін түсіндіріңіз.

1. Неге Лондон парктері тамаша сақталған?

2. Неге «Тойота» және «Ниссан» жапон фирмалары жаңа энергия көздерін іздеуге тиісті болды?

3. Неге үлкен өзендер мен көлдер өлі өзендер мен көлдерге айналып жатыр?

4. Неге жер бетінде жаңа белгісіз аурулар пайда болуы мүмкін, тұрғындар миграциясы болуы, жағымсыз құбылыстар пайда болуы мүмкін?

5. Неге әлем экологиялық апатқа ұшырауы мүмкін?