12. Тэрмін тэкст у тэорыі рэдагавання, характарыстыкі

Текст понимается как результат целесообразной речетворсческой деятельности, как письменный источник, как речевое произведение.

Існуе шырокае разуменне тэксту. Тэкст – урывак маўлення. Мае пачатак і заканчэнне. Для рэдагавання - свядома адрасаваны, аформлены на пісьме вынік тэкстастваральнай дзейнасці.

Кангламерат ССЦ – галоўная задача тэксту.

Сейчас лингвисты трактуют текст как «организованный на основе язы­ковых связей и отношений отрезок речи, содержательно объеди­няющий синтаксические единицы в некое целое». Текст – результат взаимо­действия плана выражения и плана содержания, система, пред­полагающая двух участников – автора и адресата (отправителя и получателя).

Текст конкретен и завершён. Редактирование заинтере­совано в решении задач, выдвинутых теорией текста. Назовем важнейшие: 1) исследование смысловой стороны текста в про­цессе его порождения, восприятия и понимания; 2) наблюдение над текстом как единицей коммуникации; 3) изучение проблемы информативности текста, создание методик кодирования и деко­дирования информации, которую несёт текст.

Асноўныя характарыстыкі тэксту для рэдакатра :

ЦЭЛАСНАСЦЬ . Забяспечваецца наяўнасцю сэнсавага стрыжню, які паввінен праходзіць праз увесь тэкст. Аналіз цэласнасцт праводзіцца па 2 накірунках:

1.аналіз яго як канечнага цэлага

2.выяўленне паўнаты і дакладнасці яго складнікаў.

Выказванні павінны быць лагічнымі. Правячы сказ не забываць пра увесь тэкст

ЗВЯЗНАСЦЬ. Лічыцца умовай цэласнасці тэксту. Тэкст заўсёды прырывісты і у ім існуюць сэнсавыя пустоты(лапуны). Рэдактар павінен іх выявіць як першы чытач. Звязнасць тэксту дасягаецца не толькі граматычнымі сродкамі.

ЗАМАЦАВАНАСЦЬ у пэўнай знакавай сістэме. Две формы маўлення – пісьмовая і вусная. У пісьмлвай больш складаныя канструкцыі. Вылучаюць наступныя спосабы замацавання тэксту : рукапіс, машынапіс, разнастайныя спосабы узнаулення(ксеракопія і інш), дысплэй

ІНФАРМАТЫЎНАСЦЬ. Нетолькі паведамленне фактау, а навіны. Па ступенях насычанасці вылучаюць 5 відаў інфармацыі6

1 ключавая

2 удакладняльная (звязана з ключавой і адносіцца да месца, часу і г.д)

3 дадатковая (не звязана з адзінкамі тэксту, якія авлодаюць ключавой інфармацыяй)

4 паўторная (выкарыстоўваецца толькі з рытарычнымі мэтамі, ізлішняя)

5 нулявая

Аптымальная насычанасць тэксту – 0,4 – 0, 6

13. Паняцце літаратурнай формы тэксту. Складнікі паняцця.

Литературным языком называют исторически сложившуюся совокупность внутренне организованных языковых элементов и способов их использования, обработанная филологами, литераторами, общественными деятелями на базе национального языка и принимаемая носителями языка как нормативная. Литературному языку присущи особые свойства: 1) опред. нормы (правила) словоупотребления, ударения, произношения и т.д., соблюдение которых имеет общеобразовательный характер и не зависит от социальной, профессиональной и территориальной принадлежности носителей данного языка; 2) обладание богатым лексическим фондом; 3) стремление к устойчивости, к сохранению общекультурного наследства и литературно-книжных традиций; 4) приспособленность не только для обозначения всей суммы знаний, накопленной человечеством, но и для осуществления отвлеченного, логического мышления; 5) стилистическое богатство, заключающееся в обилии функционально оправданных вариантных и синонимичных средств, что позволяет достигать наиболее эффективного выражения мысли в различных речевых ситуациях. 6) сосредоточение и наилучшая организация в единую систему языковых элементов всех уровней языка: лексики, фразеологических единиц, звуков, грамматических форм и конструкций общенародного характера; все эти языковые элементы в течение многих десятилетий усилиями многих поколений писателей, публицистов, ученых были отобраны из общенародного языка;

7) наличие письменной и устной форм. Разумеется, эти свойства литературного языка появились не сразу, а в результате длительного и искусного отбора. Природа литературных языков опирается на некоторые положения: 1) Эволюция народных языков представляет собой естественно-исторический процесс, тогда как эволюция литературных языков - это культурно-исторический процесс. Народный язык имеет склонность к диалектному дроблению, тогда как литературный, наоборот, имеет склонность к нивелировке, к установлению единообразия. Но диалектная речь как речь бесписьменная постепенно утрачивает свои различия, т, к. вместе с развитием грамотности и литературной образованности население переходит к всеобщему использованию литературного языка. Это процесс интеграции в языке. В литературном языке, напротив, увеличивается дифференциация: выявляются специальные языки (например, терминологические, язык художественной литературы, арго). Так, в своих периферийных областях русский язык распадается на отдельные сферы общения, связанные с разделением в областях быта, рода занятий русскоязычных. Однако постоянно происходит обмен между ядром литературного языка и его периферийными областями. Кроме того, происходит расширение сфер общения, находящихся вокруг ядра (например, язык средств массовой информации, информатики).

2) Назначение литературного языка совершенно отлично от назначения народного говора. Литературный язык является орудием духовной культуры и предназначается для разработки, развития и углубления не только изящной литературы, но научной философской, религиозной и политической мысли. Для этих целей ему приходится иметь совершенно иной словарь и иной синтаксис, чем те, которыми довольствуются народные говоры. 3) Даже если литературный язык возник на основе какого-т одного говора, то в силу своих задач ему невыгодно близкое родство с этим говором, поскольку ассоциация литературного языка с говором мешает правильному восприятию слов, которые вошли в литературный язык из говора, но приобрели в нем новые зна чения.

4) Народные говоры и в фонетическом, и в лексическом, и даже в грамматическом отношении развиваются гораздо быстрее, чем литературный язык, развитие которого задерживается школой и авторитетом классиков. Поэтому наступают моменты, когда литературный язык и народные говоры представляют на столько различные стадии развития, что оба они несовместимы в одном и том же народно-языковом сознании: здесь будет либо победа старого литературного языка, либо победа народного говора, на основе которого в этом случае создается новый литературный язык, либо, наконец, компромисс. 5) Если народный язык делится на говоры по географическому принципу, то в литературном языке преобладает принцип специализации, функциональной дифференциации: образованные люди, происходящие из разных местностей, говорят и пишут не совсем одинаково, и по языку произведений писателя часто можно легко определить, откуда он родом. Но гораздо сильнее вы ступают в литературном языке различия по видам специального применения: практически во всех современных литературных языках выделяются официально-деловой, научный, публицистический и разговорный стили. 6) Если народные языки могут влиять друг на друга только тогда, когда они соприкасаются в пространстве и во времени, то литературный язык может подвергнуться сильному влиянию другого языка, даже если этот последний принадлежит к гораздо более древней эпохе и географически никогда не соприкасался с территорией данного живого литературного языка. Так, словарный состав современных литературных языков во многом формируется из слов, заимствованных из старых языков культуры - древнегреческого, латинского, церковнославянского, санскрита, арабского.

14/15 Тэрмін "аналіз" у логіцы і псіхалогіі азначае мысліцельную працэдуру, мэта якой вычленіць складовыя часткі аб’екта дзеля ўсебаковага вывучэння кожнай ва ўсіх яе сувязях і ўзаемазалежнасцях, дзякуючы чаму становяцца яснымі яе ўласцівасці. Вывучаючы твор для адзнакі, рэдактар таксама "разбірае" яго на часткі і элементы (структурноа-лагічныя, маўленчыя і іншыя). Увесь комплекс мысліцельных працэдур, выкананых падчас рэдактарскага чытання рукапісу дзеля яе адзнакі і рашэння іншых задач, пазначылі тэрмінам "рэдактарскі аналіз". Разумовымі працэдурамі рэдактарскага аналізу карыстаецца любы чытач для таго, каб добра зразумець тэкст.

Рэдактар падчас рэдактарскага аналізу не толькі спазнае ўтрыманне твора. Ён імкнецца высветліць, ці возьме чытач з твора тое, што заахвоціла яго звярнуцца да гэтага твора. Убачыўшы разыходжанне паміж задумай і вынікам чытання, рэдактар прапануе змены ў творы, якія б ліквідавалі ці зрабілі мінімальным разыходжанне. Рэдактару, акрамя таго, трэба пранікнуць ў задуму аўтара, каб вызначыць, ці адказвае тэкст гэтай задуме.

Такім чынам, рэдактарскі аналіз у самым агульным выглядзе можна разглядаць як абгрунтаваную здагадка рэальных вынікаў чытання патэнцыйным чытачом.

У чым жа канкрэтна працэс такога меркавання складаецца, як працякае, якім чынам рэдактару вырашае складаныя пытанні, якія з’яўляюцц падчас працы з тэкстам?

Агульная схема працы рэдактара з тэкстам

Рэдактару мала ведаць, якія аналітычныя дзеянні ён павінен распачаць для адзнакі і ўдасканалення рукапісу і ў чым яны складаюцца - яму трэба мэтазгодна звязаць іх у адзіны працэс аналізу і адзнакі. Гэта па шэрагу прычын надзвычай складаная задача.

Па-першае, рэдагаванне як практычны працэс патрабуе ад выканаўцы мастацтва пераўвасаблення, мастацтва ўжывання агульных становішчаў да пэўнага матэрыялу. А мастацтва заўсёды суб'ектыўна, бо афарбавана асобай выканаўцы.

Па-другое, неабходна ведаць і вылучаць кожную мэту, якую патрабуецца дасягнуць на шляху да канчатковых мэтаў рэдактарскага аналізу. Віды аналізу пераплятаюцца, зліваюцца, аб'ядноўваюцца. Напрыклад, прыёмы асэнсавання тэксту, з дапамогай якіх рэдактар дасягае глыбокага яго разумення, нярэдка дазваляюць адразу выявіць неадпаведнасць фактаў з тэксту фактам рэчаіснасці, убачыць парушэнне фактычнай верагоднасці тэксту, аднаго з самых важных патрабаванняў да яго.

М.Горкі, прачытаўшы ў рукапісы аповесці С.Бандарына фразу: "Мама садзілася, раскрыўшы веер, абсыпаны лускаватымі пацеркамі", - падкрэсліў слова лускаватыя пацеркі і напісаў: "Няма такіх пацерак" (гл.: Рэдактар і кніга. 1963. Вып.4.С.192). Горкі прапусціў бы такую дробязь, калі б не супастаўляў пры чытанні характарыстыку пацерак са сваімі ведамі аб вонкавым выглядзе пацерак. Але гэта супастаўленне запазычанага ў тэксце са сваімі ведамі і ёсць адзін з прыёмаў асэнсавання тэксту. Менавіта так перад чытачом раскрываецца сэнс слоў. Чытаючы слова лускаваты, Горкі, каб усвядоміць яго значэнне, павінен быў уяўна адзначыць што-небудзь накшталт "з лускі, пласцінак", а, чытаючы далей слова пацеркі, падумаць: "дробныя шарыкі", і ён ужо не мог не заўважыць, што адно супярэчыць іншаму, і таму ацаніў тэкст як фактычна няправільны. Тут аналіз з мэтай разумення зліўся з аналізам дзеля адзнакі тэксту з пункту гледжання фактычнай дакладнасці.

Зліваюцца, пераплятаюцца не толькі віды аналізу, але і аналіз тэксту з яго адзнакай. Напрыклад, тэкст аналізуецца з мэтай сфармуляваць патрабаванні да яго - умовы, пры якіх ён можа цэласна вырашыць пастаўленую перад ім задачу. Рэдактар, сфармуляваўшы чарговае патрабаванне да тэксту, ацэньвае, ці адпавядае ён гэтаму патрабаванню. І так ─ з кожным патрабаваннем. Адзнака, такім чынам, уплятаецца ў аналіз, а не ідзе за ім, дакладней, за комплексам яго выглядаў.

Усе гэтыя заўвагі не адмяняюць мэтазгоднасці для кожнага рэдактара прытрымлівацца рацыянальнай схемы дзеянняў, якая дазваляе выконваць агульныя ўмовы працэсу рэдактарскага аналізу і рэдагавання. Лічыцца з гэтымі ўмовамі - значыць аддаваць перавагу нейкаму агульнаму парадку дзеянняў, які не перашкаджае творчасці і не замыкае мастацтва рэдактара ў цвёрдыя рамкі нерухомай схемы.

Перш наперш, трэба ўлічваць, што рэдактар, як правіла, чытае рукапіс не адзін раз. Кожнае чытанне мае свае спецыфічныя мэты, таму трэба рацыянальна размеркаваць рашэнні розных задач паміж некалькімі гэтымі чытаннямі. Вопыт даследчыкаў рэдагавання (напрыклад, К.І. Былінскага) паказвае, што вылучаюць тры асноўных віда чытання: 1) азнаямленне; 2) ацэнка; 3) шліфоўка.

Азнаямленне

Яго асноўная функцыя - агульная пазнавальная арыенціроўка ва ўтрыманні і форме твора. Яна дазваляе зразумець яго ў цэлым і пры паглыбленым чытанні ўсвядоміць месца і роль кожнай адзінкі тэксту ва ўтрыманні ўсяго рэдагуемага твора. Яна дапамагае зразумець агульную мадэль чытача, вызначыць галоўнае функцыянальнае прызначэнне выдання, сфармуляваць найважнейшыя асаблівасці твора і аўтара.

Ацэнка

Яго функцыі - паглыбленае ўсведамленне, прапрацоўка, аналіз, адзнака і крытыка тэкставых адзінак і ўсяго тэксту ў цэлым па асноўным прынцыповым пытанням утрымання і формы рэдагуемага твора.

Шліфоўка

Яго функцыі - аналіз і адзнака прызнанага прыгодным да выдання твора, пошук сродкаў ухілення чыннікаў прыватных недасканаласцяў і кантроль за іх уплывам на тэкст.

На аснове такога дзялення можна вызначыць агульную схему рэдактарскага аналізу, якая складаецца з трох частак: 1) схема азнаямляльнага чытання; 2)схема ацэначнага чытання; 3)схема шліфавальнага чытанні пры падрыхтоўцы арыгінала твора да выдання (апублікавання).

Схема азнаямляльнага чытання

(Асноўный дзеянні)

1. Пазнавальна зарыентавацца ў змесце і форме тэксту, спярша ў сувязях і ўзаемазалежнасцях буйных структурных адзінак тэксту (як яны злучаны, якую сістэму ўтвараюць, як раскрываюць тэму твора) і на гэтай падставе асэнсаваць увесь тэкст.

2. Вызначыць, на якую аўдыторыю разлічаны твор.

3. Сфармуляваць галоўны вынік чытання (агульнае функцыянальнае прызначэнне твору).

4. Вызначыць самыя галоўныя асаблівасці твора і аўтара (магчыма, шляхам знаёмства з яго творчасцю).

Схема ацэначнага чытання

(Асноўная мэта - адзнака матэрыялу з галоўных бакоў; таму акцэнт робіцца менавіта на аналіз і адзнаку буйных структурных адзінак тэксту)

I Арыентыровачнае чытанне першай рубрыкацыйнай адзінкі ніжэйшага рангу (напрыклад, параграфа), якое складаецца з дзеянняў, мэта якіх:

1) Аднавіць у памяці змест ці азнаёміцца з ім у агульных рысах

2) Вылучыць асноўныя структурна-лагічныя адзінкі, іх месца і ролю ў параграфе (абзацы)

3) Уяўна усталяваць сувязі параграфа з іншымі параграфамі часткі і з самой часткай у цэлым, а праз яе з творам для ўразумення месца і ролі параграфа ў змесце часткі і твора

II Паглыбленае чытанне з аналізам і адзнакай першага ў параграфе элементарнага звышфразавага адзінства (адзінства ніжэйшага рангу)

А) Паглыбленае чытанне з аналізам і адзнакай звышфразавага адзінства (вызначэнне асноўнай думкі - што аб чым гаворыцца)

Б) Аналіз і адзнака кожнай часткі звышфразавага адзінства (прапановы, фразы) паводле схемы:

1. Паглыбленае засваенне зместу і формы фразы (аб чым, і як менавіта гаворыцца)

2. Канкрэтызацыя функцыянальнага прызначэння фразы (які вынік павінен зрабіць чытач)

3. Канкрэтызацыя патрабаванняў да асаблівасцяў фразы:

а) ідэалагічных; б)палітычных; в) адмыслова-прадметных; г) фактычных; д)функцыянальных; е) лагічных; ж) моўна-стылістычных; з) графічных

4. Супастаўленне асаблівасцяў фразы з патрабаваннямі да іх і выснова аб іх адпаведнасць ці разыходжанні

5. Прагноз разумення прапановы чытачом і выніку чытання

6. Ацэнка фразы - супастаўленне прагназуемага выніка чытання патэнцыйным чытачом з пажаданым і выснова аб меры адпаведнасці паміж імі

7. Пошукі дадатковых аргументаў для таго каб аспрэчыць магчымыя несупадзенні айтарскай і рэдактарскай ацэнкі

8. Канчатковая ацэнка фразы

9. Усталяванне чынніку магчымага разыходжання паміж асаблівасцімі фразы і патрабаваннямі да іх, паміж прагназуемым вынікам чытання патэнцыйным чытачом і вынікам пажаданым

В) Аналіз і адзнака ўсяго першага звышфразавага адзінства параграфа па той жа схеме, што і для аналізу кожнай фразы з дадаткам, канкрэтызацыей патрабаванняў да кампазіцыйных якасцяў звышфразавага адзінства і супастаўленнем гэтых якасцяў з патрабаваннямі да іх дзеля ацэнкі

III Паглыбленае чытанне з аналізам і ацэнкай кожнага з наступных звышфразавых адзінств ніжэйшага рангу, складаючых першае звышфразавае адзінства другога рангу, па ўжо прыведзенай вышэй схеме, з дадаткам, канкрэтызацыей патрабаванняў да кампазіцыйных якасцяў кожнага адзінства і супастаўленнем гэтых якасцяў з патрабаваннямі да іх для ацэнкі

IV Аналіз і ацэнка ўсяго першага звышфразавага адзінства другога рангу ў цэлым па вышэйпрыведзенай схеме

V Аналіз і ацэнка наступных звышфразавых адзінстваў другога рангу, складаючых звышфразавае адзінства трэцяга рангу, - першы параграф

VI Аналіз і адзнака ўсяго першага параграфа ў цэлым па вышэйпрыведзенай схеме, з дадаткам, канкрэтызацыей патрабаванняў да кампазіцыйных і рубрыкацыйным якасцям у супастаўленні гэтых якасцяў з патрабаваннямі да іх для ацэнкі

VII Аналіз і ацэнка наступных параграфаў першай часткі па той жа схеме, што і першага параграфа

VIII Аналіз і ацэнка ўсей першай часткі

IX Аналіз і ацэнка наступных частак, складаючых твор, гэтак жа, як і першай часткі

X Аналіз і ацэнка усяго твора ў цэлым па той жа схеме, што і іншых буйных адзінак тэксту

Схема шліфавальнага чытання

ці непасрэднай падрыхтоўкі рукапісу да выдання

(працякае па схеме ацэнкавага рэдактарскага чытання, але з даданнем дзеянняў, мэта якіх - дапамагчы аўтару ва ўдасканаленні тэксту ў дэталях; акцэнт робіцца на аналіз і ацэнку ніжэйшых структурных адзінак тэксту)

1. Пошук найболей рацыянальных сродкаў ухілення чыннікаў разыходжання паміж якасцямі кожнай адзінкі тэксту і патрабаваннямі да яе, паміж прагназуемым вынікам чытання патэнцыйным чытачом і вынікам пажаданым

2. Праверка дакладнасці і правільнасці рэдакцыйных прапаноў і змен, прагназуемага выніку чытання змененага тэксту і выніку пажаданага і ў выпадку неабходнасці далейшыя пошукі сродкаў паляпшэння тэксту

3. Узгадненне з аўтарам усіх змен у тэксце і ў выпадку неабходнасці сумесны ці асобны (аўтара і рэдактара) пошук іншых сродкаў паляпшэння тэксту