Àýñтегi авариялар кезiндегi жергiлiктегi жердегi радиациялы00ауiп айма5ы

Атом энергетикалы0 станцияларын пайдалану кезiнде бiр 0атар елдерде ж8зден астам авария болып, 0орша5ан орта5а радиоактивтi заттар шы5арылды. Радиоактивтi заттарды4 ядролы0-энергетикалы0 реактордан тыс0ары шы5у н2тижесiнде адамдарды4 -мiрi мен денсаулы5ы 8шiн 0ауiп т-ндiретiн к-терi4кi радиациялы0 0ауiп радиациялы0 авария деп аталады.

Радиоактивтi заттарды4 таралу шекарасымен радиациялы0 авариялар былайша б-лiнедi:

Шектеулi авариялар ¨радиациялы0 салдары бiр 5имаратпен шектеледi, 0ызметкерлер с2улеге 9шырауы м8мкiн¸.

Жергiлiктi авариялар ¨радиациялы0 салдары АЭС аума5ымен шектеледi¸.

Жалпы авариялар ¨радиациялы0 салдары АЭС аума5ыны4 шекарасына таралады¸.

Àýñтегi авариялар кезiндегi жергiлiктi жердi4 радиациялы0 ластану айма5ыны4 сипаттамасы

Айма0тарды4 атауы	Авариядан кейiнгi бiрiншi жылда5ы с2улелену дозасы			Авариядан кейiн бiр са5аттан кейiн с2улелену дозасыны4 0уаты
	сырт0ы шекарада	iшкi шекарада	орта шекарада	Сырт0ы шекарада	iшкi шекарада
Баяу ластану	 ðàä	 ðàä	 ðàä	 ðàä/ñà5	 ìðàä/ñà5
К8штi ластану	 ðàä	 ðàä	 ðàä	, ìðàä/ñà5	, ðàä/ñà5
)ауiптi ластану	 ðàä	 ðàä	 ðàä	, ìðàä/ñà5	 ðàä/ñà5

.. Радиация к-здерi, таби5и радиоактивтiлiк, жерг3л3кт3

Жердi4 радиоактивтi за0ымдалуы

Радиоактивтiлiк ж2не о5ан жал5асатын ионды0 с2улелену Жер бетiнде тiршiлiк пайда бол5ан5а дейiн -мiр с8рдi. "Ионды0 с2улелену" атауы физикалы0 таби5аты бойынша 2рт8рлi с2улелену т8рлерiн бiрiктiредi. Радиоактивтiк материалдар Жер мен К8н ж8йесiнi4 планеталарыны4 09рамына олар пайда бол5ан с2ттен бастап кiрдi. Радионуклидтер тау жаныстарында, топыра0та, суда кездеседi. Олар белгiлi бiр де4гейде -сiмдiктер, адам 9лпасы мен м8шелерiнде ж2не хайуанаттарда да кездеседi.

Радиоактивтiлiктi ашу француз 5алымы Анри Беккерелдi4 есiмiмен байланысты, ол  жылы 0ара 0а5азбен жабыл5ан фотопластинканы а5арт0ан уран т9зыны4 с2улеленуiн аны0тады. Жары00а ж2не  жылы ашыл5ан рентген с2улелерiне 90састыру бойынша б9л 09былыс радиоактивтiлiк атауына ие болды, я5ни с2улелендiру 0абiлетi. Радиоактивтiлiк с2улелену к-птеген физиктер мен химиктердi4 назарын аударды. Осы 09былысты зерттеуге Мария ж2не Пьер Кюри орасан зор 8лес 0осты.  жылы олар уранны4 с2улеленгеннен кейiн бас0а химиялы0 элементке айналатынды5ын аны0тады. Олард34 кейбiрiн  радий мен полонийдi 5алымдар таза к8йiнде ажыратты. Бiр грамм радийдi4 с2улеленуiнi4 бiр грамм уранны4 с2улеленуiнен миллион есе асып т8сетiн болып шы0ты. Б9дан кейiн радий -зiнi4 "с2улеленушi" атауына ие болды.

Аз уа0ыттан кейiн радиоактивтi с2улеленудi4 бiртектi емес екендiгi ж2не иондаушы ж2не кiру 0абiлетiмен ерекшеленетiн с2улеленудi4 8ш т8рiнi4 бар екендiгi аны0талды. С2улеленудi4 осы 8ш т8рi грек харiпiнi4 ал5аш0ы 2рiптерiмен аталды: альфа, бета ж2не гамма. Кейiннен альфаб-лшектi4 гелийдi4 алты, онды0 ядросы áåòàб-лшектi4 электрон екендiгi, гаммаñ2óëåíi4 электромагниттi с2улелену екендiгi аны0талды.

Радиоактивтiк ыдырау кезiнде шы5атын б-лшек пен гаммаквант заттармен ы0палдаса отыра -з энергиясын иондану5а ж9мсайды. Осы с2улелердi4 орта0 термин ретiнде мына с-здер пайдаланылады: иондаушы с2улелену, ионда5ыш радиация немесе жай 5ана радиация.

Иондаушы с2улелену  элементтi б-лшектер а5ынынан ¨электрон, протон, нейтрон, позитрон¸ ж2не электрон магниттi с2улелену кванттарынан т9ратын с2улелену, оларды4 заттар мен ы0палдасуы б9л заттарда 2р т8рлi заттарды4 пайда болуына алып келедi.

Радионуклид  атомды0 салма5ы мен атомды0 заряды бар радиоактивтi затты4 атомы. Бiрдей зарядтары бар, алайда атомды0 салма5ы 2р т8рлi атомдар осы элементтi4 изотоптары деп аталады.

Радионуклидтi4 ыдырау -нiмдерiнен бас0а иондаушы радиация5а Жерге 5аламды0 ке4iстiктен келген 5арыш с2улелерi мен электр энергиясын иондаушы с2улеленуге айналдыратын с2улеленудi4 жасанды к-здерi жатады ¨рентген аппараты, элементтi б-лшектердi жылдамдатушылар ж2не т.б.¸. Иондаушы с2улелердi4 2р т8рлi ену 0абiлетi жо5ал5ан энергияны4 2р т8рлi жылдамды5ымен байланысты болып шы0ты. Альфа б-лшектер заттармен ы0палдаса отыра -з 0оз5алысыны4 бойын толы0 иондайды, с-йтiп энергиясын жылдам жо5алтады. Сонды0тан альфа б-лшектердi4 к-птеген заттарда5ы 0оз5алысы 8лкен емес  олар ауада    см -тедi, металда   микрон, ал тiптi ты5ыз 0а5азды4 бiр бет пара5ы да альфа б-лшектi толы5ынан 9стайды.

Áåòàб-лшектер 8лкен ену 0абiлетiне ие, ауада олар  метрге дейiнгi жолдан -тедi, ал оларды4 металда ж9тылуы 8шiн 0алы4ды5ы бiрнеше миллиметр 0абат жеткiлiктi.

Гаммакванттар ауада ж9тылмайды, ал оларды4 а5ыныны4 2лсiреуi гаммаквант пен ж9ту материалыны4 энергиясына ты5ыз байланысты. Мысалы, цезий   гаммас2улеленуiн 2лсiрету 8шiн 0алынды5ы  см алюминий немесе 0алынды5ы  см 0ор5асын 0абаты мы4да5ан есе 0ажет. Екiншi жа5ынан гаммакванттар ¨альфа ж2не бетаб-лшектер сия0ты¸ барлы0 ба5ыт бойынша ке4 м8мкiндiктi к-з дер ретiнде шы5ады. Сонды0тан да оларды4 жиiлiгi 0ашы0ты0 квадратына с2йкес керiсiнше азаяды, я5ни бiр метр 0ашы0ты0та5ы с2улелену жиiлiгi  ñì 0àøû0òû0òà5ûäàí  есе аз болады.

Геохимиялы0 процестердi4 н2тижесiнде радиоактивтi элемент тер жер 0ыртысында болуы, таби5и сулар5а т8суi, желдету процес терiне 0атысуы м8мкiн.

К-п жа5дайда тау жыныстарында5ы уран су бетiне шы5ып, оны ед2уiр 0ашы0ты00а айдайды. Барлы0 таби5и суларда уранны4 0андай да бiр ì-ëøåði кездеседi. Егер суды4 жолында уранды жа0сы б-летiн геологиялы0 оша0 кездессе ол сонда жина0талады ж2не геологиялы0 процестердi4 8лкен созымдылы5ын ескергенде ¨онда5ан ж2не ж8здеген мы4 жылдар¸ б9л орындарда5ы уранны4 жина0талуы айтарлы0тай к-лемге жетуi м8мкiн.

Уранны4 0айта жина0талуы туралы 5ана бiрнеше мысал келтiруге болады. )азыл5ан к-не хайуанаттар с8йектерi 0атты байытыл5ан  проценттi4 он 8лесiне дейiн. Кейбiр к-мiр -ндiретiн орындарда уран проценттi4 ж8здеген 8лесi де4гейiне дейiн жина0тал5ан учаскелерге т8седi. Алайда уранны4 -зi организмге енгеннi4 -зiнде 8лкен радиациялы0 0ауiп т-ндiрмейдi, -йткенi оны4 8лестiк белсендiлiгi ¨я5ни, белсендiлiгi бiр грамм5а есептелген¸ к-п емес, ол организмнен тез ы5ыстырылады ж2не к-п м-лшерде енген жа5дайда ¨бiр грамм шамасы¸ радиоактивтiлiкке байланысты химиялы0 улану басталуы м8мкiн.

Ураннан ыдыра5ан -нiмдердi4 радиациялы0 0ауiптiлiгi ед2уiр жо5ары. Оларды4 арасында радон бiрiншi орын алады.

Радон  д2мi мен иiсi жо0 т8ссiз газ, ауадан , есе ауыр, радийды4 ыдырау -нiмi болып табылады. Радон жер 0ыртысынан бiртiндеп б-лiнедi, алайда оны4 сыр0ы ауада5ы жина0талуы к-лемнi4 2р т8рлi н8ктелерi 8шiн елеулi ерекшелiктерiмен к-рiнедi. Топыра0 эмиссиясын 0оспа5анда минералды0 тектегi 09рылыс материалдары: 0иыршы0 а0 тас, цемент, кiрпiш ж2не т.б. радон к-здерi бола алады. Барлы0 жыныстарда уран мен торий кездеседi. Ал кейбiр жыныстарда, мысалы гранитте уран к-бiрек жина0талуы м8мкiн. 09рылыс материалдарына радон радий ыдыра5анда пайда болады. Пайда бол5ан радонны4 бiр б-лiгi к-зге к-рiнбейтiн тесiк ар0ылы 5имарат0а т8седi. Егер 5имарат нашар желдетiлсе, ал 09рылыс материалдары мен топыра0 уран мен радийды4 ед2уiр 8лкен м-лшерiн бойында 9стаса, онда радон 8лкен м-лшерде жиналуы м8мкiн. Адамны4 5имаратта ед2уiр уа0ыт болатынды5ын ескергенде, ол ала алатын тиiмдi с2улелену дозасы к2сiп0ойлар алатын доза ж8ктемесiнен асып т8суi м8мкiн. К-п жа5дайда радон5а байланысты дозалы0 ж8ктеменi ед2уiр азайту5а болады. Жерт-белердi 0ымтау мен желдету топыра0тан радонны4 -туiн айтарлы0тай азайтады. Таби5и радиоактивтiк элементтер 0абыр5ада к-п болса, радонны4 жиналуын 0абыр5аны герметикалы0 бояумен сырлау ж2не 0атты желдету ар0ылы азайту5а болады.

Радиацияны4 таби5и к-здерiне космосты0 с2уле жатады. Олар алынатын радиацияны4 таби5и к-здерi дозасыны4 жартысын 09райды.