Таби5атта5ы тосын жа5дай

Таби5атта5ы тосын жа5дай  б9л адамны4 0орша5ан ортамен 0арым0атынасы н2тижесiнде ж2не оны4 -мiрiне, денсаулы5ы мен м8лiгiне 0ауiп т-нгенде болуы м8мкiн жа5дай.

Мысалы, ы0тимал жара0аттар, -сiмдiктер мен хайуанаттарды4 уымен улану, таби5иоша0ты0 аурулар5а шалды5у, тау ауруы, к8н -ту ж2не дененi4 суынуы, улы хайуанаттар мен ж2ндiктердi4 ша5уы, ж90палы аурулар.

Экологиялы0 тосын жа5дайлар5а белгiлi жайттарда ерекше ма4ыз5а ие болатын тосын о0и5алар жатады Ёсуы0, ысты0, ашты0, ш-лдеу, шаршау, экоулану, т2н ауруыё. Оларды4 жа5ымсыз 2сер ету де4гейi ерекшелiгi соншалы0ты ауруды4 ас0ынуына, сiресiп 0алушылы00а алып келедi.

Тосын жа5дайды4 дамуына немесе пайда болуына 2сер ететiн таби5и орта факторлары: температура ж2не ауаны4 ыл5алды5ы, к8н радиациясы, жауыншашын, атмосфераны4 барометрлiк 0ысым де4гейi, жел, дауыл. Б95ан сондайа0 жер бедерi, су к-здерi, флора мен фауна, жер магнит -рiсiнi4 ауыт0уы жатады.

)ор5аныс 0ызметiн 0амтамасыз ететiн таби5ат аясында5ы тосын жа5дайларды адамны4 0алыпты тiршiлiгiне ы0пал ететiн факторлар: киiм, авариялы0 жабды0, дабыл мен байланыс0а арнал5ан 0ондыр5ы, тама0 пен су 0оры, авариялы0 ж8зу 09ралдары, 2р т8рлi ма0сат0а пайдаланылатын 0олда бар заттар.

Материалды0 жа5дай5а Ёжабды0тау, авариялы0 09ралдарды4 болуыё ж2не климатты0  географиялы0 жа5дайларды4 ерекшелiгiне байланысты на0ты бiр жа5дайды4 2р т8рлi салдары болуы м8мкiн. Мысалы, 9ша0ты4 ш-лге амалсыз 0онуы, орманды жерге 0он5аннан г-рi ед2уiр к8рделiлеу болып келедi. Тосындылы0 де4гейi, 2деттегiдей, тiрi 0алу м8мкiндiгiн белгiлейтiн -мiр уа0ытыны4 факторына ы0пал етедi.

)иын жа5дайда5ы iс2рекеттерге 2рдайым дайын болу керек. Ал5ырлы0 сенiмдiлiктi тудырады. Сенiмдiлiк кезкелген тосын жа5дайдан алып шы5ады. Кезкелген адам -зi к8тпеген 8лкен iс2рекеттердi жасайды. Тек не iстеу керектiгiн 5ана бiлу керек. )ай5ылы ж2йт 2ркiмнi4 басына туады. Оны к8ту  еш шарасыз 0аза болу деген с-з. О5ан дайындалу  тiрi 0алу деген с-з! Ты5ыры0тан шы5уды 8йрену керек. Тосын жа5дайдан тiрi 0алуды4 мысалына Дефоны4 романында5ы Робинзон Крузоны келтiруге болады. К2сiби саяхатшыларды4 сансыз армиясына «жабайы» демалыс ауес0ойларын жат0ызу5а болады. Белсендi демалысты4 альпинизм, су5а шомылу, тау5а шы5у, ша45ы тебу, жаяу ж8ру, спелеологиялы0 туризм, желкен спорты сия0ты экзотикалы0 т8рлерi 0арыштап дамыды.

)абiлетсiздiктен ба0ытсызды00а дейiн бiра0 0адам екендiгi белгiлi. Адамдар жеуге болатын -сiмдiктер мен 09старды4 арасында аштан -ледi. Т9рпайы т9ра0 жасау5а ойы жетпей, 0атып 0алады, судан екi 0адам жерде ш-л 0ыспа5ынан жан т2сiлiм етедi. Амалсыздан жал5ызды0та 0ал5ан адам е4 алдымен тек -зi 5ана екенi4, тама0 пен т9ра0 табу ж2не адамдар5а оралу керектiгiн 95уына тиiс. Ал5аш0ыда медициналы0 к-мек к-рсетiледi, б9дан кейiн байланыс жасау5а 2рекет жасалады, баспана 9йымдастырылады, су мен тама0 2келiнедi, адамдар5а шы5атын жолды ба5дарлап, iздеу басталады.

Адамны4 таби5атта5ы -зiн-зi 9стауыны4 кейбiр т2ртiптерi

К8н шы5ыстан шы5ып, батыста батады. Егер та4ерте4 к8нге 0арап т9рса4ыз солт8стiк сол 0олы4ыз жа5ында, ал о4т8стiк о4 0олы4ыз жа5ында болады. К-птеген -сiмдiктер на5ыз компас болып табылады. Ба0шада5ы к8нба5ар, орманда5ы кейбiр г8лдер, тiптi б9лтты к8ннi4 -зiнде бастарын к8нге 0аратады. Ит0она0 пен 0ына ж2не тебiрткiлер к-ле4кенi жа0сы к-редi. Сонды0тан олар негiзiнен -седi. А5аштарды4 0абы5ы 2детте солт8стiк жа0тан 0аралау ж2не д- рекiлеу. Б9л 2сiресе 0ара5айда, 0айы4да, теректе аны0 бай0алады.

)9р5а0, ысты0 ауа райында емен мен 0ара5айды4 майы о4т8стiк жа0тан к-бiрек б-лiнедi.

)9мырс0алар -з т9ра5ын 2детте а5ашты4, оны4 т8бiрi мен б9та5ыны4 о4 жа5ынан салады. )9мырс0а илеуiнi4 о4тустiк жа5ы солт8стiкке 0ара5анда жайпа0тау болып келедi.

)айтатын 09стар к-ктемде мiндеттi т8рде солт8стiкке, к8зде о4т8стiкке 9шады. Халы0ты4 осы бiр 0арапайым жорал5ысын бiле отыра сiз орманда бол5анда ба5дар жасау5а же4iл болады.

Орман5а жал5ыз бару5а болмайды, адасып кетуi4iз м8мкiн. Еш уа0ытта -з жолдастары4ыз туралы 9мытпа4ыз. Орманда бiрге болу 0ажет. Бiрбiрi4iзден ажыра5ан жолда жолдасы4ызды табу 8шiн ай5айлай баста4ыз. Адас0ан жа5дайда ешбiр 8рейленуге болмайды. К-рiнген жа00а 0арай ж8гiруге болмайды. Отыры4ыз, саба4ыз5а т8сi4iз ж2не белгiлi бiр дыбысты4 т-4iректен шы5уын есту 8шiн м90ият 09ла0 т8рi4iз: машина, поезд шуы, кеме дабылы, иттi4 8руi, 8й жануарлары мен 09старыны4 шуы, адамдарды4 жа0ынды5ын бiлдiретiн бас0а да дыбыстар. Дыбысты естiген бойда оны естiген жа00а 0арай б9рылы4ыз ж2не сол ба5ытпен ж8рi4iз. Егер дыбыс жа0ындаса, онда сiздi4 д9рыс келе жат0анды5ы4ыз.

Егер сiз адасса4ыз, ал жолда -зен немесе 8лкен жыл5а кездессе а5ыс бойымен т-мен ж8рi4iз, б9л жол, 2деттегiдей 8йге алып келедi. Балдар жасау 8шiн биiк а5аш0а шы5ып, шы5у жолын межелеуге болады.

Найза5ай жар0ылда5ан кезде жеке т9р5ан а5аш0а жасырыну5а болмайды. Найза5ай к-п жа5дайда со5ан т8седi. Е4 жа0сысы б9та0 астында немесе ша5ын орманда жасырын5ан ж-н.

Бейтаныс жерлерде 2р уа0ытта жергiлiктi т9р5ындардан жылан ордалары туралы с9раныз. Орманда са4ырау09ла0 пен жидек жинау 8шiн бар5анда мiндеттi т8рде етiк киi4iз. Жыланды к-ргенде о5ан тиiспей, айналып -тi4iз. Егер улы жылан басын к-терiп ысылдаса, б9л оны4 шабуыл5а 2зiрленгендiгiн бiлдiредi

Тек -здерiнiзге таныс са4ырау09ла0 пен жидектi жина4ыз.

Еш уа0ытта -зiнiзге таныс емес жидектi4 д2мiн татпаныз, -зiнiз бiлмейтiн, орманда кездескен са4ырау09ла0 пен жидек туралы 8лкендерден с9раудан 9ялманыз.

Улану, негiзiнен улы -сiмдiктердi4 осы тектес усыз -сiмдiктерге 90састы5ынан болады.

Балалар к-п жа5дайда а0 желкенге 90сас утамырдан, шиеге 90сас ит жидектен, к-кн2р д2н3не 90сас мендуана д2нiнен уланады. Балалар 8рлегiш жасау 8шiн кесетiн 0ара5ай балдыр5аныны4 0атты к8йдiретiн 0асиетi бар.

Таби5ат аясында ж8ргенде адамдар 90ыпсызды0тан -рт шы5аруы м8мкiн. Орманда5ы -ртке ла0тырыл5ан сiрiнке, темекi немесе с-ндiрiлмеген от себеп болуы м8мкiн. Е4 жа0сысы отты ескi алау орындарында жа00ан ж-н. Отты 09р5а0 ш-пте ж2не 09р5а0 а5ашпен 0атар жа5у5а болмайды. _те 8лкен алауды ж2не к8штi желде, 09р5а0 ысты0 ауа райында от жа0па5ан жа0сы. Кетер кезде отты4 с-ндiрiлгендiгiне к-з жеткiзу керек. Отта с-нбеген шо0тарды 0алдыру5а болмайды, -йткенi со00ан жел оны4 жалынын 8дете т8сiруi м8мкiн. Е4 сенiмдiсi отты сумен с-ндiрген жа0сы. Жалынды сын5ан б9та0пен, кiшкентай а5ашпен немесе к8ртешемен 2лсiретуге болады. Жан5ан ш-птi ая0пен таптау5а немесе топыра0 шашу ар0ылы -шiруге болады. Орманда5ы -рт кезiнде желге 0арсы ж8ру керек.

Елдi мекендерде сиыр5а немесе б90а5а жа0ындамау керек.

Жолда табын кездессе оны айналып -тiнiз. Б9заулардан са0 болыныз. _йткенi оны4 м8йiзi шы5ар кезде басы 0ышиды.

Кез келген климатты географиялы0 айма0та адам5а жолда кездескен -зенмен ж2не жыл5амен ж8руге тура келедi. Е4 жа0сысы бейтаныс -зендi кешiп -ткен ж-н. _ткел ретiнде со0па0 жол, автомобиль д-нгелегiн34 iзi, суды бойлай -тетiн ж2не 0арсы жа5а лаудан к-рiнетiн с8рлеу, сондайа0 -зеннi4 екi жа0 жа5алауында5ы -сiмдiктер арасында5ы с8рлеуше 0ызмет етедi. Е4 таяз жерлер -зен нi4 ендi жерлерiнде кездеседi. Ж2не керiсiнше е4 терен жерлер мен а5ыс жылдамды5ы арналар тарыл5ан орындарда бай0алады. Таяз ды0ты4 белгiсi ретiнде -зеннi4 б8кiл енi бойынша а5ыс жылдам -тетiн ендi ш945ымалар, -зен тарамдалып бiрнеше ша5ын аралдарда б- лiнетiн орындар, к-рiнiп т9р5ан тас пен су -сiмдiктерi 0ызмет етуi м8мкiн. К8ндiз жайлы ауа райында су бетi тегiс ж2не м-лдiр болып келедi. Су бетiндегi 9са0 б8ршiктер таязды0ты бiлдiртедi .

Тауда5ы ж2не жазы0та5ы -зендерде к-ктемгi уа0ытта суды4 азаюы т8нде ж2не та4ерте4 бай0алады. Ал суды4 к-терiлуi кундiз ж2не кешке таман бай0алады, б9л м9з бен 0арды4 к8ндiз еруiне байланысты.

А5ыннан кедергiден  тастан ша5ын аралдардан немесе -зен б9рылысынан с2л т-мендеу жерден -ткен жа0сы. _йткенi б9л жерде а5ын к8шi 2лсiздеу.

Ашы0 судан ая00иiммен кешiп -ткен ж-н. _зеннен жал5ыз -ткен адам мы0ты а5аш тая0пен с8йенiп -туге болады. А5ыннан бiрбiрiнi4 0олынан 9стап тiзбектелiп -туге болмайды, -йткенi адамдарды4 к-п тiгi а5ынды б-геп, оны4 а5ынын к8шейтедi.

Таулы жерлерде -зеннен тастарды4 8стiмен -ткен жа0сы. Б9л 8шiн бiрбiрiне -те жа0ын орналас0ан, балдырлармен ж2не 0ия0 ш-ппен жабылма5ан м8мкiндiгiнше бетi 09р5а0 орынды iздестiрген ж-н.

Т2уекелдiк факторлары  б9л авариялы0 жа5дайда адам -мiрiне 0ауiп т-ндiретiн факторлар. О5ан ауру, зiлзала, ашты0, ысты0 ж2не ш-л, суы0, 0ор0ыныш, 2лсiреу, жал5ызды0 жатады.

Ашты0. Азы0т8лiк 0оры болма5ан, а4, балы0 аулау, жабайы жеуге жарайтын -сiмдiктердi4 м8мкiндiгi жо0 жа5дайда тiрi 0алуды4 бейжай 2дiсiн 9стан5ан ж-н, я5ни апат орнынан жа0ын ма4да к-мек к8ту.

Энергия к-здерiн 8немдеу ма0сатында аса 0ажетсiз баспанадан кетпеуге: к-бiрек жату5а, 9йы0тау5а, тек -те 0ажеттi ж9мыстарды орындау5а тырысу керек.

Тама0 9за0 уа0ыт бойы жо0 бол5ан кезде т9щы суды жиi iшу аса ма4ызды. Су ашы5у кезiнде организмге -зiнi4 клеткаларыны4 0орын 9за0 са0тау5а к-мектеседi. Суды ысты0тай iшкен жа0сы, о5ан жапыра0, 0ара5ат, б8лдiрген мен жалбыз 0осу5а болады.

Ашты0тан 8йреншiктi тама0тану5а к-шу сатылай ж2не аса са0ты0пен ж8ргiзiлуге тиiс. Б9л ережелердi са0тамау тама0тануды 0алпына келтiру кезiнде ауыр салдар5а тiптi -лiмге алып келуi м8мкiн.

Ысты0. Ш-лдеу. Авариялы0 жа5дай5а 0атысты «ысты0» т8сiнiгi бiрнеше ахуалды4 жиынты5ы  0орша5ан ауаны4 температурасы, к8н с2улесiнi4 жиiлiгi, топыра0 бетiнi4 температурасы, ауа ыл5алдылы5ы, желдi4 болуы немесе жо0ты5ы, я5ни авария бол5ан жердi4 климатты0 жа5дайлары.

Ш-лде немесе жартылай ш-лде бол5ан авариялы0 жа5дай адам 8шiн аса к8рделi. Ж2не б9л 0атты ысты0пен емес ысты0тын, ш-лмен 0аск-йлiк ода0 09руымен, 15% с9йы0ты жо5алту (организмнi4 кебуiменё -лiмге алып келедi. Ашты0 бiрнеше апта5а созылуы м8мкiн, ал адам сусыз санаулы к8ндерде, ал ысты0 климатта бiрнеше са5атта 0аза болады.

Суды бiрден к-п iшуге болмайды. Бiрден к-п iшу ш-лдi 0андырмайды, алайда адамды 2лсiретуi м8мкiн. Iшкен суды4 ш-лдi4 бiрден 0андырмайтынды5ы, ас0азан5а барып, 0анмен аралас0аннан кейiн, я5ни  минут -ткен со4 ш-лдi 0андыратынды5ын есте 8стау керек. Суды ара5а 8зiлiс салып, бiрнеше рет 9рттау ар0ылы толы0 ш-л 0ан5анша iшкен жа0сы.

Суы0. Статистикалы0 м2лiметтерге с2йкес адамдарды4 … туристiк маршруттарда суыну 09рбанды0тары болады. Суы0 адам5а 8лкен де4гейде 0ыс0ы уа0ытта 0ауiптi. Т-менгi температура жа5дайында адамны4 тiрi 0алуы 8шiн желдi4 жылдамды5ы ма4ызды. Ауаны4 `С шынайы температурасында желдi4 жылдамды5ы секундына  метр болса, оны4 тондыру 2серi адам 8шiн  ^оС градус0а те4. Термометр шкаласында бай0ал5ан желдi4 осы жылдамды5ы ^оСта, ^оС0а, ал ^оСта, ^оС градус0а дейiн барады.

Таби5и баспана жо0 жерлерде ауаны4 т-менгi температурасы к8штi желмен 0осылып, адамны4 -мiр с8ру уа0ытын бiрнеше са5ат0а дейiн 0ыс0артуы м8мкiн. Суы0 температураларда -мiр с8рудi4 9за0ты5ы к-рсетiлген климатты0 факторлардан бас0а киiм мен ая0 киiмiнi4 жа5дайына, салын5ан т9ра0ты4 сапасына, отынны4, жанар май мен тама0 0орыны4 к-лемiне, адамны4 моральды0 жа5дайы мен 2л0уатына байланысты.

)ор0ыныш. )ор0ыныш  -мiрге немесе денсаулы00а 0ауiп т-ндiретiн кезкелген шынайы немесе елестiк жа5дай5а адамны4 таби5и жауабы.

)ор0ыныш авариялы0 жа5дай5а к-мектесумен 0атар к-п жа5дайда оны ас0ындырып жiбередi. )ор0ыныш сезiмiнi4 к8шеюiне кезкелген кездейсо0 о0и5а  ауа райыны4 б9зылуы, 0оз5алыс 09ралыны4 сынуы, ба5дардан айрылу ж2не т.б. 0ызмет етуi м8мкiн. Жарылыс, жер сiлкiнiсi, к-лiк 09ралдарыны4 со5ылысуы ж2не бас0а кездейсо0 0ауiптерде 0ор0ыныш сезiмi бiрден болады.

"р адам 0ор0ынышты -зiнше 0абылдайды ж2не т8рлi жа5дайларда ол 2р т8рлi болуы м8мкiн. Авариялы0 жа5дай5а т8скен адамдар 8шiн -зiн -зi 8стауды4 бiрнеше 8лгiлерi т2н:

 ж8нжiп 0алу  адам 0ауiппен кездескен с2тте бiрден абдырап 0алады

 белсендi  жедел iс2рекетпен сипатталады Ёбейберекет 0имылё

 0исынды  адам т-тенше жа5дайда5ы iс2рекеттерге к2сiби ж2не психологиялы0 т9р5ыдан дайындал5ан Ё-рт с-ндiрушiлер, те4iзшiлерё.

"лсiреу. "лсiреу  авариялы0 жа5дайларды4 т9ра0ты серiгi, ол 8немi ой шырмауында ж2не т9рмыс iстеудi4 салдары болып табылады. Бiрден сары уайым5а салыну ж2не 0атты 0имылдау жа5дайында адам аса 0ыс0а мерзiмде 2лсiреуi м8мкiн. Шынайы немесе елестегi 0ауiптен есi шы5ып 0аш0ан адам санаулы минуттарда -зiнi4 к8шiнен айрылуы м8мкiн, б9дан кейiн 2лсiздiк к8шейiп, адам -з та5дырына нем09райлы 0арайды.

А0ыл ой мен ж8йкелiк Ёжан д8ниелiкё 2лсiреудi4 ерекшелiктерi. Белгiлi бiр нерв ж8йесi 0алыптас0ан адамдарда -здiксiз а0ылой е4бегi ашуша4ды00а келуi м8мкiн. Ол к-бiнесе к8ндiзт8нi ойлау, жауапкершiлiктi 0атты сезiну, iштей сары уайым5а салынудан пайда болады. Шектен тыс тол0ы5ан ж2не 2р т8рлi мiндеттемелерi к-п адамдарда ж8йкесiнi4 тозуы жиiрек бай0алады.

_мiрдi 9зарту5а талпыну кезiнде тынымсыз е4бек, тоя тама0 iшпеу, 8й0ыны4 0а4бауы, к8ндiзт8нi ойлау, адамды 2бден 0ажытады.

К8н т2ртiбiн д9рыс 9йымдастырмау, тама0тарды4 бiр сарын дылы5ы, шектен тыс ойнау балаларды жылдам шаршатады. Ж8ктеме к-бейген сайын Ёекi мектепте, бiрнеше 8йiрмеде ж2не т.б. о0уё шаршау, 2лсiреуге жал5асады.

)алыпты т9рмысты0 жа5дайда к8штi 0алпына келтiру 8шiн бiрнеше к8н дем алып, н2рлi тама0 iшу жеткiлiктi. Алайда тосын жа5дайда б95ан м8мкiндiк жо0. Дене к8шiн д9рыс ж9мсау, демалысты -з уа0ытында 9йымдастыру  апат жа5дайында адам алдында т9р5ан ма4ызды мiндеттердi4 бiрi.

Жал5ызды0. Апатпен бетпебет келген адамны4 алдында физикалы0, сондайа0 моральды0 т9р5ыда5ы м2селелер шы5ады. Жал5ыз адам5а от жа5атын жердi жабды0тау, к8ртiк 0арда жол салу, азы0т8лiк табу 0иын, арнайы 09ралдарсыз белгiсiз жерлерден -ту кезiнде сенiмдi са0ты0 пен к-птеген бас0а тiрлiктердi 9йымдастыру 0иын.

Тосын жа5дайда жал5ыз 0ал5ан адам к-п жа5дайда жанд8ние к8йзелiсiне 9шырайды. Жал5ыз 0ал5ан адам ая0 асты абдырап ессiз к8йге т8седi, 9за0 уа0ыт -з-зiне келе алмайды.

М9ндай жа5дайда ж8йкенi4 0озуына бой алдыртпа5ан аса ма4ызды ж2не м8мкiндiгiнше парасат0а же4дiрген ж-н. "р минут сайын бос 0иялдан 09т0аратын пайдалы тiршiлiк жасау5а 9мтылу керек.

Авария  орны Ёба0ытсызды0 бол5ан климатты0географиялы0 айма0ё. На0 осы фактор тiрi 0алуды4 б8кiл стратегиясы мен практикасын аны0тайды.

Ш-лейт Ё09р5а0 далаё. Жартылай ш-лейтте 9за0 уа0ыт тiрi 0алу -з бетiмен елдi мекенге темiр жол мен тас жол5а, 0ар 0алы4 жат0ан жерлердегi  ойпатта5ы, жырада5ы, сайда5ы ж2не бас0а 0атпарлы жерлердегi 0ардан жасалын5ан 0ор5ан5а кез бол5анда 5ана м8мкiн.

Ш-л. Ш-лде 0ыс0а мерзiмде тiрi 0алу 8шiн жа0ын елдi мекенге баруды ойластыру керек. Елдi мекендер алыс бол5ан немесе -зiнi4 т9р5ан жерiн бiлмеген жа5дайда жа0сы к-рiнетiн жерде 0ома0ты лагерь жасау 9сынылады.

Жаз5ы уа0ытта т8щы суды4 ед2уiр 0орысыз тiрi 0алу м8мкiн емес! Жазда ш-лде 9за0 уа0ыт болу 8шiн к8н к-зiн 0ал0алайтын жерге к8рке жасау, авариялы0 дабылдар орнату, суды пленкалы0 бу конденсаторларыны4 к-мегiмен алумен т9щы суды т2улiк бойы ба0ылау, ба0ытсызды0 белгiсiн беру 0ажет.

Т8нде ш-лде жары0 дабылы аны0 к-рiнедi Ёшам, от, жары0ё.

К8ндiз м8лдем ж8руге болмайды! Т8нде тек 0ыс0а 0ашы0ты00а ж8руге болады.

Ш-лде адам дененi4 кебуiнен, ысты0 пен к8ннi4 -туiнен, улы жыландар мен -рмекшi тектестердi4 ша5уынан 0аза болуы м8мкiн.

Таулар. Биiк тауда тiршiлiк етудi4 -з ерекшелiгi бар, ж2не онда арнайы альпинистiк даярлы5ы мен арнайы 0ондыр5ылары бар адамдар ж8редi.

Тауда адамдар 0арды4 к-шуiнен, тасты4 09лауынан, 8лкен биiктiктен 09лауды4, суы0 тиюдi4 ас0ынуынан 0аза болуы м8мкiн.

Тiрi 0алу факторлары  б9л т-тенше жа5дайда5ы iс2рекетке 2зiр болу, -мiрге 09штарлы0, -зiн-зi 09т0ару негiздерiн бiлу, тiршiлiк да5дылары, авариялы0 09ралдар мен кешендердi4 болуы, дене шыны0тыру, -зiн-зi 09т0аруды д9рыс 9йымдастыру.

Авариялы0 жа5дайда5ы iс2рекетке 2зiр болу. К-лiкпен келе жат0ан, туристiк жоры00а 0атыс0ан, жексенбi к8нi са4ырау09ла0 жинау5а шы00ан кезкелген адам авариялы0 жа5дайда5ы кезкелген iс2рекетке дайын болу5а тиiс. "зiрлiк де4гейi алда5ы маршрутты4 болжан5ан де4гейiмен аны0талу5а тиiс.

Жарнамаларда, н9с0ауларда айтыл5ан ережелердi елемеуге болмайды, олар онда5ан авариялы0 жа5дайларды талдау негiзiнде жасал5ан.

Авариялы0 жа5дайда5ы моральдiк 2зiрлiк бiрiншi кезекте -зiн-зi 09т0ару 2дiстерiн бiлумен т8сiндiрiледi. Авариялы0 а5аш б9таларыны4, тастар мен а5аш т8бiрiнi4 солт8стiк жа5ында жа5дайда5ы iс2рекетке 2зiрлiк де4гейiнi4 айтарлы0тай д2режеде адамны4 дене к8шi мен жiгерiнi4 жалпы де4гейi ы0пал етуi м8мкiн.

(стамдылы0, сал0ын0андылы0, ойлай бiлу сия0ты мiнездi4 ерекшелiктерiн дамытуда спортты4 к-рсетер к-мегi 8лкен.

_мiрге 09штарлы0. Авария жа5дайында ерте ме, кеш пе к8ш азайып, ж8йке 2лсiреп, б9дан 2рi тырбану 0исынсыз болып к-рiнсе, адамны4 жiгерi жасиды. Адамды бойк8йездiк, нем09райдылы0 билейдi. Ол 09т0арылатынды5ына сенбейдi ж2не к8шжiгердi ая5ына дейiн ж9мсамай, азы0т8лiк 0орын пайдаланбай 0аза болады. Статистика кеме к8йрегеннен кейiн 09т0ару 09ралдарына жеткен адамдарды4 %нi4 8ш т2улiк бойында моральды0 факторлардан -летiндiгiн д2лелдейдi. )9т0ару кемелерi м9хитта кездескен 0айы0тар мен желкендерден азы0т8лiк 0оры мен су ыдыстарын ж2не -лi денелерiн талай рет кездестiрдi.

Тiрi 0алу5а «Менi4 -лгiм келмейдi!» дейтiн жала4 тiлек емес, «Мен -мiр с8руге тиiспiн!» деп 0ойыл5ан ма0сат к-мектеседi.

Тiрi 0алу ниетi сезiммен емес, ойластырыл5ан 0ажеттiлiк пен 9штастырылу5а тиiс. Авариялы0 жа5дайда5ы -мiрге 09штарлы0 бiрiншi кезекте д9рыс iс2рекетке байланысты.

_зiн-зi 09т0ару 2дiстерiн бiлу. (за0 уа0ыт тiрi болу негiзi  2р т8рлi салаларда5ы на0ты бiлiм. )ажеттi бiлiмнi4 болмауын к8шжiгер де, шыдамдылы0 та, азы0т8лiктi4 арты0 0оры мен авариялы0 09ралдар да 09т0ара алмайды. Мысалы, бiр 0орап сiрi4ке адамды, егер ол 0ыста немесе жа4бырда отты 0алай т9татуды бiлмесе, суы0тан 09т0армайды.

Тас0ын5а тап болу 0аупi, егер тас0ын 0аупi бар учаскеден -ту т2ртiбiн бiлмесе к8шейе т8седi. Ал5аш0ы медициналы0 ж2рдемдi д9рыс к-рсетпеу зардап шегушiнi4 жа5дайын 0иындата т8седi.

Болаша0 авария т9р5ысынан 2мбебап та0ырыптар5а 24гiме -ткiзу аса ма4ызды: 0олда бар 09ралдар к-мегiмен ба0ытсызды0 белгiсiн беру, компассыз ба5дарлау, ж8ру кезiнде ба5ыт 9стау, елдi мекендердi, адамдарды iздеудi4 жалпы принциптерi, ыдыссыз тама0 2зiрлеу, т9рпайы 2дiстермен от жа5у, 9за0 уа0ыт0а лагерь 9йымдастыру, жара0ат ал5ан кездегi ал5аш0ы к-мек, су тос0ауыл дарынан -ту ж2не т.б.

Тiршiлiк да5дылары. _зiн-зi 09т0ару 2дiстерiн бiлу теория практикамен 9штас0ан жа5дайда пайдалы iс2рекеттерге 0ол жет кiзедi. Бас0аша айт0анда адам оны тек 0ана бiлiп 0ана 0оймайды, 0андай да бiр жа5дайда оны 0алай жасалатынды5ын iс ж8зiнде к-р сетедi.

Талай 9рпа0 жина5ан бiлiм iс ж8зiндегi тiршiлiк да5дылары болып 0алыптасып, адамдарды4, сырт0ы ортаны4 аса жа5ымсыз жа5дайына бейiмделуiне м8мкiндiк бередi. Солт8стiктегi эскимостар, тайгада5ы а4шы0ол -нершi, ш-лдегi австралиялы0 абориген атабабалар жина0та5ан т2жiрибемен -здерiн м8лде еркiн сезiнедi. Кез келген адам т-тенше жа5дайда5ы тiрi 0алу да5дыларын бiлiп 0ана 0оймай, оны 0алыптастыру5а тиiс.

Жалпы дене шыны0тыру, шыны5у. Авариялы0 жа5дайда дене к8шi шыдамдылы0тан ма4ызды немесе керiсiнше, ба5амдау5а болмайды, барлы5ы аварияда5ы на0ты жа5дай5а байланысты. Лагерьде ж8к жеткiзу немесе 09р5а0 а5ашты шабу, 09з жартаста 09ла5ан адамды 9стау 8шiн к8ш 0ажет. Азы0-т8лiк жетпей 9за0 уа0ыт бойында ж9мыс iстеу немесе бiрнеше к8н бойы ж8рген жа5дайда шыдамдылы0 0ажет.

Шыдамдылы0, к8ш, шыны5у сия0ты организмнi4 физикалы0 ерекшелiктерiн авария жа5дайында алу м8мкiн емес. Б9л 8шiн айлар, жылдар 0ажет. Б9л 0асиеттердi спортты4 белсендi т8рлерiмен ж8йелi ш95ылдану уа0ытында сi4iруге болады. Спортты4 альпинизм, туризм, ж8гiру сия0ты т8рлерi аса пайдалы.

Адам не59рлым шыны00ан сайын жа5ымсыз температураларды4 2серiн же4iл 0абылдап, авариялы0 жа5дайлар5а о4ай к-ндiгедi, -з 0абiлетiн 9за0 са0тайды.

)9т0ару ж9мыстарын д9рыс 9йымдастыру. Авария жа5дайында 2р т8рлi ж9мыстарды ойластырып, 9жыммен бiрге жаса5ан д9рыс. Тiптi е4 к8штi адамны4 бiрнеше 2лсiз адаммен салыстыр5анда 09тылу5а м8мкiндiгi аз. Топта жасына, к8шке, да5дысына 0арамастан 2рбiр 0ызметкер 0ажет.

Лагерь сыртында5ы ж9мысты 2р адамны4 к8шi мен м8мкiндiгiне орай б-лу керек. 2йелдерге, балалар5а, 2лсiз адамдар5а - 9ша0тарды аны0тау ма0сатында ба0ылау, елдi мекендер белгiлерiн табу, азы0т8лiк жинау, 0а0пан мен т9за0ты4 к-мегiмен балы0 аулау, а45а шы5у, жаралылар мен ауруларды к8ту, тама0 дайындау, от жа5у, киiм кептiру мен жамау, ал еркектерге а5аш дайындау, баспана салу, т-4i рекке барлау жасау ж2не бас0алар тапсырылады.

Ж9мсал5ан е4бек шы5ынына 0арамастан жумысты жал5астыр5ан аса ма4ызды. Кез-келген ж9мыс бiр сарында, к8шжiгердi д9рыс ж9мсай отырып iстелуге тиiс.