Чалавек I свойская жывёла Конь, сабака, кот I певень

Без свойскай жывёлы чалавеку не жыць. Таму дбайны гаспадар добра яе даглядае i беражэ. Недарэмна ж дзяды казалb «Сам недаеш, а жывёле дай, бо яна нямая, не можа папрасіць».

Свойская жывёла не мае душы, як чалавек, аднак яна думае i ўсё ведае, дарма што не можа аб тым гаварыць. Як жывёла ляжыць ды ўздыхае, гэта яна так моліцца Богу, бо, не маючы гаворкі, інакш не можа. Толькі раз на год у самую поўнач перад Калядамі жывёле дазволена гаварыць. Яна i гаворыць. Толькі той гаворкі чалавеку няможна слухаць, бо як учуе, дык памрэ.

Адзін чалавек, ён быў вельмі цікаўны, захацеў падслухаць, аб чым гэта жывёла гамоніць у поўнач перад Калядамі. Яшчэ з вечара залез у жолаб, лёг там на сена ды i слухае. Толькі вось у самую поўнач адзін вол i кажа другому:

— Бачыш, наш гаспадар нас слухае, мабыць, хоча, каб мы яму паваражылі. Дык вось я яму не паваражу, а чыстую прауду скажу.

Павярнуўся ў бок гаспадара i кажа:

— Ляжыш у жолабе — заўтра будзе па табе.

Назаўтра сапраўды знайшлі гаспадара ў жалабе ледзь жывога, зусім без мовы. Чаго толькі ні рабілі, але ні чым не змаглі дапамагчы. Пад вечар ён памёр.

Як толькі маладзічка зацяжарыць, усе хатнія жывёлы мяняюць адносіны да яе. Яны не дзічацца, не ўцякаюць ад новай цяжарнай, а шукаюць яе ласкі. Гэта асабліва адчувальна ў адносінах кошкі i сабакі, якія стараюцца паляжаць на пасцелі маладухі ці быць паблізу. Кошка i кацянят прыводзіць пераважна на яе ложку ці хутка пераносіць ix туды. Куры i іншыя свойскія птушкі найбольш будуць бегаць за такой маладухаю, будуць шчыпаць у яе прыпол, але без варожасці, з пяшчотаю.

Як збіраюцца ўваходзіць у новую хату, то перш пускаюць туды кошку (ці ката), каб усе чары ўпалі на яе. Калі хата была зачаравана, то кот ці кошка ўжо больш не будуць тут жыць.

Конь заўсёды быў верным i надзейным памочнікам беларуса. Ён засцерагае гаспадара ад Нядобрых Духаў у дарозе. Коні заўсёды наперад ведаюць, што будзе, толькі не могуць сказаць пра тое свайму гаспадару. Яны даюць зразумець тым ці іншым спосабам, толькі трэба здагадацца, што яны гэтым паказваюць.. Часам коні ў дарозе стануць як укопаныя — i ні з месца. Гэта яны бачаць, што ім дарогу заступіў Нядобры Дух. У такім выпадку не трэба коней біць, бо з таго Дух толькі цешыцца, а трэба кінуць наперад жмак сена i весці коней у руках, то яны i пойдуць.

Конь прыносіць дабрабыт. Хто любіць хадзіць па той сцежцы, па якой бяжыць конь, той заўжды ўсё на сваім паставіць, да ўсяго дабярэцца.

Вядома, што вол паесць трохі i ляжа, а конь есць-есць i ніколі не пад'есць. Гэта ад таго, што аднойчы не паразумеліся паміж сабою конь i чараўнік.

Калісьці хадзілі па свеце вандроўткі-чараўнікі, i трэба было аднаму такому падарожнаму перайсці цераз раку. Спачатку ён папрасіў каня:

- Перавязі мяне.

А конь кажа:

- Я яшчэ не пад'еў.

Тады падарожны — да вала:

- Перавязі мяне, воліку, цераз ваду.

Волік:

- Сядай, зараз перавязу.

Сеў падарожны на вала, i той перавёз яго на другі бок.

Вось за тое вол хутка пад'есць i адпачывае, а конь есць дзень i ноч i не можа наесціся.

Сабаку беларусы шанавалі за тое, што ён выпрасіў у Бога жыта для чалавека. Як сядзеш за стол, то першы кусок дай сабаку, няхай ён з'есць. Бо не ведаем, праз чыю ласку жывём. Можа, жывём праз тую долю, што Бог даў сабаку.

Сабака адчувае i бачыць Духаў. Нядобрых адганяе ад сядзібы сваім брэхам, тым самым ахоўвае хату ад усялякага лixa. Кала Нядобры Дух ноччу схопіць у свае лапы чалавека, дык даволі забрахаць сабаку, каб Дух зараз жа кінуў сваю здабычу.

Сабака здольны адрозніваць добрых людзей ад злых. Ён брэша толькі на ліхога чалавека.

Сабака можа прадказаць лёс чалавека. Сваім выццём ён папярэджвае гаспадароў пра будучую бяду, няшчасці.

Кот — жывёла, блізкая да чалавека, здольная дапамагчы яму. Той, хто забіваў ката, ніколі ні ў чым шчасця не меў.

Перад тым як перайсці ў новую хату, туды заносілі i саджалі на ноч пеўня i ката. Нядобрыя Дyxi не любяць гэтых жывёл i ўцякаюць з той хаты.

Кот i кошка спрыяюць нараджэнню значнай колькасці дзяцей у сям'і. Таму ў час вяселля пад ложак маладым саджалі кошку з кацянятамі, каб было многа дзяцей.

Напачатку кошка не ела мышэй i жыла з імі дружна, спажываючы агульную ежу. Але аднойчы мышы пачалі грызці ў соннай кошкі пераноссе. Ад болю кошка прачнулася, не пазнала спрасонку сваіх сяброў i кінулася душыць ix направа i налева. Так яна ўпершыню зведала смак мышынага мяса, а за дзёрзкасць пачала лавіць мышэй пры любым зручным выпадку. На знак гэтага на пераносіцы ў кошкі засталася прыкметная ямка.

Певень — вельмі патрэбная на сядзібе птушка. Ён вяшчун дня i святла. Нядобрыя Дyxi i Дyxi Цемры дзейнічаюць вольна ноччу толькі да першых спеваў пеўня. Побач з адной вёскай была вялікая яма. На гэтым месцы Нядобры Дух меў намер пабудаваць дом i выкапаў яму для пограба. Але спеў пеўня перашкодзіў яму скончыць гэтую работу. Так тая яма i засталася.

Небяспечна выпраўляцца ў дарогу да першых спеваў пеўня, а як толькі заспявае — збірайся i едзь. Пры пераходзе ў новую хату спачатку ўпускалі ў яе пеўня, які адганяў Нядобрых Духаў.

Свойскі вуж

Хатні, або свойскі, вуж павінен быць у кожнай гаспадарцы. Дом без дваровага вужа быць не можа. Беларус любіць вужа, дае яму ў хаце пад печкай прытулак. Корміць хлебам i малаком нароўні з дзецьмі. А калі захоча пачаставаць на славу, то дае вужу гладыш казінага малака.

Вуж мірна жыве ў сялянскай сям'і. Нікога ў доме не кусае, поўзае па хаце, як сем'янін. Калі дзеці возьмуцца за лыжкі, зараз жа набліжаецца да ix i працягвае морду да міскі. Бывае, што дзіця трэсне вужа лыжкаю па лбе. Зашыпіць ён, адпаўзе на хвіліну, з'явіцца з другога боку i зноў суне морду ў міску.

У якім доме жыве вуж, таму дому суджаны дастатак i шчасце. Калі здохне вуж, беларус моцна па ім сумуе. Але i па смерці вуж дапамагае чалавеку. Здзірае беларус скурку з вужа, вытоплівае тлушч i робіць з яго свечку, якую беражэ на чорны дзень. Здарыцца бяда, пачне прыціскаць багаты сусед ці нядобры чалавек, тады беларус бярэ тую свечку: запалціь яе, — хаця б i ўдзень,— свет яе разальецца па ўсёй Беларусі, дойдзе ва ўсе цёмныя месцы. Прабудзяцца вужы ўсе да аднаго i спяшаюцца на дапамогу чалавеку. Статак пярэстых вужоў паўзе на агонь свечкі, а паперадзе ўсіх выступае Гаспадар вужоў. Калі нехта пакрыўдзіў беларуса, адно слова — i ўсе вужы да ліхадзея, помсціць за крыўду. Патрэбны чалавеку скарбы ці што іншае — вужы абшукаюць усё пад зямлёй i прынясуць што трэба. Так вялося ў старыя часы, так i цяпер вядзецца.

Жыў у адной хаце свойскі вуж. Гаспадар не крыўдзіў яго, гаспадыня, падаіўшы карову, частавала цёплым малаком. Дзеці прымалі вужа ў супольныя гульні. I здарылася так, што знайшлі яны, гуляючы, у старой прызбе каля хаты яйкі, якія вуж той паклаў, каб вывелся з ix маленькія вужаняткі. Спалохаўся вуж, калі ўбачыў, што яго дзеткам бяда пагражае. Кінуўся ён да гаспадаровых дзяцей, віўся каля ix рук, імкнучыся адхіліць бяду, i жаласна сіпеў: «He крыўдзіце маіх дзетак! Аддайце ix мне!..» Але дзеці не разумелі вужачай мовы. А каб ён не замінаў ім у гульнях, узялі дубец i прагналі з падворка.

Папоўз, бядуючы, вуж у пушчу. Паузе i плача над сваім няшчасцем. Бачыць: выпаўзае са спарахнелага пня яго знаёмая змяя.

— Чаго так сумуеш? — пытаецца яна ў вужа.

А той i кажа пра сваё няшчасце. Змяя пасміхнулася ды кажа:

— Не плач, я табе зараз дапамагу.

Не паспеў i азірнуцца вуж, як змяя шусь на падворак ды ў сялянскую камору, дзе якраз стаялі гладышы з малаком. Падпаўзла яна да аднаго гладыша, узнялася над ім, разявіла пашчу i ўпусціла ў яго кроплю атруты. Потым атруціла i астатнія. Анямеў ад жаху вуж, гледзячы на змяіныя злачынствы. А тая жвава перапаўзла цераз парог на падворак, сыкнула вужу:

— Вось я i адпомсціла за тваіх дзетак! — ды шмыгнула з падворка зноў у пушчу.

Усё гэта праз шчылінку ў дзвярах да каморы бачыла гаспадыня. А тут на падворак увайшоў сам гаспадар, заўважыў, чым гуляюць дзеці, ды зараз жа загадаў:

— Асцярожненька збярыце i занясіце ўсе яйкі туды, дзе ix узялі i закапайце ix у лісце i кастрыцу так, як яны ляжалі раней.

Дзеці зрабілі ўсё, як ім было загадана. Тады бацька i кажа ім:

— Гэта яйкі нашага вужа. Ён закапаў ix у прызбе дзеля таго, каб праз некалькі дзён з кожнага яечка вылупілася маленькае вужанятка. Вось таму i нельга чапаць ix, нельга крыўдзіць вужа.

А вуж, убачыўшы, што яго дзеткі ўратаваны, адразу кінуўся да каморы. Дзверы былі моцна зачынены. Тады ён, знайшоўшы мышыную норку, праціснуўся цераз яе ў камору i пачаў выварочваць гладышы з атручаным малаком.

Нездарма ж па сёлах, што параскіданы вакол пушчаў, людзі кажуць: «I самы люты звер за дабро дзякуе дабром».

СЯДЗІБНЫЯ БАГІ I ДУХІ

Чур

Бог Чур карыстаецца асаблівай павагай беларусаў. Ён аберагае межы зямельных уладанняў. Пагоркі ці невялікія курганкі, нярэдка агароджаныя частаколам, насыпаныя на межах участкаў як межавыя знакі, знаходзяцца пад асобаю апекаю Чура, і ніхто не адважыцца раскапаць такі ўзгорак, каб не прагнявіць Бога.

Чур — ахоўнік уладанняў роду. Дастаткова правесці рысу вугалем ці крэйдаю, ці чым-небудзь іншым на зямлі ці на падлозе, прызваць на ахову Чура — i за яе ніякія Нядобрыя Дyxi не могуць перайсці. Чур не дазваляе іншым Духам пранікаць за сваю мяжу.

Чур — бажаство роду — продак, родапачынальнік, які спрыяе свайму роду i ахоўвае яго членаў ад усялякіх Нядобрых Духаў. Таму адначасова Чур з'яўляецца хатнім Духам. Кожная хата, кожная сям'я мае свайго Чура, ахоўніка хатняга ачага, які пераследуе i адганяе Духаў цемры.

Той, хто хоча атрымаць дапамогу ад Чура, павінен паклікаць яго. «Чур мяне!» — гаворыць дзяўчына, калі да яе чапляецца яік-небудзь нахабнік, што азначае — не чапай мяне! — уласна заклік да Чура, каб абараніў яе. «Чур табе на язык!» — просяць Бога, каб той прымусіў замаўчаць балбатуна. «Чур мае!», «Чур разам ці папалам!» — звярталься да Бога Чура, каб ён стаў абаронцам правоў уласнасці. Беларус абавязкова заклікае Чура, калі яму патрэбна абарона ці дапамога. Той, хто здрадзіць Чуру — адцураецца бацькаўшчыны, адцураецца хаты i таты, — той выходзіць з-пад улады i апекі Чура.

Дзяды

Дзяды — гэта душы продкаў. Дзядоў шанавалі, запрашалі на святы, прасілі ў ix падтрымкі ў складаных жыццёвых абставінах. Яны i самі з'яўляліся на дапамогу нашчадкам у цяжкую часіну.

Kaлi над пажарышчам з'яўляюцца невядомыя белыя i чорныя птушкі — гэта душы продкаў прыляцелі памагчы сваім жывым родзічам. Хто пералічыць гэтых птушак, той даведаецца пра колькасць сваіх продкаў.

Напярэдадні восеньскіх Дзядоў прыбіралі хату i гаспадарчыя пабудовы, гатавалі смачныя стравы i пітво. Ад кожнай са страў адкладвалі кавалачак у дзедаўскую міску, якая знаходзілася на стале. Потым гаспадар запрашаў Дзядоў прыняць удзел у вячэры: «Святыя Дзяды! Просім за пачэсны стол!» Душы продкаў нябачна з'яўляюцца ў хату, садзяцца за стол i жывяцца парай, якая ідзе ад страў. У час святочнай вячэры дазвалялася гаварыць толькі пра Дзядоў.

За памінальным сталом нельга ставіць ногі на перакладзіны стала, бо там у гэты час адпачываюць, як птушкі на седале, душы памерлых сваякоў, i неасцярожным рухам ног ix можна пакрыўдзіць; у выніку ногі пачнуць прэць, трэскацца, сутаргава згінацца.

ДУХІ ХАТЫ

Непасрэдна ў хаце заўсёды ёсць некалькі розных Духаў, якія ўдзельнічаюць у жыцці сям'і. Галоўнымі з ix з'яўляюцца другія гаспадары хаты i памагатыя сям'і — Хатнік i Хатніца. Побач з імі жыве плойма шкадлівых Духаў, ад якіх людзі, аднак, вялікай шкоды не маюць. Але ў хату імкнуцца пралезці Нядобрыя Дyxi, ад якіх нічога, акрамя шкоды, людзі не ўбачаць. Нядобрыя Дyxi легка трапляюць у хату, калі ў ёй не жывуць галоўныя Духі-гаспадары — Хатнікі.

Гаспадары хаты

Хатнікі бліжэй за ўсіх стаяць да чалавека, удзельнічаюць у найбольш важных хатніх справах беларусаў. Калі Хатнік апякуецца над домам, усё ў ім ідзе спраўней. Немалаважную ролю пры гэтым адыгрывае месцазнаходжанне дома.

Каб пазбегнуць магчымага па гэтай прычыне непаразумення з Хатнікам, гаспадар павінен правільна вызначыць месца, дзе паставіць хату. Дзеля гэтага ў чатырох месцах, дзе прыблізна прыйдуцца вуглы хаты, насыпаецца жыта. Кала праз ноч жыта застанецца некранутым, то гэта верная прыкмета, што Хатніку падабаецца абранае месца. А калі жыта акажацца разгрэбеным, значыць Хатнік супраць пабудовы дома на абраным месцы. Тады гаспадар павінен насыпаць чатыры кучкі жыта на іншым месцы i так рабіць да таго часу, пакуль пасля ночы жыта не застанецца некранутым. Калі ж гаспадар пабудуе дом на месцы, якое не падабаецца Хатніку, то ён будзе ўночы з трэскам i грукатам разгульваць па доме i псаваць у ім рэчы.

Улічваючы, што без Хаттка не абысціся i што ён не заўсёды выявіць свае знаходжанне ў доме, прадбачлівы гаспадар запрашае яго сам. Заклікаюць Хатніка ў Велікодную ноч такімі словамі «Выбач, дзедка (ці браток), за трывогу, але толькі прыйдзі ка мне не зелен, як лісціна, не еінь, як хваля на вадзе, не панур, як воўк. Прыйдзі такі, як я сам!» З'явіцца двайнік гаспадара — чалавек таго ж росту, складу, у такой самай адзежы. Ён перш за ўсё патрабуе захаваць тайну спаткання: ні на яве, ні ў сне, на бацьку, ні маці гаспадар не павінен выдаваць гэтай тайны пад страхам, што Хатнік не толькі перастане рабіць дабро, але i спаліць дом, якому перад гэтым спрыяў. Усе Хатнікі помсцяць гаспадару, які чамусьці адступіўся ад ix. За розныя абразы ад хатніх яны караюць не крыўдзіцеля, а гаспадара.

Не ў кожную хату ўвойдзе закліканы Хатнік, а толькі ў тую, якая прыйшлася яму даспадобы. Пры пераходзе гаспадароў у новае жыллё, якое чымсьці не спадабалася Хатніку, ён застаецца ў старой хаце, пакуль тая не разбурыцца. Тады Хатнік пераходзіць да новых гаспадароў, але ўвесь час злуецца на былых, якія кінулі яго, i помеціць ім.

Хатнік любіць, калі ў гаспадарцы ўсё падабрана ў адпаведнасці з яго асабістым густам, тады ён з асаблівай стараннасцю дапамагае гаспадару. Ён цярпець не можа шуму i сваркі, неахайнасці, бруду, абыякавасці i неакуратнасці ў рабоце. Хатнік любіць гаспадароў i гаспадынь працалюбівых, рахманых i цвярозых.

Месца жыхарства Хатніка ў доме рознае: на печы, пад печкаю. Спіць ён таксама на печы ці пад печчу, таму яго часам называюць Падпечнікам. Звычайным жа месцам знаходжання Хатніка лічыцца запечны кут, адкуль ён заходзіць у падпол, у падпечак, дзе бавіць час з мышамі i курамі. Любімае яго месца — у запечным куце. Адтуль ён назірае за сям'ёю ў час поўнага збору яе за сталом, пры прыёме гасцей, дзеля чаго ён высоўваецца над паверхняю печы па грудзь. Калі яго не запрашаюць, Хатнік спускаецца на самы ніз запечнага кута, дзе звычайна дрэмле. Устае Хатнік рана. Палохае пеўня, штурхаючы яго. Певень з перапуду лопае крыламі i крычыць — будзіць гаспадароу на працу.

Акрамя месцаў у хаце Хатнік можа туліцца ў сенцах, на гарышчы i ў клеці, калі пераважна там летняю парою знаходзіцца сям'я. Звычайна ён садзіцца на жэрдачку, на палок, на жорны ці на ўбіты ў сцяну драўляны крук.

Хатнік даволі чула ставіцца да гаспадара. Ён прадбачлівы i часта папярэджвае яго пра розныя няшчасці. Перад вялікай бядой ён плача, стогне. Апоўпачы сярод усеагульнага спакою i цішыні можна чуць такія стогны — гэта сумнае прадказанне. Хатнік часта прадказвае будучыню, паведамляючы стукам у дзверы ці ў сцяну хаты.

Часам Хатнік-прадказальнік папярэджвае сямейнікаў у час сну. Ён балюча сціскае горла ці кладзе на таго, хто спіць, сваю руку. Калі рука калматая i цёплая — гэта на шчасце, дакрананне голай i халоднай рукі прадказвае бяду. З'яўленне ж Хатніка ў сваім сапраўдным выглядзе азначае смерць гаспадара.

3 Хатнікам трэба жыць у згодзе, трэба ўмець яму дагаджаць. Прагневіш яго — i ён не толькі не будзе спрыяць, але нават можа пашкодзіць у гаспадарцы. Хатнік мае стасункі з гаспадаром i сямейнымі мужчынамі, i толькі найбольш прыгожыя сямейныя жанчыны карыстаюцца нязначнай яго ўвагаю.

Калі Хатнік сыходзіцца з гаспадаром, ён — дабрадзейны слуга дому. Дастаткова толькі без сведкаў выказаць утолас свае жаданні як ён праяўляе незвычайную дзейнасць. Чысціць, мые сцены i мэблю, выконвае работы найбольш любімых ім асоб — шые, прадзе, мые, меле па начах; ён закручвае любімчыкам кучары, пляце косы, адганяе ад тых, хто спіць, насякомых. У той жа час Хатнік сцеражэ дом i дабро.

За ўсю бескарыслівую дапамогу Хатнік патрабуе ад людзей толькі пашаны i каб яны не забывалі яго ва ўрачыстыя для сям’i дні. Удзячныя гаспадары шануюць Хатніка просьбаю з'явіцца за стол (у памінальныя дні), пасцілаючы дзеля яго чыстае палатно ад парога да стала. Падобнае, але маўклівае запрашэнне робяць яны i тады, калі збіраюць гасцей на іншыя святы. Са свайго звычайнага кутка Хатнік вылазіць толькі на Дзяды для ўдзелу ў агульнай вячэры. Яму выказваюць асаблівую пашану: дарога да стала высцілаецца белым палатном, стравы прапануюцца самыя лепшыя, пераважна малако.

Часцей за ўсё Хатнік прымае чалавечы выгляд; тады ён — тоўсты, сярэдняга росту мужчына з напалову сівою лапацістаю барадою, з прыгожым, дабрадушным тварам, блактнымі адкрытымі вачыма. Валасы на галаве раскудлачаны, спускаюцца на лоб, за выключэннем часткі твару вакол вачэй i носа. Усё цела, нават далоні i падэшвы пакрыты, нібы пушком, мяккаю поўсцю. Зусім чалавечыя пазногці яго даўгаватыя i нейкія асабліва халодныя, што адчуваецца, калі Хатнік гладзіць. Часам ён зусім старэнькі, а ростам з пяцігадовае дзіця, са зморшчаным тварам, белаю як снег барадою, сіва-жоўтымі валасамі на галаве, з фасфарычным бляскам вачэй, ад якіх ідуць у бакі палосы святла.

Ёсць рэдкія дамы i сем'і, дзе Хатнік часта i падоўгу ўтрымлівае прыняты чалавечы выгляд. Тады, у залежнасці ад пары года i надвор'я, ён носіць то цёплую, то лёгкую адзежу. Але i летам, i зімою ён ходзіць босы, без шапкі, надзявае яе толькі перад смерцю гаспадара.

Калі па смерці гаспадара ў доме застаецца варты пераемнік, Хатнік не перастане спрыяць да таго часу, пакуль да яго будуць захоўвацца пачатыя адносіны. Калі ж у кіраванне домам уступьць жанчына i яно зацягваецца, Хатнік аслабляе сваю спрыяльную дзейнасць, а нярэдка i зусм спыняе яе, застаючыся толькі сведкам заняпаду былога дабрабыту.

У Хатніка толькі адна жонка. Пасля смерці яе ён можа ажаніцца да чатырох разоў, але не на сваячках — інакш ён абавязаны пакінуць хатнюю службу i стаць, напрыклад, Лесавіком, Вадзяніком, Балотнікам. Ад сваей жонкі Хатнік мае сыноў i дачок. Дасягнуўшы ўзросту, сыны звычайна становяцца Хатнікамі новых пабудаваных дамоў; дочкі ж выдаюцца замуж за Хатнікаў, хоць некаторыя з ix застаюцца ў дзеўках назаўсёды. Хатнікі спраўляюць вяселлі сваіх дзяцей у залежнасці ад дастатку ў доме, дзе жывуць, — то багата, то сціпла.

Хатнікі нас бачаць, а мы ix — не. Нябачна для людзей, у чалавечым жытле вядуць Хатнікі сваё існаванне, п'юць, ядуць, смуткуюць i радуюцца, нараджаюцца i паміраюць. Час харчавання, сну i работы Хатнікі размяркоўваюць у адпаведнасці з прынятым у доме распарадкам.

Паколькі Хатік вельмі капрызны, то цяжка растлумачыць прычыну яго сімпатый i антыпатый. Калі хто з членаў сям'i не палюбіцца Хатніку, то Хатнік наганяе на яго сум, панурасць. Нелюбімец захворвае, сохне i, нарэшце, памірае, паколькі быў нежаданы.

У кожным доме, у кожным падпечку хаты можа жыць толькі адзін Хатнік. Хатнік-чужак часта паяўляецца ў дварах, гумнах, пунях i іншых сядзібных пабудовах у выглядзе коней ці іншай жывёліны. Ён шкодзіць гаспадару i гаспадарцы, вядзе барацьбу са свойскім Хатнікам. Часам пад уздзеяннем Хатніка-чужака здараюцца хваробы людзей i скаціны i розныя няшчасці.

Хатнікі, як i людзі, бывае, сварацца i б'юцца. Небяспечна ўмешвацца ў бойку Хатнікаў, асабліва калі гаспадар памылкова прыме бок чужака: гэта можа выклікаць гнеў свайго Хатніка. Барацьба Хатнікаў заканчваецца тым, што або пераможаны чужы Хатнік пакідае дом, або чужак, выжыўшы мясцовага Хатніка, пасяляецца на яго месцы.

Прыблудны Хатнік не надта клапоціцца пра двор, дзе часцей за ўсё ён пераварочвае ўсё дагары нагамі. А напалоханы непарадкамі ў хаце селянін звычайна не адважваецца аб'явіць адкрытую вайну прыблуднаму Хатніку, баючыся розных непрыемных выпадковасцяў: хваробы цi нават смерці. Ён звяртаецца за парадаю i непасрэднаю дапамогаю да чараўніка, якому вядомыя тайны быцця Хатнікаў, Лесавікоў, Палевікоў i Вадзянікоў, які добра разумее ix узаемныя адносіны i адносіны гэтых Духаў з людзьмі.

Хатніца

Жонак Хатнікаў завуць Хатніцамі. Яны знаходзяцца ў сваяцтве з Паляхамі. Хатніцы з'яўляюцца перад людзьмі ў белым адзенні. На галаве ў ix — намітка.

У Хатніцы такія ж схільнасці i заняткі, як i ў дбайнай гаспадыні-сялянкі: яна прадзе, тчэ, вышывае i даглядае жывёлу. Яна працалюбівая i гаспадарлівая, любіць чысціню. Хатніца часцей сутыкаецца з жанчынамі, чым з мужчынамі.

Прызвычаілася маладуха з адной сям'і хадзіць у лазню начаваць: там цёпла, так добра спіцца. Мужчыны папярэджвалі яе, каб не рабіла гэтага. А яна дзяцей паўкладае i пайшла.

Прыйшла аднойчы ў лазню, легла на палку, заснула. Ці многа спала ці не, адкрыла вочы: лучына гарыць. Сядзіць Гаспадыня сппіой да маладухі i тчэ на кроснах, толькі цэўка вішчыць у чаўнаку, як яна пракідвае яго, бярдо грыміць, якім яна прыбівае тканіну.

Хатніца ведае, што маладуха не спіць, але на яе не глядзіць. Маладуха ціхенька адкрыла акенца, глянула, ці гарыць агонь на вёсцы.

— Куды б мне збегчы? — думае маладуха. — Поўнач, самая глуш, усе спяць, агні патухлі.

А Хатніца ўсё ведае, што малудуха думае. Прапаў у маладухі сон: не да сну ей. Раптам Хатніца не паварочваючыся да жанчыны загаварыла:

- Маладуха, што ты ўсё ў акенца глядзіш?

- Ах, Божа мой, чаго я гляджу ў акно? Дуброва шуміць, i дзеці крычаць нечыя.

— Ці не мае гэта дзеці?! — захвалявалася Хатніца. Згарнула яна кросны нахапок i хутка выскачыла з лазні. А за ею i маладуха вопрамеццю дахаты.

3 таго часу зараклася яна ў лазню хадзіць начаваць.

Хатніца i Паляха

Пайшлі неяк жанчыны цялят шукаць. Хадзілі, хадзілі, ужо вечарэе i маладзік свеціць. Не знайшлі цялят, трэба ісці дамоў.

Тут выходзіць жанчына з кустоў, проставалосая, беленькая, гукае ix:

— Маладухі, маладухі вярніцеся: там вашы цяляты, ідзіце па сцежцы направа.

Жанчыны глянулі на яе— спужаліся.

— Не палохайцеся, жанчынкі, не бойцеся! Вунь

вашы цяляткі, ганіце ix дамоў. А як прыгоніце ix,

жанчынкі, дахаты, то скажыце Хатніцы, што памерла

Паляха.

Прыгналі жанчыны цялят у двор i гора мала: села вячэраць. Пытаюцца мужчыны:

- Ці знайшлі цялят?

- Хадзілі, хадзілі, хацелі ўжо дамоў ісці. А тут выходзіць жанчына з кустоў, белая такая, стогне, стогне i кажа: «Жанчыша перадайце Хатніцы, што памерла Паляха».

Як тольш яны гэта прамовілі, нешта стукнула, як у далоні, шгосьці завыла — голас такі прыемны, як у той зязюлі, ляснулі дзверы, нехта пакрочыў па агародзе ў поле.

Жанчыны i дзеўкі спужаліся, а стары кажа:

— Не палохайцеся, не палохайцеся: гэта — Хатніца. Бог з ею, няхай ідзе сабе.

Шкадлівыя Дyxi хаты

Акрамя галоўных Духаў хаты ў ей жыве яшчэ шэраг Духаў, якія не імкнуцца дапамагаць гаспадарам, не робяць шкоды, але i карысці ад ix няшмат. Адзін з такіх — Пячурнік.

Пячурнік — Дух, яй звычайна жыве дзе-небудзь пад печчу ці ў запечку. Сваім абліччам ён нагадвае ката, але калі б той хадзіў на задніх лапах. Пячурнік з'яўляецца апекуном таго дома, дзе ён жыве.

Чалавеку Пячурнік стараецца не паказвацца. Вельмі падабаецца яму, калі гаспадыня нанач выстаўляе для яго на печы пачастунак: рэшткі вячэры альбо малако.

Дух гэты бывае ахвочы пажартаваць — знесці якую патрэбную ў гаспадарцы рэч з таго месца, дзе яна звычайна знаходзіцца, i схаваць яе ў якоесь іншае месца.

Калі да Пячурніка ставяцца без належнай павагі, ён — ці то ад суму i крыўды, ці, можа, з помсты — некалькі начэй запар будзе выць i крычаць у коміне, грукаць юшкай.

Пячурнік прадчувае бяду i непрыемнасці, што могуць адбыцца з гаспадарамі. Тады ён пачынае кратаць мэблю, стараючыся зрушыць яе з месца, скідваць i разбіваць посуд. Такім чынам ён папярэджвае пра нейкую небяспеку, якая можа адбыцца ў недалёкай будучынні.

Побач з Пячурнікам жывуць Кікімары. Звычайна месцазнаходжанне ix у хаце — пляцоўка на паверхні печы i падпечак, куды яны нябачна спускаюцца. Галоўным чынам Кікімары збіраюцца ў тыя дамы, дзе адбылося забойства дзяцей.

Кікімары — гэта душы дзяцей, праклятых маткаю яшчэ ў чэраве. Выглядаюць як юныя істоты, выключна жаночага полу. Яны зусім бясшкодныя, хоць i засылаюцца ў дамы людзей з варожай мэтаю. З'явіўшыся ў хаце, Кікімары зусім забываюцца пра мэты знаходжання ў доме, загульваюцца i перашкаджаюць жыхарам хіба адной валтузнёй, ад якой чуваць няпэўны шум уперамешку з рэдкім знямоглым піскам i віскам. Але сярод самай ажыўленай валтузні Кікімары часам спыняюцца: гэта значыць, увага ix прыцягнута хатняй абстаноўкай, тою ці іншаю работаю, немаўлятамі, якіх песцяць ix мацяркі Тады Кікімары не па-зямному, неяк асабліва ўздыхаюць, чым выказнаюць зайздрасць да чужой ласкі i недасягальнае жаданне мець яе самім.

У асобныя імгненні Кікімары могуць прымаць цялесны воблік. Тады ix няцяжка злавіць i разгледзець. Калі здагадлівы чалавек хуценька выстрыыжа ў Кікімары валасы на цемені крыж-накрыж, яна назаўседы застанецца чалавекам i працягвае расці як звычайнае дзіця. Але ранейшае жыццё Духаў вядзе да таго ці іншага недахопу: крывізны рук ці ног, касавокасці, нематы, заікання, благой памяці i розуму — вось не-пазбежныя недахопы былой Кікімары, якая з узростам зісім забывае пра свае даўняе жыццё.

Не ведаючы ніякай работы, Кікімары часцей за ўсе накідваюцца на адкладзенае нейкім шытво i пражу, каб дагадзіць ласкавай маці ці яе дачцэ, i працягваюць перапыненую работу. Але лепш бы яны не дапамагалі: атрымліваюцца крывыя i няўмелыя швы, няроўнасць выпрадзеных нітак. Раніцой жанчыны, разбіраючы начную працу Клюмар, выказваюць у адрас «майстрых» дакоры, нават лаюцца. Усё гэта яшчэ больш засмучае бедных Кікімар, выклікае больш цяжкія ўздыхі.

Ноччу трывожыць i пужае людзей у час сну Валасень. Ён мае выгляд невялікай істоты з цёмнай густой доўгай поўсцю, што ходзіць выпрастаўшыся. У яго вялікія сяміпальцыя далоні з доўгімі пазногцямі. Мужчын Валасень драпае кіпцюрамі па твары, казыча ім нос. Жанчын i дзяўчат Валасень хапае за грудзі, а то i навальваецца на ix усім сваім калматым целам, кудлаціць ім валасы. Дзяцей Валасень таксама пужае, гудзе ім у вушы, казыча пяткі.

Днём мітусяцца па хаце Шэшкі — вольныя Дyxi. Яны ўяўляюць нешта радаснае ў гурце Нядобрых Духау. Беларусы ласкава завуць ix — Шэшачкі. Гэтаму, зрэшты, адпавядае маленькі рост Шэшкі — не большы, чым у рослай кошкі. Яны вёрткія, рухавыя i ў той жа час легкадумныя. Асабіста самі Шэшкі не могуць ухапіць ахвяру, а тым больш — давесці яе да пагібелі. Сапраўдныя Духі глядзяць на Шэшку як на блазнаватага. Чалавека ж ён падкупляе ласкавымі заляцаннямі, гуллівасцю, гарэзлівасцю. Шэшка раптоўна нaблiжaeццa да чалавека, дpaжнiць, адрывае ад важнай справы. Падчас пэўнай работы гаспадару даводзіцца шукаць інструмент, які хвіліну перад гэтым трымау ў руцэ. Шэшка хапае з-пад рук i выносіць рэч, патрэбныя прадметы, цешачыся злосцю чалавека, які траціць час на пошукі згубленага предмета.

Шэшкі вытвараюць толькі дробныя свавольствы, якія не прыносяць надта вялікай шкоды. Гэта з-за ix рвецца на кроснах у час работы прадзіва, цяжка прасоўваецца нітка ў вушка іголкі альбо блытаецца ў час шытва.

У доўгія вольныя вечары, калі чалавеку няма чым заняцца i яго ахопліваюць грэшныя думкі, Шэшкі паяўляюцца гуртам, мітусяцца вакол яго, заляцаюцца, чапляюцца. Але такое прыставанне Шэшак гуртам бывае адносна рэдка: яны жывуць па хатах i дзейнічаюць пераважна паасобку.

Нядобрыя Дyxi хаты

У сялянскую хату імкнуцца залезці i Нядобрыя Духі, якія наносяць вялікую шкоду гаспадарам i гаспдарцы. Сярод такіх Духау часцей сустракаюцца Злыдні — малыя, гарбатыя, скурчаныя стварэнні ў вялізных ботах i шапках. Час ад часу яны нападаюць на хату, i тады там ужо нічога не вядзецца.

Прабраўшыся ў хату, Злыдні звычайна жывуць пад печчу. Адтуль яны робяць выправы па ўсёй гаспадарцы i шкодзяць. Заглядваюць у гаршкі з ядою, падсыпаюць у кашу пяску, у самае тлустае малако наліваюць вады, псуюць у дзежцы хлеб, у курэй крадуць яйкі. Злыдні шкодзяць i перашкаджаюць усім, так што хата, у якой яны пасяліліся, бяднее i галее.

Злыдні пранікаюць у хату без прычыны. Але ix можна таксама наклікаць — непамерным жаданнем разбагацець ці празмернасцю ў працы. Калі, напрыклад, нехта ў час яды працуе, можна з упэўненасцю сказаць, што Злыдні нападуць на яго.

Злыдні цяжка паддаюцца выгнанню. Нездарма ж беларусы кажуць пра ix: «Прасіліся Злыдні на тры днi, а ў тры гады не выжывеш».

Каля дарог звычайна туляецца Бадзюля. Бліжэй да зімы яна пачынае выглядаць, дзе б i да каго ей прыладзіцца. Выбраўшы ахвяру, ідзе за тым чалавекам следам, каб пасяліцца ў яго хаце.

Вось тады для небаракі-гаспадара i пачынаюцца ўсялякія прыкрасці. То гэта не так, то тое, i ўсё з рук валіцца. 3 гора i адчаю чалавек пачынае піць, спускаючы на вецер гадамі нажытае, мазалём напрацаванае. А Бадзюля толькі таго i чакае, калі чалавек усё растрасе ды сам па свеце пойдзе. I пачынае чалавек валацужнічаць, не прыжываецца на адным месцы.

Каб прагнаць Бадзюлю, трэба чыста вымесці i вымыць у хаце. Усё гэта лепей рабіць збытнымі (Спрыяльнымі) днямі, а брудную ваду выліць на захад сонца. Тады, кажуць, можна ўвачавідкі ўбачыць Бадзюлю, як тая ўцякае: з перапуду яна забывае схаваць свае аблічча. Тады можна разгледзець яе. Гэта немаладая жанчына з вялікімі па бруха грудзьмі. На ей няма ніякага адзення, толькі брудная падраная посцілка, якая амаль не прыкрывае парэпанага струплівага цела. Твар Бадзюлі непрыгожы: пукатыя вочы, кароткі шырокі нос, тоўстыя адвіслыя губы. Валасы збітыя ў каўтун.

Без дазволу гаспадароў пасяляецца ў хаце Сербай — Дух ўвасаблення голаду. Дзеля таго каб прагнаць Сербая, трэба зажаць першы сноп i прынесці яго ў хату.

У раскіданай якой-небудзь хаціне жыве Меша — Дух, які мае выгляд нейкай калматай жывёліны невялікага росту, чорнага колеру. Гэта — Нядобры Дух, але пазбаўлены Кадуком сілы шкодзіць людзям, тым самым асуджаны на пакуты. Меша шкоды шкому не робіць, а толькі часам палохае прахожых..

Часам Меша прабіраецца ў жылы дом. Тут яго прытулкам бывае падпечак, дзе ён i харчуецца хоць чым. Уночы ён выпаўзае з-пад печы i нярэдка, пасябраваўшы з хатнім сабакам, спіць з ім на падлозе пасярод пакоя. Удзень ён не паказваецца. Пасяленне Мешы ў якім-небудзь жылым доме лічыцца няшчасцем. Мешу ведаюць амаль па ўсёй Беларусі. Яго імем нянькі палохаюць дзяцей.

ДУХІГ АСПАДАРЧЫХ ПАБУДОЎ

Хлеўнік

Калі пераязджаюць у новую хату, Хлеўніка, як i Хатніка, запрашаюць з сабой. Разам з Хлеўнікам у хлеве жыве яго жонка — Хляўніца.

Хлеўнік пераважна звязаны з гаспадарскімі коньмі i каровамі, вельмі рэдка — з авечкамі. Коз i свіней Хлеўнік не любіць i ix прысутнасць у хляве ледзьве пераносіць.

Летам i зімою Хлеўнік пастаянна застаецца ў хляве. Займае ён задні кут хлява ці залазіць на бэльку, на курынае седала, адкуль назірае за скацінаю. Кожны раз, калі скаціна выпраўляецца ў поле ці вяртаецца ў хлеў, ён падыходзіць да парога. Здараецца, найбольш любімую з жывёл Хлеўнік суправаджае на пашу, нават застаецца пры ей ледзь не да вяртання дадому. У руках ён увесь час носіць пугу i часта ею ляскае. Калі пры пашкоджанні хлява скаціну заганялі ў іншую гаспадарчую пабудову ці ў палявую загарадку i яна начуе там, Хлеўнік ідзе за жывёлай займае свае звыклае месца — кут, бэльку ці жэрдачку.

Калі Хлеўніку падабаюцца гаспадары, калі даспадобы прыйшлася яму масць жывёлы — ён песціць I песціць кожную жывёліну, а коням нават заплятае грывы i хвасты. Любімцам ён носіць ваду хатнімі ведрамі, цішком падхопленымі ў сенцах ці пад паветкаю. Падкладае ім паболей корму, не дапускае крыўды іншымі жывёламі. З нелюбімай жывёлы Хлеўнік здзекуецца. Ён кудлаціць, нават выдзірае шэрсць, грывы i хвасты скручвае ў каштуны, трывожыць уночы, гойсае да апошніх сіл жывёлы па хляве. Болей за ўсіх дастаецца нялюбай кабыле, на ей Хлеўнік выязджае на двор, у гумно. Носіцца з канца ў канец па вёсцы, скача па дарозе ці па полі i за адну толькі ноч давядзе яе так, што кабыла спадзе з цела. Акрамя таго, ён адштурхоўвае нелюбімую жывёлу ад корму i пойла. Тая худнее, марнее, самкі скідваюць плод.

У час сваіх стасункаў з жывёламі Хлеўнік застаецца нябачным i толькі зрэдку ўзнікае ў вобразе скурчанага, зморшчанага, худога чалавека: здаецца, нібы шкілет хлопчыка памясцілі ў скуру дарослага. Ён можа дзейнічаць i ў цемры, аднак абыходзіць скаціну i дае распараджэнні пры свечцы з сінім полымем, якую запальвае крэсівам i трутам.

Пры згадванні Хлеўніка імя яго не называецца. Асцярога забараняе глядзець у кут, на бэлькі i шасты, дзе, мяркуецца, знаходзіцца Хлеўнік. Пры неабходнасці крануць бэльку, жэрдку трэба спачатку назваць гэтыя прадметы, каб папярэдзіць Хлеўніка, які са сну можа нарабіць нямала бяды.

Калі пажадана пазбавіцца ад Хлеўніка, дык варта пасяліць у хляве казла i ў стайні павесіць забітую сароку. Хлеўнік зусім не церпіць сарокі, таму што яна часта садзіцца на хлеў i стракоча, выдаючы гэтым яго знаходжанне. Казёл i забітая сарока даводзяць Хлеўніка да шаленства. Ён пачынае шкодзіць нават любімым жывёлам i, нарэшце, зусім сыходзіць з хлява.

Час жыцця i магчымая пагібель Хлеўніка такія самыя, як i Хатніка. Але Хлеўнік старэе i гіне ад знаходжання ў брудным хляве хутчэй за Хатніка. Калі хлеў утрымліваецца неахайна, Хлеўнік больш сядзіць у сваіх патаемных месцах i скацінаю мала займаецца, тады i найбольш любімыя iM жывёлы застаюцца без яго догляду, робяцца бруднымі. Паморак скаціны — гэта альбо помста Хлеўніка, які заносіць заразу, альбо неабходная ахвяра пры яго пагібелі. Калі на сядзібе загінуў Хлеўнік там ніколі не развядзецца скаціна. З'яўленне на сядзібе прыблуднага Хлеўніка — чужога, які асіліў мясцовага, i выцесніў яго з месца пражывання, нясе вялікую шкоду гаспадарцы.

Вазіла

У коней ёсць яшчэ адзін апякун — Вазіла. Беларусы ўяўляюць яго ў чалавечым абліччы з конскімі вушамі i капытамі, у чалавечым адзенні. Кожны гаспадар мае свайго Вазілу, ян клапоціцца пра размнажэнне коней i засцерагае ад хвароб i прыпадкаў. Вазіла пераважна жыве ў стайні, але заўсёды прысутнічае на начлегах, калі коні пасуцца вялікімі табунамі. Пастухі звычайна забіваюць на месцы начлегу вялізны шост i надзяваюць на яго конскі чэрап, спадзеючыся, што гэтая сімвалічная выява Вазілы выратуе табун ад усіх магчымых небяспек.

Беларусы асабліва паважаюць Вазілу за тое, што ім ноччу прывозіць на сабе нейкую асаблівую траву i падмешвае яе ў корм коням, ад якой тыя дужэюць i растуць.

Вазіла ў вялікай пашане на Беларусі, але ён не ўсюды вядомы пад адным i тым жа імем: яго называюць дзе Канькачом, дзе — Хлеўнікам, дзе — Табуннікам, а дзе — Вісуснікам.

Рай i Гуменнік

Аб сабраным збожжы клапоцяцца два Ayxi — Рай і Гуменнік.

Рай клапоціцца галоўным чынам пра збожжа, звезеннае ў стадолу. Ён знаходзіцца там да таго часу, пакуль усё не будзе вымалачана. Пажадана, каб Рай усе сялянскія стадолы адначасова ўзяў пад сваю апеку. Таму кожны селянін, які яшчэ не пачаў звозіць ураджай, убачыўшы першы воз са снапамі, запрашае яго да сябе, тройчы кажучы: «Рай, Рай, ідзі к нам!»

Пад асеццю жыве дабрадушны Гуменнік, ці як яго яшчэ завуць — Падавіннік. Ён ахоўвае гумно i дапамагае гаспадару сушыць i малаціць збожжа. Бачыць ix можна часта. Гуменнік выглядае, як дзядок маленькага росту, падперазаны саламяным перавяслам. Але не трэба толькі загаворваць з ім. Тады Гуменнік зробіць сваю работу i стане нябачным.

У Гуменніка ёсць жонка — Гуменіха. Яна прыходзіць на ток у выглядзе жанчыны, прыбраўшыся, прыхухоліўшыся. Нясе ў руках арэхавы куст i свечачку з агнём. Яна пастукае кустом па таку i знікне.

Непажаданыя Дyxi гаспадарчых пабудоў

Частку сядзібных пабудоў займаюць Дyxi, без якіх беларус абышоўся б, але вымушаны цярпець ix. Гэта Ёўнік, Пуннік i Лазнік.

Ёўнік жыве ў ёўні, у печы ці на печы або на сушыльнай жэрдцы i толькі зрэдку падыходзіць да акна, каб выхаркаць пыл i сажу. Яшчэ радзей пераступае ён ганак сушні, каб агледзець ток, сцірты снапоў, накіраваць ці адхіліць вецер, неабходны ў час веяння збожжа.

У тых выпадках, калі ў ёўню заходзяць непатрэбныя тут асобы, Ёўнік узнікае ў розных месцах ёўні i палохае прышэльцаў. Калі ж у ёўню прыйшоў ненавіснік Ёўніка, то ён пільна сочыць за ім, каб, счакаўшы хвіліну, нагнаць дыму, удушыць чадам i нават спаліць разам з дабром, што тут захоўваецца.

Пры міралюбных адносінах Ёўнік клапоціцца, каб правільна палілася сушыльная печ i сушыліся снапы i зерне, не ломіць саломы, пасылае патрэбны для веяння скразняк, дапамагае, спорыць работу. Ёўнік па начах замятае гумно, вее зерне, надае яму «спорню», а ў разумных гаспадароў нават малоціць ранкам. Але калі прагнявіць яго, то ён пачне кідаць снапы ў агонь i паліць ёўню.

Калі сушня служыць i для першапачатковай апрацоўкі пянькі i лёну, Ёўнік таксама дружалюбна служыць ля мялкі i трапалкі, хоць i не пераносіць смуроду адмочанай i адлежанай пянькі i лёну. Бельмі падабаецца Ёўніку, калі сушня замяняе лазню: тут у яго ёсць адзіная магчымасць змыць сажу i пыл.

Калі Ёўнік прымае бачны вобраз, то ўяўляе чалавекападобную масу. Знешне ён чорны — ад пастаяннага дыму з печы без коміна — толькі вочы як вугалі гараць. Сажа, пыл, павуціна, наліплая мякіна з-за паўзмроку ў сушні не даюць магчымасці разгледзець асобныя формы. Але Ёўнік пераважна застаецца нябачным.

Ёўнік не баіцца простага агню, i пажар у ёўні з-за людской неасцярожнасці мала трывожыць яго.Калі пачынаецца пажар, ён выходзіць са свайго жытла i спакойна назірае за тым, што адбываецца, а пасля пажару i адыходу людзей залазіць у печ, на абгарэлае бервяно, i тут жыве, пакуль не адбудуецца новая ёўня, куды адразу i пераходзіць.

Небяспечны для Ёўніка пажар ад маланкі: тут нярэдка Ёўнік гіне ад нечаканасці грамавога ўдару. Мякінны пыл лёгка ўспрымае полымя, i Ёўнік згарае, не пакідаючы пасля сябе ні пылінкі. Калі гэта здарылася з адным Ёўнікам, другі не пойдзе ў ёўню, адбудаваную на тым самым месцы: ёўня застаецца без Ёўніка.

Калі ў ёўню кладуць снапы для прасушкі, то кідаюць сноп у агонь. Пасля заканчэння малацьбы таксама пакідаюць сноп жыта ў ёўні, каб Ёўніку было чым заняцца.

Аб гаспадарскім сене клапоціцца Дух, які жыве ў пуні. Таму i завуць яго Пуннік.

Пуннік не такі брудны, як Ёўнік: на ім няма слоя сажы, але хапае пылу i смецця ад сена i трухі. Ён таксама пакрыты запыленымі ніткамі павуціны. Бачнае аблічча прымае, пакуль у пуні ёсць сена, а калі прымае, то толькі выглядае чалавекападобнай істотай: у ім хутчэй можна пазнаць ахапак дробнага забруджанага сена, чым жывое стварэнне. Звычайна Пуннік нябачна сядзіць на кроквах, бэльках, назіраючы за тымі, хто заходзіць у пуню, завозіць ці забірае сена.

Пуннак цешыцца сцэнамі гульняў i сутыкненняў моладзі, валтузнёй i віскам катоў, калі яны ловяць мышэй, i цярпець не можа, калі ў гнёздах выводзяцца птушкі. Дзетак i паасобных прахожых Пуннік звычайна палохае ненатуральным аханнем, хрыпам i свістам ці жаласным енкам праз шчыліны i шматалікія адтуліны пуні. Гэта прыносіць яму немалую асалоду.

Пуннік туліцца не толькі ў сядзібнай, але i ў лугавой, i лясной пуні, абы толькі яна мела страху i кроквы: любая макрэча, у тым ліку i ад дажджу праз страху, дзейнічае на Пунніка разбуральна. Ён паволі марнее, хоць i не даходзіць да пагібелі. Гіне Пуннік ад удару грому ці ў агні, калі пуня загарэлася ад маланкі. Як i Ёўнік, ён ператвараецца тады ў пыл.

Лазню займае Нядобры Дух — Лазнік, які выглядам нагадвае Вадзяніка. Ён жыве пад палком.

Лазнік любіць парыцца i мыцца. Дзеля гэтага яму пакідаюць венік i ваду. Мыецца ён звычайна пасля поўначы i таму злуецца, калі хто-небудзь застаецца да гэтага часу ў лазні. Тады ён кідаецца смеццем, нават камянямі, а пры выпадку можа нават загубіць парушальніка спакою.

Лазнік больш злосны за іншых сядзібных Духаў i цярпець не можа гультаёў, а тым больш — несвоечасовых наведвальнікау. Іх ён палохае ненатуральным храпам, шыпеннем, паймённымі заклікамі, віскам, стукам у сцяну, варочаннем камянёў у лазні на каменцы, рогатам. Зларадны рогат пужае запозненых у лазні жанчын, вымушаных уцякаць голымі. Не пазбегнуць пужання Лазніка i тым, хто задумаў бы мыцца ў лазні пасля поўначы.

Памыўшыся ў лазні i ўлагоджваючы Лазніка, гаспадары пакідаюць Духу вядро вады i венік i кажуць: «Табе лазня на стаянне, а нам на здароўе».

Нямала непакою прыносіць Лазніку першапачатковая апрацоўка пянькі i лёну, калі ix мнуць i трэплюць, а таксама папярэдняя сушка ў самой лазні. Тады Лазніку даводзіцца пераносіць смурод i пыл ад падгнілай кастрыцы. Калі гэта зацягваецца надоўга, Лазнік яшчэ больш злуецца на наведвальнікаў, якім, бывае, помсціць пажарам у лазні.

Ёўнікі, Пуннікі i Лазнікі — няпрошаныя сядзібныя госці, без якіх лёгка абысціся, а таму пры пераходзе ў новыя збудаванні ix звычайна не запрашаюць, як Хатнікаў i Хлеўнікаў, яны самі набягаюць туды. Але марнеючы ад вымушанай бяздзейнасці, назойлівасці недарэчных i непатрэбных наведвальнікаў, гэтыя Дyxi часам раптоўна пакідаюць будыніну, дзе жылі. Такі зыход Духа суправаджаецца пагібеллю ці разбурэннем пакінутага прытулку — ён згарае, раскідваецца бураю ці ў ім правальваецца страха, столь, печка, крывіцца сцяна. У падпраўленае збудаванне Дух ужо не ўвойдзе зноў.

БАГІ І ДУХ ПАЛЁЎ I АГАРОДАЎ

Поле

Поле — бязлесная раўніна — месца дзеяння як людзей, так i шматлікіх Духаў i Багоў.

Чалавек арэ ўчасткі зямлі каб пасеяць жыта, лён. Межы, якія ён робіць паміж палямі, перашкаджаюць Духам перамяшчацца па зямлі.

Калі навальніца заспее ў полі, то трэба аддаляцца ад межаў i барознаў, бо па ix звычайна бягуць, ратуючыся ад перуноў, Нядобрыя Дyxi, замест якіх можа быць забіты непрадбачлівы чалавек.

Нельга класці дзяцей падчас жніва на мяжы, бо Падвей можа лixiм ветрам падвеяць або Нядобры Дух падменіць дзіця. Падчас жніва ці якой іншай работы ў полі лепш класці дзяцей спаць у лён, калі ён блізка расце, бо тады ні Падвей падвеяць не здолее, нi злы чалавек — урачы. Добра таксама класці дзяцей спаць у пшаніцы, бо i да яе Нядобрыя Дyxi не маюць подступу.

Поле не толькі корміць беларуса, яно дае яму травы i кветкі, без якіх не абысціся i простаму чалавеку, i чарадзею, ды i злодзеі ix скарыстоўваюць.

На Купалле дзяўчаты, нацешыўшыся скокамі рассыпаюцца па лесе ці полі шукаць вешчыя, лекавыя травы. Звычайна гэтых траў набіраюць да дзевяці гатункаў: медуніца, купальніца, росічкі, буковіцы, браткі, расходнік, васілёк, піжма. Ix берагуць увесь год. Імі абкурваюць дзяцей ад хваробы i ліхога вока, яны ратуюць ад навальніцы i іншых напасцяў.

Расце недзе ў полі зелле шчасця — Пералёт-трава. Расказваюць пра яе, што яна здольная пераносіцца з месца на месца. Кветка яе з колераў вясёлкі, надзвычай жывая i прыгожая, а ў сваім начным палёце блішчыць, нібы зорка. Шчаслівы той, хто яе сарве, бо не зазнае ён перашкодаў у сваім жыцці, усе яго жаданні збудуцца. Але ў пагоні за ею не адзін беларус збіўся з дарогі i не вярнуўся да сваей роднай хаты.

Ёсць такая трава, што дзівосна ўздзейнічае на жалеза: рве ланцугі, адчыняе любыя замкі. Калі каса натрапіць на яе на лузе ў час сенакосу, дык расколецца на некалькі частак. Трава гэтая такую моц мае, што супраць вады плыве. Завецца яна Разрыў-трава. Ведаюць яе толью вешчыя птушкі, напрыклад сарока, сава i сойка, i некаторыя жывёлы. Таму здабываюць яе людзі своеасаблівым спосабам.

Знайшоўшы гняздо з птушанятамі адной з вешчых птушак, трэба ў ім замазаць глінай адтуліну так, каб птушка не магла карміць сваіх дзяцей. Пад дрэвам, на якім звіта гняздо, трэба разаслаць абрус i самому схавацца пад ім. Пачуўшы піск галодных птушанят i імкнучыся вызваліць ix з няволі i накарміць, i пушка паляціць шукаць Разрыў-траву. Здараецца, яна i знаходзіць яе. Тады прыкладвае Разрыў-траву да гнязда — i замазка спадае. Вось тут i трэба глядзець на абрус: ці не ўпала Разрыў-трава. Калі знойдзеш яе, разрэж далонь на правай руцэ i падсунь пад скуру траву. Тады варта толькі крануць гэтай рукой замкнутыя дзверы — яны адчыняцца, дастаткова толькі ўзяцца за замок — ён сам адамкнецца.

Ведае Разрыў-траву i вожык, таму можна зрабіць i так. Знайшоўшы важанятак, трэба абгарадзіць ix калкамі, убіваючы густа ў зямлю. А вакол агароджы ачысціць зямлю ад травы i моху. Як вожык прыйдзе i ўбачыць, што яго дзеткі агароджаны, дык ён пойдзе шукаць Разрыў-траву, каб раскідаць тую загародку. Ён прыносіць вядомую яму траву i як толькі дакрамецца ею да загародкі, то калкі вамі павылазяць з зямлі i разваляцца. Тады там, на чыстым месцы, трэба шукаць тое зелле. Хто гэтую траву знойдзе, няхай разрэжа на далоні скуру, пакладзе гэтую траву ў разрэз i перавяжа, каб зарасло. Тады як дакранешся тою рукою да замкнёнага замка, то ён сам адчыніцца.

Каб быць добрым злодзеем, трэба зрабіць наступнае: знайшоўшы гняздо чapanaxi, абгарадзіць яго калкамі так, каб чарапаха не магла прабрацца да сваіх яек. Чарапаха, убачыўшы свае гняздо абгароджаным i не маючы магчымасці да яго прабрацца, ідзе шукань асаблівую траву. Знайшоўшы Разрыў-траву, чарапаха прыносіць яе да гнязда i кідае. У гэты час калкі самі сабою выпадаюць з зямлі i гняздо робіцца свабодным. Кінутую траву трэба падабраць, узяць з яе адно каліва i, разрэзаўшы палец, пакласці яе ў гэты разрэз ды завязаць палец. Калі палец загоіцца, ад аднаго толькі дакранання яго да замка замок развальваецца, i злодзей пранікае ў хату.

Ёсць дзіўная трава, якую ведаюць толькі чарадзеі. Завецца яна Сон-трава. Калі насенне гэтай травы рассыпаць паблізу людзей, то ўсе на нейкі час паснуць як мёртвыя. Яе скарыстоўваюць злодзеі i чараўнікі дзеля сваіх нядобрых мэтаў.

Наготкі, на думку палешукоў, надзелены ўласцівасцю не дапускаць перуноў, таму ix можна знайсці ў кожным агародзе. Шмат людзей вераць у тое, што перад бурай сярод наготак паяўляюцца агеньчыкі — зусім як маленькія бліскавіцы.

Медуніца абараняе ад змей. Гэта трава з моцным пахам. Дзе расце медуніца, там змеі не водзяцца, адразу ўцякаюць.

Палявік

У полі водзіцца Дух, нечым падобны да Лесавіка. Гэта Палявік. У яго ёсць жонка — Паляха. Палевікі радня Хатнікам. Беларусы звяртаюцца да Палевіка з просьбамі пра ўраджай.

Тэрыторыя існавання Палевіка — палі i лyri (з усімі пагоркамі, нізінамі i ярамі, што мяжуюць з палямі) адной або некалькіх сумежных вёсак, не раздзеленых адна ад аднае ні лесам, ні вадою. Палявік можа жыць на горцы, у доле, у канаве. Таксама можа туліцца ля каменя ці ля палявога дрэва, куста, межавага слупа. У час разводдзя ці пры моцных дажджах ён уцякае ад вады на вышэйшыя мясціны, таму што цярпець не можа макрэчы.

Найгорш жывецца Палевікам вясною i восенню, калі слата i макрэча: якім бы вялiкiм ні было ix жаданне шкодзіць чалавеку i яго дабру, яны не могуць расстацца з утульным cуxiм месцам, не могуць мясіць нагамі бруд i гразь. Але тут нярэдка сам чалавек даецца ім у рукі, калі прыходзіць адпачыць на сухадоліну. Каб утрымаць чалавека, Палевікі лашчаць i закалыхваюць яго зацішкам, сонечным цяплом, пакуль у яго не пачнуцца дрыжыкі, якія нярэдка пераходзяць у хваравітую ліхаманку.

Палевікі гасцююць адзін у аднаго, дапамагаюць мучыць знойдзеную ахвяру, па-сяброўску пераклікаюцца, асабліва начною парою, калі стаіць добрае надвор'е. Зімою Палевікі сыходзяцца на забавы. Любімая з ix — знішчэнне дарожных вешак, зацярушванне дарогі, занос снегам канаваў i калдобін, каб туды трапіў прахожы ці праезджы, які збіўся з даpoгi. Палевікі доўга водзяць яго ўзад i ўперад, пакуль той не замерзне.

Палявік разбурае загародкі, вешкі, заваблівае скаціну ў шкоду выглядам хлебных i лугавых раслін. Тое ж робіць Палявік, калі заманьвае дзяцей i моладзь у кветкі для гульняў i зборышчаў. Учыняе ён i прамую шкоду: прыгінае да зямлі збожжа i траву, скручвае расліны, адхіляе дождж, насылае шкодных насякомых, водзіць да знямогі дзяцей, што заблудзіліся. Мучыць жывёлу на пашы, як i людзей за работаю, аваднямі, сляпнямі, камарамі.

Не пашкадуе Палявік i сталага чалавека, калі той засне на кучы камянёў ці палявых каранёў, якія збіраюць пасля баранавання, у бруднай канаве ці мокрай лагчыне. Усіх наведвальнікаў палёў i лугоў Палявік насцярожвае перадражніваннем, свістам. Ён прымае выгляд пачварнага ценю, то гоніцца за чалавекам, то аддаляецца ад яго, заманьваючы ахвяру. Варта толькі паддацца на прынаду Палевіка, i чалавек пацерпіць за сваю даверлівасць. Палявік раптам можа забіць чалавека на месцы.

Але часам Палявік клапоціцца пра ўраджайнасць палёў, пра ўкосныя сенажаці, выганяе адсюль шкоднікаў, раўняе сцябліны I лісты раслін, але гэта робіцца дзеля таго, каб прывабіць сюды як мага болей людзей, між якіх ён, несумненна, знойдзе ахвяру. Здараецца, што ён гоніць непажаданых, тых, хто зайшоў у яго ўладанні дзеля ўласнага спакою.

Палявік вартуе палявыя скарбы, якія не выдае чалавеку ні пры якіх умовах. Ён неміласэрна помсціць таму, хто выпадкова знаходзіць скарб. Ведаючы гэта, шукальнікі скарбаў не звяртаюцца да Палевіка, а калі зробяцца, уладальнжамі палявога скарбу, стараюцца не трапляць у мясціны, дзе жыве Палявік.

Як гінуць Палевікі i ці гінуць наогул — беларусы не ведаюць. Вядома, што гэтыя асцярожныя дyxi хутчэй за іншых адчуваюць набліжэнне навальніцы i ўмеюць хавацца ад Перуновых стрэлаў. Да таго ж i сама тэрыторыя Палевікоў, калі там няма высокіх дрэў, якія растуць паасобку, рэдка прымае ўдары грому.

Беларусы ж пакуль не прыдумалі надзейных сродкаў на пагібель Палевікоў. Ад ix церпяць параўнальна менш, чым ад астатніх Духаў, i таму часам нават шануюць ix. Калі на полі, як жнуць, застаецца вада або квас, то ix выліваюць на мяжу або на дарогу — на гасцінец Палевіку, каб ён не псавау збожжа.

Русалкі-палявіцы

Pycaлкі-палявіцы сядзяць у жыце, калі яно расце. Бог ix пасылае пільнаваць жыта, каб ніхто не тоўкся да не трусіў каласкоў, бо не нальюцца. Русалкі-палявіцы ніякіх пасеваў не любяць у полі, акрамя жыта, дзе яны качаюць яйкі ў Наўскі Вялікдзень.

Таму i не дзіва, што як нехта ўпрэцца ў жытняе поле, то яго заласкочуць. Хлопца заласкочуць, бо разявака, а дзеўку — каб было больш Русалак. Русалк-палявіцы без віны нікому не робяць зла.

Русалкі-палявіцы не могуць перайсці цераз мяжу, ад таго i церпяць, i пераводзяцца: цяпер зямлю ўвесь час перамерваюць i дзеляць межамі. А раней, калі зямля была нямераная, ix было многа. А ў лесе ноччу толькі i чутна было: гу-гу-гу-гу!

Талака

Багіня Талака — апякунка жніва i ўрадлівасці. Яна ў вялікай пашане ва ўсіх беларусаў i вядомая пад адным гэтым імем. Свята ў яе гонар адбываецца ў розны час: у адных мясцінах раней, у іншых пазней, гледзячы дзе i калі бывае ўборка ўcix пасеваў ці толькі хлеба.

Калі змяркаецца i дажынаюць апошні загон, кожная са жней адкладае па каласку для аднаго агульнага снапа, які прызначаецца ў гонар Талакі. Сабраўшы гакім чынам значную колькасць каласкоў, жнеі звязваюць усе разам у адзін агульны дажыначны сноп. Між тым на ніве застаецца невялікі кавалак: з яго талачанкі робяць вянок, уплятаючы ў яго розныя кветкі i пахучыя травы. У гэты час з'яўляецца на полі багіня Талака, якую жанчыны ўпрыгожваюць рознымі кветкамі, даюць у рукі дажыначны сноп, а на галаву яе ўскладаюць талаковы вянок з доўгім белым пакрывалам. Карагод жанчын-талачанак акружае Талаку i, пераплятаючыся вакол яе вянком, спявае:

Добры вечар, добры вечар!

Добры вечар, Талака!

Да ўхараводзьжака

Ты нас геценечкі вечар.

Да вазьмі ж ад нас, вазьмі

Гэты збожны ты снапок;

Да надзень жа, надзень

3 краскамі прыгож вянок!

Пасля гэтай песні карагод талачанак, стаўшы папарна за Талакою, ідзе ў дом гаспадара поля. Талачанкі спяваюць:

Выйдзі, выйдзі, гаспадарыку,

Спатыкаць з усякім збожжам Талаку;

Раскрый жа хатачку

Да перад такім жа госцем.

Пакланіся ж спадарыні Талацэ,

Пакланіся ей найніжай;

Пасадзі яе да на куце...

Гаспадар падносіць Талацэ хлеб-соль, кланяецца ей у пояс. Талака аддае ўзамен дажынкавы сноп. Гаспадар i гаспадыня бяруць Талаку пад рукі i саджаюць яе на кут.

Пасля заканчэння вячэры карагод з Талакою падыходзіць да гаспадароў i дзякуе за пачастунак пацалункамі. Талака здымае з галавы вянок i аддае яго гаспадару, пакрывала ж застаецца ў яе. Карагод талачанак праводзіць Талаку.

Спарышка i Спарышэнь

Спешка-Спарышка i Спарышэнь — Дyxi, якія даюць поспех i спор усякай рабоце, а разам з гэтым i дастатак. Калі ў чым няма спору i на душу ляжа важкі камень, то згадваюць Спарышку ці Спарышэня.

Хто, пачынаючы работу, папросіць ix, то яны пераляцяць перад ім, i тады работа робіцца спорна i легка, i хутка дзень мінецца i вечар набяжыць. А якія яны, Спарышка i Спарышэнь, невядома, бо ніхто ix не бачыў. Адно кажуць, што ёсць такія, бо ўсе ix просяць.

Жыцень

Бог восені — Жыцень апякуецца i над сялянскімі палямі. Ён з'яўляецца перад беларусам у выглядзе мужчыны сталага веку, нізкага росту, худога, нават кашчавага, з ускудлачанымі валасамі. Мае тры вокі: два як у звычайнага чалавека i трэцяе на патыліцы. Жыцень выглядае грозным, нібыта вечна нечым незадаволеным.

Ходзіць Жыцень вельмі ціха, сагнуўшыся. Расхаджвае па палях i агародах, каб агледзець, ці ўсё добра прыбрана, як павінна быць у добрай гаспадарцы. Калі Жыцень знойдзе на жніўніку шмат каласоў, пакінутых жнеямі, ён збярэ ix i, звязаўшы ў адзін сноп, перанясе на тое поле, дзе сабрана ўсё чыста, з ашчаднасцю. Вынікам гэтага здараецца неўраджай у наступным годзе на тым месцы, дзе Жыцень знайшоў шмат пакінутых каласоў, i, наадварот, вялікі ўраджай на той ніве, дзе пакшуў ён сноп.

Тое ж бывае i з агародамі, якія наведвае Жыцень i ў якіх знаходзіць нядбайнасць, гаспадарскія непарадкі. Убачыўшы каго-небудзь з гаспадароў агарода, Жыцень падыходзіць да яго i грозіць яму пальцам: гэта значыць, што ў наступным годзе ў тым агародзе грэба чакаць неўраджаю.

Жыцень прыходзіць да беларуса часам у выглядзе жабрака. Ён, як звычайна, з суровым тварам, пагражае пальцам кожнаму стрэчнаму. Гэта прадвесце ўсеагульнага голаду ці вялікага неўраджаю на наступны год. Зрэшты, у такім выглядзе Жыцень з'яўляецца беражлівым i старанным гаспадарам, каб папярэдзіць ix пра надыход небяспекі i такім чынам даць ім магчымасць назапасіць хлеба на галодны год.

Жыцень прысутнічае ў полі i пры восеньскай счубе. Пахаджае з грозным выглядам па пасеяным жыце i нібыта ўсё прыглядаецца да чагосьці ўнізе, утоптвае зерне, каб лепш увайшло ў зямлю i хутчэй апладнілася зямельнымі сокамі.

Жытняя баба i Палявы дзедка

На полі ў жыце жывуць два палявыя Дyxi — Жытняя баба i Палявы дзедка. Жытняя баба — маці жыта, якая сцеражэ яго з жалезнай пугай у руках. У час жніва Жытня баба з'яўляецца людзям у выглядзе жанчыны з каласамі на галаве i зоркамі па баках. Палявы дзедка — Дух поля, які апякуецца над жытам, сабраным у снапы. Снапы нельга пакідаць на пожні раскіданыя, а трэба скласці ix у хрэшчыкі (крыж-накрыж) ці паставіць у бабкі. Тады Палявы дзедка будзе аберагаць ix. Калі ж ён знойдзе снапы неўладкаванымі, то зазлуе i пачне вытрасаць з ix зярняты.

Жалезная баба

У палях i агародах жыве яшчэ i Жалезная баба. Гэта злая нізкарослая старая з вялікімі железнымі грудзямі. Яна хапае жалезным крукам тых дзяцей, якія асмельваюцца заходзіць адны ў палі i агароды, каб паласавацца бобам, гарохам, макам, гароднінай. Жалезная баба кідае ix у сваю жалезную ступку, таўчэ жалезным таўкачом i есць.

Падвей

Падвей — гэта той Дух, што круціцца віхрам у полі. Ён насылае на людзей асаблівую хваробу, якая таксама называецца падвеем: наляціць віхор на чалавека — i скруціць яму галаву набок, адыме мову, а то скруціць руку ці нагу. Падвей — благі вецер, зыходзіць ад Нядобрага Духа ці ад чараўніка.

Заўсёды трэба ратавацца ад Bixpy. Kaлi ён круціцца, трэба паказаць яму кукіш: гэтага Падвей не любіць i прамчыцца бокам, не закрануўшы чалавека. Каб надзейней засцерагчыся ад яго, лепш заўсёды мець пры сабе якую-небудзь жалезную рэч, напрыклад сякеру, нож. Калі ж Падвей шкодзіць гаспадарцы i кукіш не дапамагае, кіньце ў яго нажом ці сякераю. Ён толькі піскне, a Bixop невядома куды i дзенецца. Неба адразу ачысціцца, на ім не будзе ніводнай хмаркі.

ДУХІ НОЧЫ

Ноч

Ноч — час Чарнабога i яго памагатых. У цішы ночы вакол сядзібы збіраецца мноства розных Нядобрых Духаў. Яны валочацца па дарогах i вёсках, імккуцца пранікнуць на сядзібы ці ў гаспадарчыя пабудовы, каб рабіць свае нядобрыя справы, дзяля, якіх яны былі створаны Багамі цемры i зла. Сярод ix ёсць тыя, што шкодзяць людзям, i тыя, што псуюць свойскую жывёлу.

Ёсць у гадавым коле зямнога жыцця адна жахлівая ноч, якую беларусы завуць Арабінавай.

За лета пладзіцца шмат Нядобрых Духау, якія робяць вялікую шкоду людзям. Тады ўсе Багі Багоні яднаюцца, каб знішчыць чалавеканенавіснікаў. Кожнае лета здараецца такая Арабінавая ноч, калі ўсё злое з Таго Свету на Гэты Свет на забаву выходзіць. Вось у гэтую ноч адбываецца страшэнны Bixop з перунамі i лівень.

Ужо з вечара стаіць такая задуха, што жывёла б'ецца ў кашары, бо не ведае куды дзецца. Сонейка сыходзіць за хмару, бы за сцяну, а расы няма ні кроплі. На дварэ так ціха, быццам усё скамянела, толькі там-сям бліскае зарніца. Гэта Змей лыпае вачыма.

Раптам загамоніць лес, дзесь далека загудзе, загрукоча ды сціхне. Толькі маланка паліць раз за разам, паліць ды паласуе неба то на захадзе, то на ўсходзе. То раптам загарыцца палова неба, то зробіцца яно цёмнае, бы ноччу возера..

А неба? Што за лixa! Там быццам у гаршку кіпііць, так таўкуцца хмары. А маланка крышыць ix ды рве на кавалкі, рве ў шмаццё ды кідае цераз усё неба з аднаго боку да другога. Маланка паліць, неба раве, стогне ды грыміць, а дажджу няма. Бачна, што гэта не навальніца, не той град, што пасылае Бог, каб пакараць людзей за грахі. Гэта хтось з Багоў паварушыў апраметную, патурбава цёмныя сілы, бы хлапчук ражном гняздо вос, i яны закружыліся, заснавалі туды-сюды ды рынуліся ва ўсе бакі.

Мітусяцца хмары, таўкуцца аблокі, грукацяць грымоты, гарыць неба, лес схіляецца ледзь не да зямлі, трашчыць ды стогне. А зямля, спалохаўшыся, хаваецца пад расліны. Ляжыць ціхенька i не дыхае, чакае, пакуль засвеціцца на ўсходзе святло ды пырснуць адтуль помні сонейка, якія разгоняць Нядобрых Духаў i запруць ix зноў у цемры апраметнай.

Кожны забіты ці пакалечаны ў гэтую ноч ад буры i Перуна — абавязкова чараўнік. Таму яны так баяцца Арабінавай ночы.

Паўночнікі

Па начах на вуліцах вёсак валэндаюцца i гаспадараць Паўночнікі. Дзе жыве чалавек — там ёсць i яны. Паўночнікі селяцца па ўсіх сядзібных забудовах, нягледзячы на прысутнасць сядзібных Духаў, якія не ладзяць з гэтымі гарэзамі. Паўночнікі пачынаюць сваю свавольніцкую дзейнасць ноччу, у час агульнага людскога спакою. Яны выяўляюць сябе дзікімі чалавечымі воклічамі, фальшываю просьбаю дапамагчы, свістам i ровам буры, дзіўным рогатам ці плачам. Усё гэта робіцца звонку памяшкання, у якім знаходзіцца чалавек, i тым невыноснае, што застае чалавека, калі ён сніць першы сон, i доўжыцца да раніцы.

Дзе жывуць Паўночнікі i як выглядаюць — ніхто не ведае. Можна здагадвацца па хуткіх рухах Паўночнікаў ды па галасах, што гэтыя гарэзы маладзей сярэдніх гадоў, што яны вандруюць паасобку i гуртам i што сярод ix ёсць i мужчыны, i жанчыны. Паўночнікау асабліва шмат у тых вёсках, дзе багата моладзі.

Кумяльган

Кумяльган — Нядобры Дух у абліччы чалавека i каня. Беларусы ўяўляюць яго з чалавечым тулавам, рукамі i нагамі, пакрытымі конскай поўсцю, з конскай галавой, з капытамі на руках i нагах. Ён ходзіць часам, як конь, а часам, нібы чалавек, на задніх нагах. Прызначэнне яго — мучыць, псаваць, калечыць коней. Ён таксама падмешвае ў ix корм якую-небудзь атрутную pacліну. Добра, што Кумяльган слабы, а то б ён перадушыў усіх коней. Затое Кумяльган шмат выйграе сваей выкрутлівасцю. Забраўшыся ў хлеў уночы, ён звычайна ўскоквае па чарзе на кожнага каня i ўсяляк яго душыць, цісне i курчыць да той пары, пакуль, нарэшце, конь не выб'ецца з сіл i падзе як мёртвы. Затым залазіць на другога, трэцяга такім чынам на працягу ночы паспявае замучыць уcix коней.

Не менш шкодны Кумяльган i ў час начлегаў. Ён адводзіць коней з табуна па адным у бок лесу i там здзекуецца, як i ў хляве. Кумяльган адводзіць таксама жарабят ад кабыл, але не мучыць ix, а пакідае на здабычу драпежным звярам.

Прычына, чаму Кумяльгану часта ўдаецца прабірацца ў табун незаўважаным, у тым, што ён велымі падобны да каня, да таго ж ён можа прымаць любую масць i такім чынам падманвае гаспадароў. Прыняўшы масць якога-небудзь гаспадарскага каня, ён спакойна ўваходзіць у хлеў, не сустракаючы з боку гаспадара ніякай перашкоды. Часам нават гаспадар сам адмыкае яму хлеў, прымаючы яго за свайго каня.

Стрыга

Стрыга — Нядобры Дух, які непакоіць цяжарных жанчын i нават можа падмяніць дзіця. Замест добрага i тоўстага падкінуць плакавае, бледнае i худое. Цяжарныя жанчыны бачаць Стрыгу. Выглядае яна як жанчына высокага росту, худая, бледная, з распушчанымі валасамі, праваленымі шчокамі i зялёнымі кашэчымі вачыма.

Стрыга не мае сталага месца жыхарства. Яна ходзіць па вёсках, i яе з'яўленне наводзіць жах на цяжарных жанчын. Па вечарах яна з аднаго двара пераходзіць на другі. Схапіўшы дзіця, Стрыга шматае яго так, каб маці чула крыкі. Можна, аднак, задобрыць Стрыгу. Цяжарная кабета, сустрэўшыся з ею, запрашае яе да сябе ў хату на час родаў. Стрыга з'яуляецца, ёй усе дагаджаюць, выказваюць асаблівую павагу i часам справа наладжваецца: дзіця цэлае.

Для захавання дзіцяці ад Стрыгі яго купаюць штодзённа да захаду сонца, пасля чаго ваду адразу выліваюць. Але ні ў якім выпадку не трэба выліваць ваду пасля захаду сонца. У пятніцу дзяцей купаць не варта.

Мара

Мара — Дух, які па начах непрыкметна прабіраецца ў хату або гаспадарчыя пабудовы. Даволі часта з'яўляецца ў стадоле, асабліва калі там нехта спіць. Таму так часта i старанна, нават цёплай летняй ноччу, закрывалі перад сном у хаце ўсе вокны i нават комін. Закладвалі над дзвярыма абор лапавыя гальнкі, якія ахоўвалі жывёлу ад Мары.

Мара здзекуецца з сонных людзей, не перапыняючы ix сну. Звычайна яна садзіцца на грудзі ці горла соннага чалавека i пачынае душыць, перашкаджаючы чалавеку дыхаць. Час ад часу адпускае яго, каб нацешыцца яшчэ большымі пакутамі ахвяры пасля перадыху. Ахвяра, імкнучыся выратавацца, падымае руку, каб адагнаць Мару, але вёрткая Мара прытрымлівае занесеную руку, прычым ад дакранання Мары рука млее, што дадае новыя пакуты.

Адзіным сродкам выратавання ад Мары з'яўляецца згадка, што ўсё гэта адбываецца ў сне, а не на мне. Пакутнік прачынаецца — i Мара знікае. Але дадумацца да гэтага могуць толькі пажылыя людзі, да якіх Мара чапляецца наогул рэдка. Маладыя людзі, да якіх Мара любіць прыставаць, звычайна не дадумваюцца да гэтага сродку i вымушаны доўга цярпець пакуты. Як Мара на чалавека наляжа, то трэба варушыць мезеным пальцам на правай руцэ — i яна адляціць.

Мара чапляецца ў сне пераважна да таго чалавека, які шумна правёў час перад сном i, значыць, з цяжкасцю можа разабрацца ва ўражаннях. Яна мяняе свой воблік, калі паслядоўна прыстае да адной i той жа асобы. Часцей за ўсё Мара нагадвае чалавека, ростам з тыднёвае дзіця, з голай скураю ці пакрытая рэдкім кароткім раскудлачаным пер'ем, часам поўсцю, мяккая пры дакрананні. Мара — нахабная i прычэнлівая, падае на ахвяру неадчувальна i не адразу, а цішком, прычым першае яе дакрананне нават прыемнае. Адступаецца ж Мара ад ахвяры імкліва, пакінуўшы соннага са знямелымі рукамі ці нагамі ды вялікім потам на твары i целе.

Каб адвадзіць Мару ад хаты, пазбавіцца ад яе, гаспадар, запрасіўшы яе на снеданне, кладзе на парозе накрыж мятлу i сякеру.

Ад Мары пакутуе i свойская жывёла. Конь, на якім ездзіла Мара ўночы, мае на сваіх баках знакі, зробленыя кароткімі нагамі гэтага страшыдлы. Але Мара не пойдзе да скаціны, калі ў хляве вывешана забітая сарока.

Мара здольная ператварацца ў розных звяроў або птушак. У ваколіцы адной вёскі Мару бачылі на кані. Калі яе злавілі, пачала яна змяняцца, прымаць розныя постаці, найчасцей звяроў. Нарэшце, змянілася ў каня. Каваль, доўга не думаючы, узяў i падкаваў яго. Вярнуўшыся дамоў, убачыў, што ў яго хаце сядзіць жанчына, у якой з рук цячэ кроў. Прыгледзеўся, а на ix падковы.

Начніцы

Жанчына, якая ніколі не мела дзіцяці праз свае шальмоўства або яе людзі праклялі, па смерці ператвараецца ў Начніцу. Начніца ходзіць ноччу па хатах, не дае дзецям спаць, шчыпае ix, дакучае, i дзеці плачуць усю ноч. Начніца дае сасаць з cвaix грудзей, але ў яе не малако, а атрута. Дзіця праз тое хварэе, мучыцца, а як не здагадаюцца бацькі, ад чаго i чым лячыць, то i памірае.

Выганяючы Начніцу, дзіця кладуць у прыпол, разгойдваюць перад полымем у печы i шэпчуць:

Цёмна ночка

Начніц нарадзілі.

Малому дзіцяці

Мукі нарабіла.

Яснае сонейка

Дзень пачынае,

Начніц праганяе,

Дзянніц насылае.

Шух у печ, шух у печ.

Дзяцей ад Начніц беларускія жанчыны засцерагалі i такімі спосабамі. На змярканні, па захадзе сонца, адчыняюць акно, што насупраць печы. Маці ці якая іншая жанчына бярэ хворае дзіця на рукі i падносіць да акна, а ў той час пад акном знадворку стаіць якая-небудзь жанчына. Яна нахіляецца да акна, тры разы дзьмухне на галоўку дзіцяці ды кажа: «Ідзіце, Начніцы, на сухі лес ды на ніцыя лозы». Потым дзіця купаюць, а ваду выліваюць у такім месцы, дзе ніхто не ходзіць.

Часам Начніц заблытваюць. Усё, што знаходзіцца каля дзіцяці, трэба перавярнуць i зрабіць не так, як было. Напрыклад: дзіцячую сарочку вывернуць i надзець рукаўцамі на ножкі, дзіця ў калысцы палажыць ножкамі ў галовы, у дзень вокны ў хаце завесіць, а начы не тушыць лучыну.

Каб Начніца не мела магчымасці пралезці ў хату, дзе ёсць малое дзіця, маці з брудных хустаў робіць лялек I ставіць ix на кожным акне па дзветры ды замаўляе: «Глядзіце, лялечкі, каб мой маленькі спаў!» — i Начніцы мінуцца.

Начніцы больш за ўсё валочацца па зямлі летам, як лес добра ўбярэцца ў лісце, як на паплавах зацвітуць кветкі, на палях выкаласіцца жыта. Яны робяць шкоду не толькі людзям, але i птушкам. Ноччу лазяць па гнёздах, выпіваюць яйкі i ядуць птушанят. 3-за ix пасля захаду сонца няможна шчупаць курэй, бо Начніца яйка ўкрадзе.

Жывуць Начніцы ў лесе каля вады. Збіраюцца ў кустоўі. Пішчаць, рагочуць. Ix можна бачыць каля возера цi paкi ў час, калі стаіць густы туман. Там Начніцы мітусяцца, скачуць ды спраўляюць свае ігрышчы. Калі ix напалохаць, то голыя Начніцы пабягуць да вады i схаваюцца ў ей. Супакойваюцца Начніцы толькі з першымі промнямі святла.

Касны

Нядобрыя Дyxi Касны дзейнічаюць абавязкова гуртам, па адным яны амаль бясшкодныя. Калі ж нападаюць двое-трое Каснаў, то пакуль адзін назірае за ахвярай, астатнія спяшаюцца склікаць хаўруснікаў.

Напаўшы на ахвяру, яны прысмоктваюцца да яе, нібы п'яўкі, i не пакідаюць да таго часу, пакуль не давядуць да смерці. Касны тым з большай сілаю i злосцю прыстаюць да ахвяры, чым больш тая супраціўляецца. Ад злосці Касны шалеюць.

Шатаны

Шатаны назойлівыя i неадчэпныя, як i Касны, але жывуць i дзейшчаюць паасобку, не дзелячыся намерамі з іншымі Шатанамі. Яны вандруюць ад вёскі да вёскі. Панурыя, маўклівыя, гэтыя Дyxi не церпяць адзін аднаго, не прыйдуць на дапамогу, нават пры пільнай патрэбе не папросяць дапамогі сабе.

На шчасце, гэтыя Дyxi ў сваей болынасці гінуць. Яны мала размнажаюцца, таму што пануры Шатан рэдка мае стасункі са сваёю Шатаніхаю i цярпець не можа чараўнікоў, якія беспакарана дражняць Шатаноў i прымушаюць ix да ўцёкаў.

У вольны час Шатаны плятуць лапіц або майструюць дарожныя кіі; i лапці, i кіі ў ix хутка зношваюцца.

Пpaxi

Прахі — гэта ці Дyxi-пачаткоўцы, ці малаздольныя, ці гультаяватыя, ці тыя, што служаць у іншых Духаў на пабягушках. Caмі па сабе яны не ўяўляюць небяспекі — па ўласнай волі не чапляюцца да ахвяры i пры выкананні даручэнняў перакручваюць чужыя намеры, за што часцей за іншых Духаў церпяць здзекі.

Якімі б праставатымі ні здаваліся Пpaxi, яны ўсё ж злосныя на людзей, жадаюць шкодзіць ім.

Epaтнікі

Epaтнікі — Нядобрыя Дyxi, якія кожную ноч паяўляюцца на дарогах, чакаюць тут i здзекуюцца з запозненых падарожнікаў, здзекуюцца з людзей i на ix уласных падворках, i ў будынках.

Epaтнікі пачынаюць згубную дзейнасць пасля вячэрніх прыцемкаў i працягваюць яе да першых пробліскаў ранішняй зары. Дзёрзкі Ератнік раптоўна прыстае да ахвяры i абхоплівае яе аберуч ці проста хапае за горла. У тым i другім выпадку ахвяра траціць прытомнасць ці супраціўляецца, пакуль не развітаецца з жыццём. Тады Epaтнік, нацешыўшыся са страху i пакут ахвяры, п'е цёплую кроў, а цела нявечыць. Нават калі ахвяра пры першым подступе Ератніка i не разгубілася, то далей не можа ад яго адбіцца.

На шчасце, Ератнікоу адносна няшмат, ды i нішчаць яны адзін другога. У поўнай начной цішыні два Epaтнікі неміласэрна грызуцца, драпаюцца, душаць адзін аднаго, i не было яшчэ выпадку, каб адзін з ix застаўся цэлы. Акрамя таго, i людзі навучыліся зжываць Ератнікоў са свету. Параненыя вострымі металічнымі прадметамі, яны хутка гінуць. Кожны раз пры гібелі Epaтніка матэрыяльнае рэчыва яго ператвараецца ў смярдзючы прах, які разбуральна дзейнічае на здароўе людзей i нават жывёл, калі праз ежу i пітво трапляе ў цела.

Чорная баба

Мятла, якая з'яўляецца над зямлёю, перакідаецца ў Чорную бабу. Па начах яна ходзіць па сёлах ды крэсліць вугалём на дзвярах хат крыжы. Дзе паставіць чорны крыж, у той хаце ўсе памруць. Калі стаіць на небе Мятла, трэба самому накрэсліць вугалем крыж на сваіх дзвярах. Калі прыйдзе Чорная баба, дык пабачыўшы, што ўжо пазначана, пойдзе сабе, думаючы, што гэта яна сама зрабіла ды не помніць.

ДУХІ ХВАРОБАЎ

У сваім жыцці беларус сутыкаецца з вялікай колькасцю Духаў хваробаў. Адны Дyxi хваробы ўздзейнічаюць на асобных людзей, іншыя насылаюць эпідэміі. Ёсць Дyxi хваробаў, якія аднолькава шкодныя i для людзей, i для свойскай жывёлы.

Дyxi хваробы — памагатыя Багоў Таго Свету. Беларусы здольныя справіцца з многімі з ix, але абачлівасць ніколі не будзе лішняй. Непамыты i непрычасаны чалавек можа глядзецца ў люстэрка ці ў ваду беспакарана толькі два разы; на трэці раз Дух ужо «здымае» вобраз такога чалавека i на доўгі час робіць сваей ахвяраю. Акрамя таго, валодаючы чалавечым адлюстраваннем, Нядобры Дух можа зрабіць на ім у любы час сурокі, якія адразу перададуцца таму чалавеку.

3 даўніх часоў у Беларусі аддаюць пашану крыніцам. Крынічная вада — жывая вада, яна аздараўляе i ачышчае, як i агонь. Вясной, пасля першага грому, людзі ідуць да крыніц памыцца i памаліцца, ідуць у дні, здаўна ўстаноўленыя продкамі, бяруць ваду толькі для піцця.

Ёсць у крыніцах такая вада, што калі чалавек яе нап'ецца, то будзе вельмі дужы i здаровы, як дуб. Ёсць i такая, што i апошнюю сілу адбірае. Знахары добра ведаюць, у якой крыніцы якая вада. Яны бяруць яе і даюць жывёле або людзям. Такая вада вельмі дапамагае.

Паветрые

Эпідэмі прыносіць толькі з ветрам, таму народ так i называе ix — паветрые. Гэта паморак, чума, халера, воспа. Яны з'яўляюцца ў вёску пад выглядам жанчын, якіх, аднак, рэдка каму выпадае бачыць. Прыкінуўшыся прыгажуняй, такая хвароба звычайна спыняецца за сялом на могілках i адтуль упрыцемку i перад узыходам сонца памахвае на сяло чырвонай ці чорнай хусцінай. Ад гэтага махання людзі мруць як мухі. Па начах хваробы ў тым ці іншым абліччы ходзяць i па хатах. Але ім даводзіцца часта ўцякаць ад сабак, якія ix бачаць i пужаюць.

Калі мясцовасці пагражае заразная хвароба, жыхары адной ці некалькіх суседніх вёсак карыстаюцца такім сродкам. Двух валоўблізнят запрагаюць у саху, зробленую, калі магчыма, майстрам з блізнят. Kipaваць сахою i валамі выбіраюць таксама братоўблізнят. Адзін кіруе жывёлаю паперадзе, a другі правіць сахою. У суправаджэнні ўсіх жыхароў вёскі, не выключаючы немаўлят i ляжачых хворых, якіх нясуць на руках, праводзяць баразну (часам тры) вакол вёскі, улетку па зямлі, a зімою па снезе. Гэтая баразна мае такую сілу, што праз яе цэлы год не пяройдзе не толью заразная хвароба, але i звер.

Воспа

Воспа — гэта Дух у выглядзе злоснай, агіднай старой з бліскучымі вачыма i з адным моцным зубам, які тырчыць вонкі. Цётка-Воспіна пырскае сваёю атрутнай слінаю ў намечаную ею ахвяру, i тая хварэе на воспу. Пра чалавека, твар якога захаваў сляды гэтай хваробы, кажуць у насмешку, што на яго твары Дyxi гарох малацілі ці ячменныя крупы дралі. У розных мясцовасцях Беларусі Воспу завуць — Рабая, Рабуха, Шчарбачка.

Ліхаманка

Духа хваробы Ліхаманку ў многіх месцах Беларусі называюць яшчэ Трасца.

Ліхаманка, або цётка-Лахаманка, выходзіць з-пад зямлі восенню i вясною i бадзяецца па ўсім свеце. Месца знаходжання Ліхаманкі ў гэтыя часы — вада i балотныя мясціны, адкуль яна i прыстае да чалавека. Таму лячыць яе трэба менавіта зямнымі, а не вадзянымі i балотнымі рэчамі.

Усяго Ліхаманак — дванаццаць сясцёр. Колькасць недастатковая на ўвесь свет, таму яны толькі перыядычна наведваюць сваіх ахвяр; адсюль ix зменлівы характар. Ліхаманкіа паасобку выбіраюць сабе на пэўны час жытло ў чалавечым арганізме, пераходзячы па чарзе ад чалавека да чалавека, i жывуць яго сокамі.

Ліхаманкі ходзяць па свеце, клічуць людзей, i хто адгукнецца, у там адна з ix адразу паселіцца. Лixaманкі падпільноўваюць сваіх ахвяр i пры набліжэнні чалавека ператвараюцца ў пару, стараючыся залезці пад кажух ці світку. Пасля вяртання чалавека дахаты яны пачынаюць дзейнічаць.

Часам Ліхаманкі проста прыходзяць да людзей уночы ў выглядзе прыгожых жанчын. Калі той, да каго яны набліжаліся, не ўставаў ці не гразіў ім, то і ў яго ўваходзіла Ліхаманка.

Любяць Ліхаманкі сядзець на aciнe, і асіна ўвесь час дрыжыць кожным сваім лісточкам, бо гэтая погань яе калоціць. Увесну i ўвосень нельга спаць на захадзе сонца: тады найхутчэй у безабароннага чалавека ўваходзіць Лахаманка ці прыстае іншая ўнутраная хвароба. Часта здараецца, што, не паспеўшы па нейкай прычыне ўвайсці ў соннага, Ліхаманкa спяшаецца зрабіць гэта адразу пасля яго сну. Прачнуушыся, чалавек выразна чуе, што яго называюць па імені, хоць ён i не бачыць таго, хто кліча, а гэта кліча Ліхаманка. Як толькі чалавек адгукнуўся, Лixaманка завалодвае iM. Таму прадбачлівы чалавек не павінен адгукацца, не пераканаўшыся, што яго кліча не прывід, а сапраўдны чалавек.

Часам Трасцы з'яўляюцца ў сне, прадказваючы хваробу ці зыход яе або засцерагаючы чалавека ад пагрозы хваробы. Трасца смяротная гаворыць звычайна: «Ляшчына, не ляшчына, а я цябе насмерць затрасу!» Калі чалавек засне выпадкова ў тым месцы, што запэцкана скацінаю, то іншыя Трасцы з'яўляюцца чалавеку ў сне i будзяць яго, каб неадкладна ўстаў. Калі чалавек не паслухае, Трасца плюе на соннага i той адразу ж захворвае на трасцу.

А то бывае i так. Пайшоў неяк адзін чалавек у лес па бярозавы сок, набраў яго поўнае вядро ды i панёс дахаты. От падходзіць ён ужо да вёскі, аж каля дарогі на плоце сядзіць нейкая вельмі худая жанчына ды просіць піць. Той чалавек падаў ей вядро з сокам. Глынула яна трохі соку ды i прапала, бы ў зямлю правалілася. Здагадаўся чалавек, што гэта была Трасца, але няма чаго рабіць, пайшоў дамоу. Толькі ўвайшоў у хату, як пачала яго трасці трасца, дык аж зубы ляскочуць. Пракачаўся ён з ею тыдняў шэсць, пакуль знайшоў такіх людзей, што яны адрабілі

Час ад часу Трасцы збіраюцца разам звычайна на якой-небудзь лясной палянцы. Там яны расказваюць пра свае справы, складаюць планы на будучае, дзеляць між сабою нагледжаныя ахвяры.

Беларусы вызначаюць аж дванаццаць постацей Трасцаў.

Трасца смяротная выклікае смерць заўсёды, без выключэнняў.

Трасца ўнутраная паражае вантробы, у прыватнасці «каля сэрца нудзіць».

Трасца павярхоўная выяўляецца тады, кала «скура выбіваецца наверх».

Трасцу касцявую суправаджае ламата ў касцях.

Трасца пудавая ўзнікае з перапуду. Спыняе гэтую ліхаманку любы нечаканы моцны перапалох. Дзеля гэтага можна знянацку абліць хворага вядром холоднай вады, разбіць над галавою ў яго гліняны гаршчок. Ва ўсіх гэтых выпадках трэба мець на ўвазе, што тут пужаецца не чалавек, а Ліхаманка, што залезла ў яго.

Трасца веснавая пануе ўвесну.

Трасца лістападная, ці восеньская, — адна з найбольш упартых постацяў.

Трасца гарохавая пануе, калі цвіце гарох. Супраць яе найлепшым сродкам лічыцца сон у гаросе, калі той цвіце.

Ад асінавай Трасцы можна пазбавіцца, сагнуўшы маладое асінавае дрэва i расшчапіўшы яго. Хворы на ліхаманку тры разы голы пралазіць праз расшчэплены не да канца ствол, а потым зноў надзявае кашулю, але толькі навыварат.

Трасца ядленцавая — супраць яе дапамагае адвар з ядлоўцавых ягад, сабраных на веташку (Месяц у канцы апошняй квадры).

Трасца агнявая — супраць яе дапамагае любое цяпло: пацець, парыцца ў лазні, грэцца на печы i г.д.

Трасца ледавая патрабуе халодных лекаў. Напрыклад, глытаць кавалкамі лёд, купацца ў часе прыпадку ў халоднай вадзе. Холад таксама дапамагае ад Трасцы пудавой i ад пярэпалахаў.

Ад Трасцаў шмат усялякіх лекаў, але не ўсе i не кожнаму дапамагаюць: аднаму памогуць, а другому не. Ды яшчэ шмат залежыць ад таго, на якую Трасцу нападзеш. Каб не падхапіць лахаманку, трэба як мага часцей знаходзіцца пры конях.

Калі Трасца толькі гняце ды ломіць косці, то трэба напіцца свежага бярозавага соку ці кіслага малака, тады яна пачне трэсці, а як трасе, то хутчэй можна ад яе адчапіцца.

Трасцу нельга лаяць. Пра яе ўспамінаюць з прыгаворкаю: «Няхай яна здаровенькая i вясёленькая ходзіць», i нават на Дзяды клічуць на вячэру Трасцухну-матухну.

Паралікі

Паралікі не ідуць, як іншыя Духі, на заклік чалавека ў тую ж хвіну, а значна пазней, нават праз гады. Любімымі ахвярамі ix бываюць людзі сталага ўзросту: мужчыны i жанчыны — усё роўна. Паралікі падступаюцца да чалавека спадцішка, быццам крадучыся: падступіцца i адступіцца, але з кожным разам усё бліжэй. Яны незаўважна авалодваюць ахвяраю, якая адчуе ix уздзеянне толькі тады, калі яны канчаткова зжыліся з ею.

Слабыя Паралікі да ахвяры падступаюцца заўсёды па двое-трое: тут яны працуюць папераменна i толькі пры асаблівым супрацгуленні ахвяры — разам. Паралікі не кранаюць душу сваей ахвяры, не нападаюць на яе непасрэдна, яны галоўным чынам даймаюць цела. Як паволі падступаюць Паралікі да ахвяры, гэтак жа няспешна, з неаднаразовымі вяртаннямі яны i пакідаюць яе.

Чума

Чума з'яўляецца перад людзьмі ў вобразе чорнай жанчыны, паветранай істлты, якая валодае вогненнымі стрэламі. Па начах яна лятае па паветры. Складкі белага адзення Чумы шырока распасціраюцца i закрываюць ззянне месяца. Яна не церпіць ні крыку пеўня, ні сабачага брэху, таму ўсюды, дзе яна пануе, сабакі перастаюць брахаць, а спеў пеўня робіцца хрыплы.

Kaлi Чума набліжаецца да выбранай мясцовасці, то ператвараецца ў цёмную птушку, часцей за ўсё пугача ці саву, i носіцца ў паветры, намячае сабе ахвяры. Часам уночы, пераследуючы якога-небудзь ча лавека, яна кліча яго па імені i стогне, каб падарожны азірнуўся назад. Але той павінен не азіраючыся ісці наперад, інакш смертаносная красуня праткне яго сваей стралою, чорная атрута разальецца ў крыві — i агідная Смерць з'явіцца перад чалавекам.

Чума рагатай жывёлы ўяўляецца беларусам агіднаю старою, узброенай моцным вострым шылам. Сама яна звычайна не ходзіць, а яе цягае на сваей спіне чорная карова. Часам гэтая хвароба з'яўляецца сярод статка ў выглядзе чорнай каровы i заражае яго.

Халера

Халеру беларусы ўяўляюць у вобразе жахлівай жанчыны з Доўгімі светлымі валасамі i бліскучымі вачыма. Яна раскідвае па зямлі зерне хваробы, якое вымае з невычэрпнага кошыка. Робіць яна гэта часцей за ўсё вясною, i зерне яе прымешваецца да агароднага насення i заражае яго. Калі яна ідзе па вадзе, то заражае i яе.

Халера прыходзіць у вёску пад выглядам старой жанчыны, ці каровы, ці якой-небудзь іншай жывёліны. Ходзіць уночы па хатах i атручвае квас i іншае пітво, пакінутае непакрытым. Таму ў халерны час трэба як мага старанней прыкрываць ваду, квас, бярозавы сок, сыроватку i малако.

Як толькі дзе блізка аб'явіцца Халера, то трэба асцерагацца, каб яна як-небудзь не прабралася на вёску. Для гэтага лепш за ўсё нікога i нічога не пускаць, раскладваць на дарозе жывы агонь (Агонь, атрыманы трэннем аднаго кавалка дрэва аб другі). Гэты агонь павінен гарэць дзень i ноч.

Можна скарыстаць i іншыя спосабы барацьбы з халераю.

Трэба, каб маладыя дзяўчаты, паскідаўшы з сябе capoчкі, запрагліся ў саху i абаралі вёску кругам.

Каб Халера не прабралася на вёску, трэба ўзяць апалены з двух канцоу ожаг (Кій з абпаленым канцом) паміж ног ды i «аб'ехаць» вакол вёскі так, каб акрэсліць на зямлі замкнуты круг. Такі круг засцерагае не толькі ад халеры, але i ад усялякае пошасці i ад паморку ці ўпадку гавяды.

У час халернай пошасці стараліся знайсці валоў белай масці, на якіх яшчэ не пачыналі араць; такіх валоў запрагалі ў саху i абворвалі імі вакол сяла ці вёскі. Аратыя абавязкова павінны былі быць блізнятамі, з якіх адзін кіраваў сахою, а другі — валамі. Пасля такога абворвання пошасць спыняецца.

Як хто першы захварэе на халеру, то лепш за ўсё таго чалавеа пахаваць жыўцом: тады разам з хворым пахаваецца i Халера.

Часамі Халера прыгадваецца якою-небудзь беднаю жанчынаю, якая просіцца, каб яе падвезлі да вёскі.

...Ехаў познім вечарам адзін чалавек да сваей вёскі, ажно на дарогу з-пад моста вылазіць нейкая худая баба i просіцца ў яго:

— Чалавечку, падвязі мяне.

У чалавека ад жаху валасы дыбам сталі — думае, што гэта Дух. А баба яму кажа:

— Не бойся, я табе нічога не буду рабіць. Падвязі, то нешта скажу.

Ён — няма рады

— Сядай.

Яна села i стала гаварыць:

Цяпер у вас скаціна хварэе.

Чалавек пацвярджае:

Але ж, хварэе.

Яна зноў:

— А на весну людзі будуць хварэць. Будзе ўраджай, але не будзе каму есці.

Прамовіла так i знікла. А была гэта не простая баба, а Халера.

Моравая дзева

Перад надыходам паморку часам з'яўляецца Моравая дзева, якая, носячыся ў паветры, размахвае чорнай хусткаю. І над якой вёскаю яна памахае сваей смяротнай хусткай, у той вёсцы i пачнецца паморак. Здараецца, што яна махае хусткай, прасунуўшы руку ў акно якой-небудзь хаты. Тады ў гэтай хаце пачнуць паміраць людзі.

Пошасць i Паморак

Некалі даўно быў вельмі добры адзін год: добрая восень, роўная зіма, а вясна цёплая, пагодная. Уночы ідзе ціхенькі, цёплы дожджык, а ўдзень ясна свеціць сонейка ды так грэе, што, здаецца, пасадзі на полі дзіця, дык i тое вырасце. Усё расце на полі, як на дражджах. Рады людзі, што даў Бог ураджай: усё зрадзіла.

Ідзе адзін чалавек па лесе, бачыць: сядзіць на пні якаясь вельмі гожая маладзіца i трымае ў прыполе сноп жыта, ды такога буйнога, якога той чалавек яшчэ ніколі не бачыў. Падышоў ён бліжэй — аж маладзіца плача ды сваімі доўгімі валасамі ясныя вочкі ўцірае. Адгарнула маладзіца валасы i адкрыла грудз. Бачыць чалавек: вуж упіўся ў самую цыцку i cаce маладзіцу. Хацеў чалавек забіць таго вужа, але маладзіца толькі прамовіла:

— Вялікі ўраджай, ды не будзе каму спажываць.

І знікла.

Прыйшоў чалавек у сяло i расказвае, які бачыў цуд. Спужаліся людзі. Чакаюць Пошасці ці Паморку.

І вось аднойчы вечарам лавілі дзецюкі рыбу і заначавалі каля ракі на грудку. Сядзяць яны каля агню ды пякуць рыбу. Ноч ціхая, толькі чуваць, як рыба плюхаецца ў рацэ.

Узышоў месяц. Бачаць яны — аж за ракою падышлі да берага нейкія дзве вельмі страшныя бабы. Косы ў ix расплеценыя, твары цёмныя як зямля, толью вочы блішчаць. Падышлі яны да ракі i просяць дзецюкоў, каб перавезлі ix на другі бераг.

Здагадаліся дзецюкі, што гэта не бабы, а Пошасці на людзей i Паморак на жывёлу. Спалохамся дзецюкі i давай кідаць у ix галавешкамі. Хацелі тыя бабы перш па кладцы перайсці цераз раку, але як убачылі агонь, спалохаліся i пайшлі назад.

Праз нейкі час даведаліся людзі, што за ракою пайшла Пошасць ламаць людзей, а Паморак касіць свойскую жывёлу. Пачалі яны дзень i ноч класці з ycix канцоў сяла агонь, каб не падпусціць погані блізка. Толькі так i ўратавалі свае сяло.

Многа памерла людзей, многа прапала жывёлы. Толькі к зіме тpoxi хваробы атаймаваліся. От з тае пары i давай людзі класці агонь ды рабіць куродым, як пачуюць, што Пошасць падыходзіць.

Пошасць

Чым толькі Пошасць ні сюдаецца — то худою страшэннаю жанчынаю, то якой-небудзь жывёлінай, якая ходзіць па зямлі. Толькі ей нельга скідацца птахам, бо тады б яна ўвесь свет загубіць, пералятаючы па паветры з вёскі да вёскі. Таму ходзіць Пошасць пешкі ды стараецца, каб якім-небудзь ашуканствам уехаць у вёску. А тут людзі то абаруць вёску ці акрэсляць яе смаляным з двух канцоу ожагам, а то па канцах вуліцы дзень i ноч кладуць агонь. Ды яшчэ не просты агонь, а жывы.

Ніяк не можа паганая Пошасць пераскочыць i цераз баразну ці цераз абчэрчаную мяжу. Сунецца яна пралезці па вуліцы, ды куды там — святы агонь пячэ, бы ў горне.

Пошасць, як уваб'ецца, дык датуль не пакіне, пакуль усіх не перабярэ ды не ўложыць шмат людзей або жывёлы. Кожная Пошасць мае сваю любімую постаць, у якую яна скідаецца, калі ей трэба падмануць людзей ды прабрацца на вёску.

Ва ўсёй акрузе была вельмі вялікая Пошасць: людзі мерлі як мyxi, толькі пакуль што трымалася адна веска. Знаходзілася яна далека ад Бога i ад людзей, схавалася за брадамі ды за балотамі. Па ўсёй акрузе смерць косіць старых i малых, быццам атаву з расою, а на гэтую вёску i забылася.

Толькі вось ужо пад самую восень пачаў адзін чалавек на палянцы сеяць жыта. Пасеяў колькі Бог даў, пабаранавау, палажыў барану на воз ды збіраўся ўжо ехаць дахаты. А тут выходзіць з лесу якаясь худая ды страшэнная жанчына i просіцца, каб ён падвёз яе на вёску.

Перш чалавек не згаджаўся, кажучы, што на драбінах адна барана i няма на чым сядзець. А жанчына кажа, што нічога не трэба, што яна паедзе i на баране, абы толькі трохі ногі адпачылі.

Наламаў чалавек галля, наклаў на воз, падсадзіў тую жанчыну ды патарахцеў дахаты. Пад'ехаў ён да сваей хаты, а тая жанчына хуценька саскочыла з воза ды кажа:

— Дзякуй табе, чалавек, што ты мяне сюды прывёз.

Сказала так i тут жа знікла. А гэта была Пошасць. Пайшла ж яна касіць людзей, пайшла класіц, што не ўпраўляліся хаваць. А хату чалавека, які яе прывёз у вёску, мінула. Вось тады i здагадаўся ён, што сам прывёз тую Пошасць.

Паморак

Як толькі пойдзе чутка, што дзе-небудзь блізка аб'яўляўся Паморак, то людзі хутчэй зганяюць статак куды-небудзь далей ад вёскі ў лес ці на астраўкі за балота. Там у кашарах трымаюць яго да самае зімы, а часамі i зімой.

Каб пазбавіцца ад Паморку, практыкавалі i такі спосаб. Як бывае Пошасць на людзей ці Паморак на жывёлу, то дастаюць агонь, тручы два брускі моцнага сухога дрэва. Паляць той святы агонь ва ўсім сяле ці вёсцы, а па канцах вуліцы дзень i ноч паляць вогнішчы, каб замкнуць хваробе дарогу ў вёску.

Рабілі i так. Маладыя дзяўчаты запрагаліся ў саху, а старыя бабы бралі ў рукі патэльні, косы i іншыя брынклівыя прадметы i, распрануўшыся дагала, з гучным крыкам, віскам, шумам, трэскам абворвалі баразну вакол вёскі, праз якую мор не можа перайсці. Усім загадзя паведамляецца пра гэта. Мужчыны не павінны ўдзельнічаць у гэтым дзеянні, а калі нехта з ix трапляўся на дарозе, яго збівалі да паўсмерці.

Але ж бывае, што i людзі памыляцца ды самі ўвязуць у вёску Паморак. Вось як тое бывае.

Ехау вясковец дахаты. Пад'язджае ён ужо да вёскі, як сустракае яго нейкі ўбога. Зірнуу чалавек i xaцеў яго мінуць, але той пачаў прасіцца, каб яго падвёз. Падвезці дык падвезці, на тым свет стаіць. Паправіў чалавек на драбінках салому ды i павёз таго ўбогага. А быў то не ўбогі, а паганы Паморак на жывёлу. Чалавек загаворвае з убогім, а той бы пень сядзіць ды толькі сапе, як кавальскі мех, i маўчыць.

Пад'ехалі яны да самай вёскі i едуць паўз агонь. Скрывіўся Паморак, косіцца на агонь, бы наравістая кабыла, але сядзіць. Прыехалі яны ў вёску, а тут ужо i сцямнела. Павярнуў чалавек да сваей сядзібы, як азірнецца, аж той убогі знік, бы ў зямлю праваліўся. Здагадаўся ён, якое лixa прывёз, але няма чаго рабіць — ашукаўся. Назаўтра як пойдзе Паморак касіць жывёлу, ды так i кладзе ўпокат. Глянуць людзі ў загарадку ці ў хлеў, а там скаціна ляжыць покатам.

Кругом жывёла прападае, а ў таго чалавека, што прывёз Паморак, хоць бы што. Здагадаліся людзі, што нешта тут не так, ды i пытаюць, чаму гэта Паморак абыходзіць яго хату. Круціўся той, круціўся, але як яго прыперла, мусіў прызнацца, што гэта ён завёз у вёску Паморак, але, кажа, я не ведаў, што то Паморак, а думаў, што так сабе ўбогі. Вось, мабыць, за тое ён i абыходзіць яго хату. Хацелі людзі перш знішчыць таго чалавека, але потым даравалі, бо бачаць, што ён i сам не ведаў, каго падвёз.

Сяляне i Паморак

Настала лета. Бог крыў ад граду палі, i яны далі вялікі ўраджай. Пайшла чутка, што хоць Бог даў вялікі ўраджай, але будзе Паморак i некаму будзе спажываць. Спалохаліся людзі ўраджаю горай, чым самой бяды. Ходзяць яны засмучоныя, бы ў воду апушчаныя.

Толькі вось па восені пачаў Паморак касіць перш хатнюю жывёлу, а потым i людзей. Было там адно сяло, куды яшчэ не дабрауся Паморак. Жывуць там людзі пад страхам i кожную часіну чакаюць бяды. Але ж каб хвароба не забралася ў ix сяло, пачалі берагчыся.

Дзецюкі ўзялі два брускі ясеню, i пачалі ix церці. Церлі яны, церлі датуль, пакуль брускі не загарэліся. Разнеслі людзі той агонь па хатах, i ніколі ён не пераводзіўся. А на тым месцы, дзе здабыла агонь, i на канцах вуліцы пачалі дзень i ноч паліць кастры, каб Паморак не мог увайсці ў сяло. Жывёлу ж яны загналі далека ад сяла ў цёмныя лясы, на астраўкі за балота, парабілі там кашары i пасвілі статак да самае зімы.

Раніцой i вечарам кожнага дня гаспадары абкурвалі жывёлу тхарынаю: паложаць на вутолле кавалкі сушанае тхарыны i падкурваюць скаціну. Кругом разыходзіцца такі смурод, што аж нос зрывае. Тут ніякая хвароба, ніякая пошасць не вытрымае.

Але паехаў з таго сяла адзін чалавек на грудок па сена. Разварушыў ён стажок i давай класці на воз сена. Аж вось высунуўся з хмызняку якісь страшны дзед з доўгаю, касматаю барадою, з адным вокам ды i падыходзіць да воза, апіраючыся на кіёчак. Зірнуў той чалавек — i спалохаўся. Яшчэ ніколі ён не бачыў такога страшнага дзеда i падумаў, што, мабыць, гэта Паморак. Тым часам палыпаў дзед адным вокам ды i просіць падвезці яго да сяла. Падумаў чалавек ды i кажа:

- Давезці я давязу, толькі, можа, нашы людзі не пусцяць цябе ў сяло, бо, бачыш, яны вартуюць, каб у сяло з кім i Паморак не прайшоў.

- Э, мой лябедзіку, — кажа дзед, — я ўбогі, але нясу людзям шчасце, якога яны не маюць, покуль жывуць.

- Якое ж ты нясеш шчасце?

- Такое шчасце, такое шчасце, якое будуць мець i самыя багатыя, i самыя здаровыя, i самыя слаўныя людзі, i апошні ўбогі.

Як прамовіў ён астатняе слова, дык чалавек i здагадаўся, што дзед нясе смерць. Бо, ведама, яна ўcix бярэ, яна ўciм дае роўнае шчасце. Але змоўчаў чалавек i кажа:

— Ну, дзеду, лезь на воз, а я прыкідаю цябе сенам, хіба такім спосабам увязу ў сяло. Узлез дзед на воз, а чалавек закрыў яго сенам, прыціснуў рублём (Жэрдка, якою з дапамогай вяровак прыціскалі сена ў возе) i павёз у свае сяло. Пад'язджае чалавек да выгану, дзе стаяла варта, гарэла вогнішча, шапнуу дзецюкам, што вязе Паморак. Дык тыя i пытаюць:

- Мужык, што ты вязеш?

- Дровы.

- Якія дровы? Гэта ж сена.

- Нашто ж пытаеш, калі знаеш.

- А ў сене што?

- Што? Мо шышкі ды шыпулькі.

- Гэ, ты яшчэ ўздумаў з нас кпіць! Хлопцы, бярыцеся за воз.

Падхапіліся хлопцы, ды скінулі сена на касцёр. Выбухнуў агонь, ледзь не роўна з лесам. А тут хлопцы яшчэ пруццем пашавельваюць сухое сена, ды падкідваюць на агонь дроў. Круціўся, круціўся Паморак, ды людзі спаліл яго так, што i костачак не засталося. Але, ведама, нечысць i ў агні не гарыць: перш згарэла, а потым ажыла. Але з таго часу перасталі людзііпаміраць i дохнуць жывёла. Мабыць, добра-такі спалохаўся Паморак, як далі яму такую лазню, спалохаўся i ўцёк за сіняе мора, за высокія горы ў далёкі край ды там i застаўся. Часам ён наведваецца ў тую вёску, парэжа трохі скаціну, накосіць людзей i хуценька ўцякае, каб яго зноў не злавілі ды не падсмалілі.

ЛЯСНОЕ ГАСПАДАРСТВА

Лес

Толькі схаваецца сонейка, як гушчэча загамоніць усялякмі галасамі Там рагочуць Русалкі, гойдаючыся на галінах, там ломіць дрэвы ды трашчыць усялякая нечысць, а там ціхенька вылазіць з лазовых кустоў цэлая чарада Начніц.

Недзе там, за лесам, хаваецца сонца. 3-за лесу, лесу цёмнага прыходзяць чараўнікі, з'яўляюцца невядомыя Дyxi i пачвары. За лесам пачынаецца Чужы Свет.

Калі хто захоча ўбачыць ляснога Духа, то трэба ў самую поўнач пайсці ў лес i там паклікаць яго па імені, ён i з'явіцца. Але трэба ўмець ад яго адкаснуцца, а то завядзе куды-небудзь у балота ды там i загубіць.

Ідучы ў лес, лепш за ўсё надзець сарочку навыварат, то ніякі Лясун не падмане i не будзе вадзіць ды блытаць па лесе. Ходзячы па лесе, нельга абыходзіць вакол дрэва, бо Лясун закружыць галаву i пачне вадзіць па лесе. У лесе няможна таксама лажыцца на зямлю дагары, бо заблудзішся, а трэба адпачываць, лежачы бокам ці нічком або седзячы на пні ці калодзе.

Даўней па лясах было многа звяроў i птушак, а ў рэках i азёрах — рыбы. Усе яны мелі сваіх гаспадароў, якія сцераглі ix ад паляўнічых i рыбакоў.

Лясы Бог сам засеяў, толькі як стала людзей больш прыбываць, то пачалі секчы лес пад палі, каб вырасціць больш хлеба, а да канца свету i зусім згубяць лясы, бо штодзень усё прыбывае народу.

РАСЛІНЫ

Дзе толькі зямля ды вада, ды яшчэ трохі цяпла, там i расліны. Добрую расліну Белбог даў на патрэбу людзям, а ўсялякае паганае зелле Чарнабог уплюнуў. Добрую расліну чалавек сее або садзіць, апрацоўвае зямлю, возіць гной, палівае ды даглядае, i то яна не заўжды родзіць. А ліхая расце сама па сабе, ды так, што яе часам няможна i выгубіць. Відаць, што гэта лixi так удзеяў.

У абрадах у гонар Багоў выкарыстоўваюцца добрыя расліны. Гэта вярба, бяроза, клён, ліпа, дуб. Імі ж упрыгожваюць дамы. Іх спальваюць на купальскім вогнішчы ці падсцілаюць пад хлебныя сцірты, стагі дзеля захавання ад мышэй, крадзяжу, патравы. Да добрых раслін адносяцца таксама аер — на ім пякуць хлеб. На сядзібе вельмі добра садзіць бярозу або клён — яны прыносяць людзям шчасце. Дуб — самые галоўнае дрэва, бо ён жыве даўжэй за ўсіх.

Усе расліны размаўляюць між сабой, i ёсць такія людзі, што разумеюць ix гаворку i таму могуць даведацца, якая таіцца ў ix сіла — гаючая ці атрутная — i пры якіх хваробах якая расліна дапамагае. У даўнія часы шмат было такіх людзей, а цяпер велымі мала, але ўсё-такі яны ёсць.

У Купальскую ноч расліны не толькі размаўляюць між сабою, але i ходзяць адна да адной у госціi, нават пускаюцца ў скокі, толькі звычайным вачам гэтага не бачна.

Калі без прычыны засохла маладое дрэва, яго нельга браць на патрэбу, бо яно засохла ад Трасцы, а тая перайшла на яго з чалавека ад чарадзейства. Адзін дотык да такога дрэва можа вярнуць хваробу на чалавека. Гэтага можна не баяцца толькі тады, калі з засохлага дрэва пачне ападаць кара i сукі.

На асіне заўсёды сядзяць Трасцы, ад таго гэтае дрэва заўжды дрыжьіць, бо яго Трасца трасе. Калі беларусу блага на свеце, ён пагражае: «Уцяку ды асінкаю заламаю дарогу». Гэта значыць, што ўжо школі ў гэтае месца не вернецца. Заломванне асінкаю дарогі лічыцца страшнаю рэччу. Беларусы-паляшукі праклінаюць асінаю: «Штоб ты павесіўся на сухой асіне; няхай цябе Трасца трасе, як асінавы ліст».

Адкуль пайшлі дрэвы

Аднаго разу пайшлі бацька з маці i з дачкою ў поле на работу. Бацькі працуюць, а дачка ленавалася, усё пастойвала. Дык маці пачала яе клясці i кажа: «Каб ты стала асінаю! Чаго ты стаіш?» А то была такая гадзіна, калі праклён спраўджваецца. Дачка спалохалася i стала асінаю, а на ей лісткі трэсліся, як трэслася са страху цела, калі маці яе кляла.

Ад такога няшчасця маці сумелася i стаіць, рукі заламаўшы, ды плача. А бацька раззлаваўся ды з гора кажа: «Ах, каб ты сама стала бярозаю! Што ты найлепшага зрабіла? » I маці ў той жа момант стала бярозаю, апусціўшы галлё так, як былі ў яе рукі апушчаны i заломлены. 3 таго развяліся на нашай зямлі бярозы i асіны.

Нахіленыя над вадой вербы — гэта праклятыя Богам тыя мацеры, што страцілі сваіх дзяцей.

На Купалле адначасова з Папараццю ў поўнач цвіце арэхавае дрэва. Калі арэхавую кветку адарваць i ісці туды, куды яна будзе нахіляцца, то можна знайсці скарб.

Божае дрэўка, таксама як i Папараць, цвіце раз на год, у Купальскую ноч. Хто гэтую кветку здабудзе, усё будзе мець, чаго толькі яго душа пажадае. Аднак гэтую кветку пільнуюць Нядобрыя Дyxi, i трэба быць надзвычай смелым, каб дачакацца паўночы i сарваць кветку шчасця.

Папараць-кветка

Папараць цвіце адзін раз на год толькі ў ноч на Купалу. Цвіце яна ў поўнач i ўсяго адно імгненне. Як Папараць пачынае зацвітаць, то ляціць зорка i вельмі ярка свеціць.

Кветкі гараць, як іскры, чырвоным колерам. Трэба пільнаваць таго моманту, калі яна зацвіце, злавіць тую кветку, i тады будзеш разумець, што гаворыць жывёла. Папараць-кветка робіць яе ўладальніка нябачным. Кветка адмыкае i зноў замыкае замкі, такім чынам, уладальнік кветкі можа браць што хоча i адкуль хоча.

Завалодаць кветкай Папараці вельмі цяжка, бо Нядобрыя Дyxi чыняць розныя перашкоды: адводзяць вочы, а найбольш палохаюць рознымі жахамі. А навакол i вужы, i гадзюкі, i чарапахі. За гэтую справу трэба брацца ўмеючы, i нават не кожнаму чараўніку яна пад сілу. Трэба пайсці ў лес, туды, дзе цвіце Папараць. Сесці на зямлю, каля сябе абвесці круг i чакаць, калі зацвіце Папараць. Не трэба баяцца нічога, якія б лякі (Страхі) Hi былі. Прыйдзе жаба з возам саломы. Будзе тую салому паліць, ды на цябе кідаць. Не палохайся, бо салома таго круга не пераляціць, сядзі сабе спакойна i чакай, каді Папараць зацвіце. Але ж найчасцей тыя, хто пайшоў у лес па гэтую цудоўную кветку, паміраюць ад жаху.

Асобным беларусам шчасціла выпадкова знайсці Папараць-кветку..

Жыў бедны селянін, i быў у яго сын, які пасвіў у багатых кароў. Адзін раз перад Купалам пасвіў ён каровы ў лесе. Лёг хлапец адпачыць пад кустом i заснуў. Калі прачнуўся, то ўсе каровы разбрыліся па лесе. Спалохаўся хлопец. Пайшоў ён па лесе шукаць кароў. Наступала ноч. Ходзіць ён па лесе i нічога не помніць, дзе ён, як i што. Але роўна ў дванаццаць гадзін ночы ён убачыў, што нешта ўдалечыш блішчыць. Ён пайшоў на гэты бляск i ўбачыу кветачкі, — гэта цвіце Папараць. Калі ён дакрануўся рукой да Папараці, то ўсе кветкі паападалі, а некалькі кветак аказалася ў лапцях. І ў гэты час ён стаў адчуваць сябе свабодна, яму стала ўсё зразумела, ногі перасталі балець. Праз некаторы час пастух знайшоў сваіх кароў i пагнаў ix дамоў. Прыйшоўшы дамоў, ён разуўся, i ўсе кветкі з лапцей павыкідаліся. Пасля гэтага ён зноў пра ўсё забыўся.

Пайшоў адзін гаспадар на Купалу ў лес шукаць карову, а за ім пабеглі яго два сабакі. Ішоў гаспадар лесам, учапілася яму ў лапаць Папараць-кветка — i вось ужо чуе ён, як сабакі гавораць між сабою. Адзін кажа:

— Ляці дахаты, там злодзей хоча ў хату залезцт, а

я астануся карову шукаць.

Згаварыліся i разляцеліся ў розныя бакі. Чуе гаспадар, пра што птушкі i букашкі гавораць, знайшоў ён карову, а каля дому зноў тыя сабакі падбягаюць да яго i гавораць між сабою:

- Ну, як, прагнаў таго злодзея?

- Прагнаў.

- А ці пакарміла цябе гаспадыня?

- Дала таго бліна, што дзіця абцерла.

Тут гаспадар стаў тупаць ды чысціць свае лапці, кветка вылецела з лапця, i гаворка сабачая перайшла ў брэх. Больш ён ад ix нічога не пачуў, толькі адно зразумеў: сабак трэба карміць, трэба аддзячыць ім.

ЖЫВЁЛЫ

Мядзведзі

Мядзведзь быў чалавекам, як яшчэ Бог хадзіў па зямлі. Надумаў адзін чалавек з жонкай спужаць Бога; яны прыбяднелі i злавалі на Бога.

— А што ён ходзіць, нас нічым не надзяляе,—

спужаем жа мы яго.

І сталі думаць, як яго спужаць. Рашылі: падлезем пад мост i замычым, i Бог спудзіцца нас. Як задумалі, так i зрабілі. А Бог сказаў:

— Калі ж вы так замычалі, то будзеце ўвесь век

мычаць.

I абярнуу ix мядзведзямі. З таго i мядзведзі пайшлі.

Выкупляючы сваю правіну перад Богам, мядзведзь заходзіць у вёскі: ён ведае, у якога гаспадара павінна здарыцца няшчасце, i забірае тыя няшчасці з сабою.

Baўкі

У адной вёсцы засталіся cіpoты без бацькі i маці. Некаму было карміць ix, даглядаць. Некуды сіротам было падзецца. Тады Бог злітаваўся i, каб дапамагчы ім, стварыў ваўкоў. Да гэтага скаціна была без пастухоў, самапасам хадзіла. Ну, Baўкі як сталі скаціну есці, шкоду рабіць, людзі i давай наймаць пастухоў. І гэтых cipoт нанялі. Сталі яны i сытыя i адзетыя. A Baўкі так i пайшлі з таго часу.

Пашкадаваў Бог адных, ды нарабіў клопату іншым. Пачалі Baўкі моцна сваволіць, што нават i пастyxi не заўсёды маглі даць рады. Тады прызначыў Бог над yciмi ваўкамі гаспадаром Ярылу. Яны яго слухаюць, бо так Бог загадаў.

Звычайна воўк цягне са статка тую жывёліну, на якую атрымаў дазвол ад Ярылы. Таму не зусім бязгрэшным будзе адбіраць у ваука яго здабычу. Але ж усялякае бывае.

Жыла адна ўдава. Была ў яе чорная з лысінаю карова. Прызначыў Ярыла ваўку з'есці гэтую карову. Дачулася пра гэта ўдава. Суседзі ей параілі замазаць лысіну ў каровы чым-небудзь чорным. Удава гэтак i зрабіла. Прыйшоў у статак воік, шукаі-шукаі чорнае каровы з лысінкаю i не знайшоў.

Пайшоў ён да Ярылы i стаў жаліцца яму, што не знайшоў тае каровы, што трэба. Ярыла ведаў, што за штуку зрабілі ваўку, i сказау яму з'есці чорную карову. Прыйшоў воўк зноў у статак шукаць ужо чорнае каровы. А ўдава тым часам дачулася i абмыла ў каровы лысінку. І гэты раз воўк не знайшоў свае каровы. Другі хадзіў воўк, шукаў усё каровы то з лысінкаю, то чорнае, а ўдава ўсё падманвала яго — i воўк здох з голаду.

Воўк — павядач Ярылы. Таму беларусы вельмі шанавалі гэтага драпежніка, прыносілі яму ахвяры. Звычайна ў снежні бралі казу, вялі яе ў лес ды прывязвалі на перакрыжаванні шляхоў. Раніцой ішлi глядзець, ці не адмовіліся ад падарунка ваўкі.

Baўкі знаходзяцца ў распараджэнні Лешага. Ён заве ix сабачкамі і заступаецца за ix. Але Гаспадаром ваўкоў з'яўляецца воўк белага колеру, якому падпарадкуюцца ўсе астатнія ваўкі.

Пры сустрэчы з ваўком у лесе беларус вітаў яго: «Здарова, браток!». Лічылі, што калі павітаць яго першым, то ён ніколі не нападзе, а калі перабяжыць дарогу — то гэта на дабрае: будзе ўдача ў справах. Калі чалавеку сустрэнецца воўк, то абавязкова той чалавек знойдзе што-небудзь. Калі воўк прабяжыць паўз вёску ці праз яе перад захадам сонца, то наступная ноч будзе добрая для ўсіх вяскоўцаў.

Ёсць сярод ваўкоў i пярэваратнў. Такі воўк набывае аблічча хлопца. Воўк-пярэварацень з'яўляецца да дзяўчат на вячорках, у крывыя вечары. Ён вельмі небяспечны, але пазнаць яго можна па воўчым хвасце, які ў яго застаецца.

Заяц

Калі заяц перабяжыць дарогу, то гэта mxi знак. Лепш вяртайся назад: не будзе поспеху, а то здарыц-ца на дарозе няшчасце.

Калі заяц забягау ў вёску, то праз нейю час там адбывауся пажар. Калі ж заяц заскоквау ў хату, якая будавалася, то будауніцтва спынялі i бярвенне выка-рыстоувалі толью на дровы.

У аднаго селяніна конь стау наравісты i злы. Вы-веу гаспадар каня ноччу ў поле, зламау асінавы ду-бец i пачау біць яго дубцом. Праз некаторы час конь пакрыуся пенай, потым з яго зваліуся корч, ператва-рыуся у чорнага зайца, як! хутка знік у лесе.

Змеі

Кал! чалавек спаткае гадз!ну ды не заб'е яе, на таго сонейка будзе сярдз!та. Гэта яму прынясе ўпа-дак. Калі забггая змяя засталася незакапанай, то сон¬ца пачынае хавацца за хмары i наогул цьмяна свя-ціць, пакольк! яно не можа бачыць труп свайго зям-пога ворага. Калі з якой бы Hi было прычыны не ўда-лося закапаць забггую змяю, трэба павесіць яе ў цень, куды не заглядвае сонца, — на сухое дрэва, бо жывое дрэва ад гэтага ссохне.

Калі хочаш, каб пайшоу дождж, 3a6i змяю i па-весь на бярозе.

Гаспадар-змей

Напачатку восеш Гаспадар-змей вядзе ceaix пад-даных у змяшы Вырай. ідуць змеі ў Вырай не асобна адна ад адной, а ўсе разам. Сам Гаспадар-змей ідзе наперадзе, а за к у незлічонай колькасці яго падда-ныя. Ён большы за ycix ix, луска ў яго адлшае срэб-рам i золатам, а на галаве — маленыая залатыя рожкі..

Цяжка сустрэць змеяу ў час такога ix пераходу, бо яны выбіраюць непраходныя для чалавека мяс-цшы. А калі ўдасца сустрэць змяшы Вырай, трэба ра-заслаць перад змяшым Гаспадаром абрус, пакласіц туды хлеб-соль i пакланіцца яму да зямлі, то ён, пра-паузаючы па абрусе, на знак падзяю сюне з галавы залатыя рожю. Хто мае таюя рожю, той надзелены надзвычайнай мудрасцю i прашюйвасцю: можа ўгад-ваць чужыя думю, знаходзіць выйсце з самага цяж-кага становішча. На ўладальшка змяшых рожкау не дзейшчае шяю яд. Калі ўзяць гэтыя рожю ў забггай іц шшым шляхам злоуленай змяі, то яны не будуць мець тякай Сілы.

Акрамя таго, рожю здольныя тварыць: адзш — добро, a Apyri — блага. Каб вызначыць, яю ражок добры, а яю благ!, трэба закапаць ix пад два адноль-кавыя дрэвы. Праз ноч адно дрэва стане прыгажэй-шым, а другое засохне. Кал! падкласіц пад вугал дома добры ражок, то ў доме пачнецца няспынная чарада ўдач, ад благога ражка — наадварот. Рожю ў руках у чалавека, яю здабыу ix, захоуваюць сваю си\у на ўсё далейшае жыццё i трацяць гэтую съ\у пасля смеріц уладалынка. Пры гэтым трэба зауважыць, што рожю захоуваюць i выяуляюць сваю cuvy толью ў руках таго чалавека, яю сам непасрэдна ix здабыу.

Гаспадар-змей i дзяучына

Гаспадар-змей можа перакшуцца ў што захоча, нават стаць чалавекам, i HixTO яго не пазнае.

Адзш раз закахауся Гаспадар-змей у вясковую дзяу-чыну. У выглядзе дзецюка пачау ён хадз!ць да яе. Ле¬там гэта якраз было. Сена пакасъла, трэба яго су-шыць, грэбіц, а тут тэты дзяцюк прыйдзе, сядзе, гаво-рыць, дык дзяучына не можа пайсіц на работу. Баць-ка злуе, хацеу дзяучыну паюикаць на работу, але толью глянуу ў хату ды назад.

Дзяцюк-змей i пытае:

Чаго твой бацька злуецца?

А гэта ж сена абкасии многа, а сабраць яго цяжка, хоць Гаспадара змей npaci, — адказвае дзяу¬чына.

Сядзяць яны i далей размауляюць.

Назаутра бачаць гаспадары: усё чыста сена згрэ-бена, складзена ў копы, усюды парадак. А хто зра-6iy — невядома. Тут дзяучына пачала здагадвацца, што хлопец, яю да яе ходзіць, віцаць, няпросты. Стала яна ЯГО баяцца i захацела з iM разысіцся. ПараАлася яна са ceaiMi бацькамі, тыя — з людзьмь Аказалася, што Гаспадар-змей надта баіцца грому. А любіць, каб яму ў галаве шукалі, тады ён моцна спіць. НараШ дзяу-чыне пайсці з гэтым хлопцам да возера, пагладзіць, пашукаць яму ў галаве, а як ён засне i пачнецца гры-мота, разбудзіць яго раптоуна. Так яна i зрабіла.

Селі яны на беразе возера. Залашчыла дзяучына хлопца-змея, моцна ён заснуу. Але вось паявиуася х марка, загрымеу гром. Дзяучына разбудзит рап-i-оуна змея. Ён спужауся грому, юнууся у возера, але рукой па шчацэ дзеуцы пляснуу. У вадзе ён стау зме¬ем i ужо ў чалавека не мог ператварыцца.

Кожны дзень у добрае надвор'е змей вылазгу з вады на тое месца, дзе сядзеу з дзяучынай. Баялюя яго ўсе. Сюнуць яго назад у ваду, а ён зноу вылезе. Закапаюць у зямлю, а назаутра змей зноу на сваім месцы. Нарэшце знайшлі раду: яму выкапалі глыбо-кую, палажылг дванаццаць птушыных чарапоу, зака¬пал! змея, i ён болей не вылазгу.

А ў дзяучыны на шчацэ на ўсё жыццё застауся след, як ей змей ударыу па твары.

Вужы

Вужы маюць свайго Гаспадара. Гэта самы вялікі вуж. Няма яму роунага між вужоу: на галаве ў яго карона блшкучая i залатыя завушніцы ў вушах. Уецца ён смаужом i ходзіць на хвасце стаймя, шбы чала-век. А свппча Гаспадар вужоу таим волатавым по-свістам, што чуваць па ўсёй Беларуси іншыя вужы — яго дзеіц i падданыя.

Як вужы ідуць у свой Вырай, то кожную травшку, пянёк, дрэва — усё нюхаюць, а каб чалавек зараз за iMi панюхау, то перакінууся б у вужа i з iMi разам пайшоу бы.

Таго вужа, што ўкусіць чалавека, вужы ў Вырай не прымуць, i ён будзе самотна цягацца па свеце, па-куль хто не заб'е яго, або ён не змерзне.

Гаспадар-вуж

У лясах водзяцца вужы з залатьнуп paraMi. Кал! хто-небудзь, убачыушы гэтага вужа, зможа паслаць перад iM свггку так, каб ён прапоуз па ей, i скажа: «Вуж малады, скшь рог залаты!» — то вуж скше адзш са ceaix рагоу. Вужа з залатымі paraMi можна стрэць вясною. У гэты час ён ахвотней за ўсё сюдвае свае pori. У шпгую пару, калі нават i сустрэць такога вужа, ён рог не скше. Нават кал! падаслаць свггку, то ён, прапаузаючы, разрэжа яе на дзве части.

Адзш хлопец iinoy сабе каля раю, ажио бачыць: вужы ў Вырай ідуць. Са страху зашыуся пад куст i сядзіць. Бачыць ён, паузе наперадзе Гаспадар вужоу, а на iM карона золатам ззяе! Прыпоуз ён да вады, сюнуу карону — i у ваду, а за iM усе вужы, ды пачалі купацца. Хлопец падбег, цап за карону i уцякаць. Тут усе вужы за iM у пагоню. Гнал!, гнал!, дык хлопец, няма рады, карону юнуу, а сам ледзь дахаты прыбег. А каб не кшуу, то пэуне не хадзгу бы ўжо па свеце.

Гаспадар-вуж i дзяучына

Аднойчы пайшлі дзяучаты купацца на лясную рэч-ку. Выкупался, выйшлі на бераг i пачалг апранацца. Адна з дзяучат падбегла да свае BonpaTKi i бачыць: на яе сукенцы аграмадны вуж ляжыць. Cxanuva яна га-Лінку i давай яго адтуль зганяць. А вуж падняу гала-ву, паглядзеу на яе i чалавечай моваю кажа:

— Калі згодзішся выйсці за мяне замуж, дык ад-

дам тваё адзенне.

Дзяучына засмяялася i, не падумаушы, згадзглася.

— Добра, — гаворыць, — выйду.

Пачуушы гэта, вуж споуз з вопратю i падауся у рэчку.

Апрануліся дзяучаты, заспявалі вясёлую песню i пайпий у свае сяло. Не спявалася толью той дзяучы-не, нейкая трывога ў яе сэрца закралася. Прыйшла яна дамоу, а сама ўся задуменная. Зауважыла гэта маіц i пытае:

— Што з табою, дачушка?

Расказала дачка ей, што ля рэчю здарылася. Маці засмяялася ды кажа:

— Кшь сумаваць, яшчэ такога i на свеце не чу¬

ваць было, каб вуж жангуся з дзяучынаю.

Прайшло колью часу, аж аднаго дня бачаць яны: у бок ixHnfi хаты паузе аграмадная чарада вужоу, а на¬перадзе яе — самы найболыпы.

Прытултася збялелая ад жаху дзяучына да матулі, заплакала:

— Ой, матуля, гэта ж мой суджаны са сваей вя-

сельнаю дружынаю па мяне *дзе!

KiHyAicfl яны абедзве ў хату, ды дзверы — на за-сауку.

Вужы абпаузлі вакол хаты, але нідзе A3ipKi у хату не знайшоушы, сабралдся у гародчыку перад акном i нешта зашыпел! Між сабою. Раптам адзін з ix скру-ц^ся у пружыну, узвіуся у паветра i yciM целам уда-рьгу ў акно. Вылецела яно. Вужы ўпаузлі цераз вы-6iTae акно ў хату i забрал! дзяучыну.

MiHaAi дш i месяцы, праходзШ гады, а пра дзяу¬чыну i чутак няма. Плакала маці, сумавалі родзічы. Але ж аднаго разу пайшла маці да крыніцы па ваду I бачыць: іцзе яе дачка з дваімі дзецыда, хлопчыкам i дзяучынкаю. Узрадавалюя яны, у абдымю кшуліся, цалуюцца, плачуць. А калі ўжо нацешылюя, адна на адну гледзячы, маіц i пытае:

Дзе твой муж, дачушка, дзе ж ты жывеш?

Дома мой муж застауся, матуля, а жывём мы ў Падводным гаспадарстве.

А іц хоць добры твой муж?

Добры ён i ласкавы i дзяцей надта ж любіць.

А як жа ты цяпер вернется да яго?

Зайду на бераг рэчю i крыкну: «Якуб, выйдзі i вазьмі мяне!» Ён выплыве з вады i забярэ нас.

Пагаварылі яны, пагаварьий, дачка i кажа:

Час ужо нам, пойдзем дахаты. Маіц ж пачала прасіць;

Век цябе не бачыла, пабауся яшчэ хоць крыху. I угаварыла дачку з дзецьмі пераначаваць.

Калі ўсе паснула, узяла маіц сякеру i пайшла на рэчку. Стала на беразе i крыкнула:

— Якуб, выйдзі i вазыш мяне.

Ускалыхнулася вада, i з яе вынырнула вужачая га-лава. Маіц замахнулася сякераю i — цях! Забушавала рэчка, забурлила, а маіц вярнулася дахаты, нжому нічога не сказала ды легла спаць.

Сабралася раніцаю дачка з дзецыуй да мужа вяр-тацца. Зайшла на бераг рэчю ды бачыць: акрывауле-ная галава мужа на хвалях гойдаецца, а далей i усё яго мёртвае цела плавае. Заламала яна pyKi, зага-ласиуа, заплакал! дзеіц.

— Жыць мне цяпер удованькай бяздольнаю, —

прычытвала, — а вам, дзетю, сіротанькамі бязроднымь

Схиилася да рэчю, далонню вады з мужавай кры-вёй пачарпнула, на сябе ды на дзяцей ею пырснула. Абярнуліся яны ўсе ў птушак: мац! у шэрую зязюлю, дачка ў ластауку, а сын у салауя. Ад таго часу ла-стаука i салавей штогод уюць сабе гнёзды i дзетак выводзяць, а шэрая зязюля сабе гняздзечка не ўе, вечнаю ўдавою па лесе кружыць, гукаючы: «Якуб! Якуб!» А ў кувант яе сум па мужу чуваць.

Вужалм

Вужалю — дочю Гаспадара вужоу. Да паловы яны прыгожыя маладыя дзяучаты, з доугімі распушчанымі валасамі, а замест ног у ix як бы змяшы хвост.

Вужалю звычайна жывуць у лесе, паблізу вадаё-мау, хоць i неабавязкова. Яны вельмі любяць сядзець на старых расюдзютых дрэвах i часаць залатымі гра-беньчыкамі свае цудоуныя валасы.

Вужалкі не маюць шякага адзення, нягледзячы на тое, што ixHi бацька — Гаспадар вужоу — вельмі ба-гаты. Пад яго аховай знаходз!цца шмат скарбау, таму дочкі яго не маюць Hi у чым адмовы. I якіх тольк! да-parix упрыголсанняу няма на Вуж;алках! Калі хто ўба-чыць ix у сонечны дзень, можа падацца, што само сонца скаіцлася у лес, — так зіхацяць на Вужалках [)озныя каралі i бранзалеты. Часам каторая з ix можа згубіць што-небудзь з упрыгожанняу. Лічыцца доб¬рым знакам знайсіц такую рэч, звычайна яна пры-косіць шчасце i чалавек гэты не баіцца змяшага ўкусу.

CaMi Вужалк! не робяць чалавеку ніякай шкоды, але вакол таго месца, дзе яны сядзяць, юшма кшаць [юзныя гады. Таюм чынам Гаспадар вужоу ахоувае (Baix дачок. А калі ўсё ж хтосьіц пакрыудзіць Вужал-ку, на чалавека таго абрынуцца ўсяляюя няшчасці, што загубяць яго самога i увесь ягоны род.

Гаспадар гадзюк

Гадзюю таксама маюць свайго Гаспадара. Яго мож-на пазнаць па залатых рожках, што ў яго на галаве. ()г калі збіць тыя залатыя рожю ды насіць ix пры сабе, то можна юіц куды хочаш, бо не ўтрымаюць

цябе ніяюя замю i запоры. Спрытныя злодзе! маюць таюя рожкі, таму ix HIXTO не можа злавіць.

Вось як дастаюць рожю Гаспадара гадзюк. Восен-ню гадзюю збіраюцца ў адно месца, каб паузіц на зіму ў падземны Вырай. Паперадзе ключа паузе Гас-падар. Трзба ў той час на золку пайсіц у лес, дзе ка¬ля паляни ёсць шмат лому, ды i іцкаваць. Як тольш узыдзе сонейка ды добра прыгрэе, усяляюя гадзюк! пачнуць вылазить з лому ды з нор i паузіц на сонейка грэцца. Перш гадзюю поузаюць туды-сюды ўмггуськь А потым, як пакажацца сам Гаспадар, дык яны пач¬нуць яго абвіваць, як пчолы сваю матку. От тады трэ-ба па тым клубку ўдарыць пашискаю — тольк! адзш раз, не болып. Тады Гаспадар гадзюк i скше свае рожю. Бяры хутчэй ix i уцякай не аглядаючыся, а то гады загрызуць.

ПТУШКі Гаспадар птушак

У птушак быу свой га¬спадар — Кук. Лятау ён па лесе, разганяу ваукоу i лісіц, змей — ycix, хто на-падау на птушынае цар¬ства. Аднойчы Кук не вяр-нууся у свае гняздо. Зажу-рыліся усе лясныя птушю:

— Хто ж нас цяпер абароніць?

Сталі раіцца. Што ра-біць? Трэба юці шукаць свайго заступніка. А хто пойдзе? У кожнага справа: той гняздо ўе, той яечю наседжвае, той дзяцей га дуе; адзш — стары, другі — малы. Рашьии яны ад-иравіць зязюлю — у яе гнязда няма i дзяцей няма. Спалохалася зязюля, што трэба iori у вялікую дарогу, i знесла яечка.

Куды ж я яго дзену? — гаворыць зязюля.

Пакладзі свае яечка ў любое гняздо! — адка-залі ей птушкь

А хто яго будзе выседжваць?

Каму пакладзеш, той i глядзець будзе.

А хто ж мае птушанятка гадаваць будзе?

Хто будзе сва!х гадаваць, той i тваё дагледзіць.

I паляцела зязюля шукаць Кука. Праляціць Tpoxi, сядзе на галшку i кліча:

— Ку-ку! .

Праляціць i зноу юича.

Бусел

Было гэта велыуп дауно. На зямлі развялося такое миоства гадау, што не стала ад ix жыцця Hi людзям, iii жывёле. I вырашыу адзін чараунік зшшчыць гадау, ікітапіць у якой-небудзь бяздонніцы. Сабрау ён ix у нялізны скураны мех, завязау, узвалау на плечы адна-му чалавеку i загадау ўкінуць у прадонне. Як толью ¦|<ілавек рушыу з месца, то ўсе гады, яш бььй у мяш-ку, заварушылася, засшел!, засвютал!. I узяла чалаве-ка іцкаунасць: што ён такое нясе?

Чалавек развязау торбу ды i аслупянеу ад жаху. Г<|ды ж тым часам вылезлл i распаузлюя зноу па

r-IMAi.

Раззлаваны чараушк не захацеу друп раз збіраць г )гую дрэнь i, накшуушы на чалавека парожні мя¬теж, ператварыу яго ў бусла i загадау збАраць гадау-уцокачоу ўсё жыццё аж да самай смеріц.

I ходзіць тэты ператвораны ў бусла чалавек з іыкшутым на плечы мяшком па лугах, палях, балотах ды 36ipae гадау, але да гэтай пары шяк сабраць не можа. Нават нягледзячы на тое, што чараушк для да-памоп паслау яму жонку i дзяцей. 3 прычыны сваей крэунасіц да чалавека гэты пярэварацень не адыхо-дзіць далека ад людсюх сяліб i мала баіцца людзей.

Тую хату i нават сядзібу, дзе бусел уладкуе свае гняздо, можна лічыць шчаслівай, а Пярун школі не ўдарыць нават паблізу гнязда.

Беларуси шануюць бусла як карыснае стварэнне, якое шшчыць жаб, змей i вужоу. Але i баяцца ix. Ka-Лі чалавек разбурыць буслянку, яны адпомсцяць. Пра-лятаючы паблізу вясковых сядзібау, яны могуць рас-паліць пажар, кшуушы на дах стадолы іц хаты запа-леную галавешку, або нават уторкнуць яе пад страху.

Чорны бусел

Некал! буслы жьии побач з людзьмі — майстра-валі свае жытло на страсе хаты або хлява i кожную раніцу вясёлым клёкатам будзии вяскоуцау. Рада-валюя такому суседству i дзеіц, i старыя. Людзі кож¬ную вясну сустракалі ix з далёкага Выраю як самых дарапх i блгзюх.

Але аднойчы ў вёсцы пасялгуся злы, нядобры ча¬лавек. Яму было ўсё йе так, усё не гэтак. Не мог цяр-пець ён i буслшага клёкату. Каб не чуць яго, палез на страху, паскідау буслянят, а гняздо разбурыу. Доута кружылі ў той дзень птушю над непрыветнай хатай. Потым паляцелі ў лясныя нетры, дзе не было Hi вёсю, Hi людзей, i 3aHa4aBaAi на дубе.

KaAi узышло сонца, птушак было не пазнаць. Ад крыуды i несправядлівасці яны ажио пачарнел! По¬тым на тым дубе яны пабудавал! сабе новае гняздо. Апазней у ix з'явЫся i бусляняты. Надзвычай да-верлівыя i бялюткія. Але кала падрасл! i даведал!ся ад бацькоу пра тую вялжую крыуду, таксама апранулі жалобнае адзенне. Так i паляцелі яны, чорнымі, у далёю Вырай. Вясною вярнуліся. Толью не ў вёску, а ў путчу.

I хоць таго нядобрага чалавека дауно няма i на свеце, птушю шяк не могуць забыцца пра сваю крыуду i кожны год стараной аблятаюць людсгая па-селішчы. Прауда, шшы раз чорны бусел свгганкам прылятае на нёманскі плёс, заходзіць па калені ў цёплую ваду i з тугою паглядае на CTpaxi хат.

Дзяцел

Аднойчы ў свята 6opTHiK пайшоу ў лес, каб зра-біць борць для пчол. Залез на хвою i пачау дзяубці яе. Бог убачыу гэта i кажа:

— Дзяубі ўвесь час.

I перавярнуу таго чалавека ў птушку — дзятла.

Верабей

Кала птушю Bbi6ipaAi сабе Гаспадара, верабей зра-6iy нешта брыдкае, за што яго павшны быць пака-раць. Шукаючы паратунку, верабей схавауся у дупло, адкуль яго нельга было дастаць. Тады птушкі пры-ставЫ на варту саву i заплации ей па перайку з улас-ных хвастоу, таму што да гэтага часу сава была без пер'я. Удзень сава заснула, а верабей перабрауся у шшае дупло. Пасля доупх пошукау зязюля злавь\а вераб'я i выдала яго птушкам. Вераб'я жорстка пака-paAi i звязалі яму ноп. Таму i да гэтага часу ён не ступае, як шшыя птушю, а падскоквае, як спутаны.

3-за таго што сава дрэнна стаяла варту, птушю i дагэтуль вышчыпваюць у яе свае дарэмна аддадзенае некалі пер'е. Зязкш, на знак узнагароды за тое, што яна злавіла вераб'я, птушю дазволии класці яйкі ў ix гнёзды .

Жаураши i ластауш

У пом жыве маленькая непрыкметная птушка, па-вядач Barim вясны Лялі — жауранак. Выконваючы свой абавязак перад Багамі i людзьмі, ён школі не ад-лятае ў Вырай. 3імуе жауранак у полі пад каменем. На восьмы-дзевяты тыдзень пасля Каляд пачынае спяваць, каб першым паведаміць людзям пра нады-ход вясны.

Ластаую таксама не адлятаюць на зіму, а зімуюць па азёрах, па рэчках, пад купшамі ў балоце іц заміра-юць на дне раю, ля берагоу, з'яднаныя у доупя чароды. У Вырай яны адлятаюць толью адтуль, дзе няма вады.

Вясною яны зноу аджываюць i вылятаюцы з азёрау, рэк. Ластауку грэх забіваць, бо яе першую вясной Бог пасылае людзям, каб сказаць, што вясна настае.

Зязюля

У тыя часы, як яшчэ Бог хадзгу па свеце, адна дзяучына захацела яго напалохаць. Аднаго разу ]дзе Бог, а дзяучына схавалася пад мост i усё:

Ку-ку! Ку-ку! . Бог i кажа:

Будзеш ты да канца свету кукаць!

I перакшуу тую дзяучыну ў зязюльку.

Вешчыя птушкі

Сярод птушак ёсць i вешчыя. Тэта паведачы Багоу Па перакананш беларусау, вешчымі ўласцівасцямі вызначаюцца сарока, крумкач, зязюля i сава. Усе гэ¬тыя птушю ведаюць пра чалавечы лес i прадказваюць яго, толью трэба разумець ix мову. Чараушю i ва-ражбггы разумеюць ix, таму i прадказваюць будучы-ню. Некаторым чараушкам гэтыя птушю служаць I и|)|.іНосяць розныя вестю. Але i простыя людзі штось-Ui могуць угадаць з дапамогаю гэтых вешчых птушак.

Сарока прыносіць i добрыя, i блапя вестю. Крум-іч.іч, кракаючы над домам, прадказвае смерць аднаго :i жыхароу гэтага дома: Кати крук закрумкае над хля-i ui Mi, то будзе ўпадак на хатнюю жывёлу. Як крук к|)умкае, то ён дзесь кроу чуе.

Па кукаванш зязкт варожаць, іц доугае будзе Жі,іццё, пра замужжа, багацце. Кати зязюля закукуе, узляцеушы на дом, — у тым доме хто-небудзь памрэ. KdAi зязюля закукуе на дрэве, на гаспадарчай бу¬ди i пне i асабліва на хаце пасля захаду сонца,— неуза-оаве трэба чакаць нябожчыка.

Крык савы над домам — таксама знак. KaAi ca-niHbi крык нагадвае дзiцячы плач,— гэта прадказвае жанчыне мацярынства. Каш над хатаю лятае ды кры-чыць сава, то кажуць, што там маладзіца іц дзеука зацяжарыла. Кати сава крычыць іначай — чакай хва-[)обу i смерць.

БАПIДУХі ЛЕСУ

Купальск! дзядок

Недзе ў лесе жыве Купальсю дзядок. Гэта добры лясны Бог. Толью ён можа бесперашкодна збіраць купальсюя кветкі. Дядок ходзіць па лесе з кошыкам i папауняе яго кветкамі, таму кошык гарыць як жар. KaAi сустрэцца з iM i разаслаць перад iM белы абрус, то ён юне на яго адну кветку. Хапай тады хутчэй яе i, разрэзаушы далонь правай рую, кладзі пад скуру: адтуль Нядобры Дух не дастане. Шчаслівы ўладальшк цудоунай кветкі атрымлівае дар ведаць пра ўсё на свеце i асабліва ведае, дзе яюя скарбы ляжаць i як да ix прыступіцца, ведае, яюя закляцці на ix накладзены i як ix адчараваць

Гаспадар лесу

Валадарамі асобных частак лесу з'яуляюцца Лесу-ны, ягамі Kipye Гаспадар лесу. Гаспадар лесу росту велгзарнага, на цэлую галаву вышэй за лес, у ягам ён валадарыць. На руках i нагах у яго закручаныя кш-цюры, падобна як у сабага. Барада ў яго другая, авая, носіць ён яе ў руках. Ён магутны i страшны. Волю яго слепа выконваюць Лесуны — гаспадары асобных участкау лесу.

Гаспадару лесу кладуць на Ярылау дзень прына-шэнш, каб ён скацшу зберагау ад ваукоу. Падару-нак — хлеб, соль i што-небудзь з харчоу — кладуць на скрыжаваннях дарог у лесе i замауляюць: «Гаспа¬дар лесу, мишсіцвы, выратуй Maix коней у пол! i за палямі, у лесе i за лясамі, дзе яны ходзяць, гуляюць, расу вышваюць, тым сыты бываюць. Вось табе соль-хлеб i шзга паклон».

Некаторыя бачьии ляснога Гаспадара, як сядзіць ён у лесе i моцна свшгча. іншы раз пры месячным святле ён пляце лапіц. I Гаспадар лесу, i яго памага-тыя Лесуны, аднак, не маюць улады за межамі свайго лесу.

I Гаспадар лесу, i Лесуны падначалены Ярылу — апекуну звяроу i птушак. Яны выконваюць у яго аба-вязю пастухоу. Таму нярэдка ix сустракаюць з пугаю ў руках. Тады яны i крычаць, як звычайныя пастухе

Лесуны

Лесуны — тэта Ayxi, што рассялиися у лясных гушчарах. У кожнага ёсць свой участак. Абсяг дзей-насіц Лесуна — уся лясная плошча ад узлеску да ўзлеску, з yciMi узгоркамі, шзшамі, ярамі i палянамі, за выключэннем вадаёмау, дзе гаспадарыць Вадзяшк. Кожны Лясун шльнуе, аглядае свой участак, i не ходзіцца без таго, каб не адбывалася спрэчак i

к між уладальшкамі суседшх участкау.

Жыве Лясун у матачшку — сярэдзше пушчы, не-д.н-тупнай для звычайнага смяротнага. Матачюк акру->к<шы непраходным лесам, завалены ламаччам, акра-імя гаго, вакол яго багшстыя балоты, ягая не замярза-К)ць i У самыя суровыя зімы. Там i жыве Лясун са CBaiMi звярамі i птушкамі. Усе буйныя звяры туды |,л,уць паміраць. Толькі яны ведаю ць патаемныя СЦежкг, па ягах можна дабрацца да матачніка.

У глыбіні тэрыторьй, што падуладная Лесуну, зна-ходзіцца яго дом, дзе жывуць яго жонга i дзеіц. Сам «а ён дома не сядзіць — болып вандруе. Адпачывае i ii, in ye у выпадковых мясцшах: на вершалінах высоюх дрэу, у дуплах, густых зарасшках, у ламаччы, бура-ломах.

Хоць Лясун здольны прымаць розныя аблгччы, пе-р.пварацца ў любыя прадметы свайго абсягу, але час-ін Г| за ўсё ён паустае ў вобразе старога. У яго белы, и к бяроста іц як воск, нгколі не загарэлы твар з вя--MinbiMi цьмянымі вачыма свшцова-сшяга колеру, якія псрухомыя i ніколі не закрываюцца. Галава яго ўся у Aoyrix кучарах i нагадвае вершамну хвоі; на вяліз-iii.iM тулаве звярыныя скуры — воучыя i мядзве-джыя — поусцю наверх. PyKi i ноп у яго тоустыя i іМі>цныя, як ствалы дубоу. Вочы гараць, як у ваука іц Свшы.

У час абыходу ceaix уладанняу Лясун «ржэць», ра-Ki'ia, калі вясёлы; вауком вые, кал! сумны; рыкае, як мядзведзь, калі злосны, а часам дзгка вшчыць. Ён идяскае ў далоні, i ад гэтага трэск *дзе па лесе. Гэтыя Д3ікія ryKi, смех, свіст, плясканне, шалёныя крыга чу-¦аць далека i наводзяць на людзей жах.

Лясун — звярыны пастух, таму ў руках у яго доу¬гая пуга. Жыхары лясных мясцовасцяу бачаць яго ДДВОЛ! часта, але яшчэ часцей чуваць, як ляскае яго нуга i як ён крычыць на звяроу: го-го-го-го-го!

Калі Лясун разгульвае па CBaix уладаннях, яго суправаджаюць 3rpai звяроу i чароды птушак, асаб-мва совы, пугачы, вароны i сарою. Наперадзе яго бя-гуць вавёрк!, зайцы, сарны i шшыя звяры; у паветры ляцяць цецеруи, курапатю i шшыя nxyniKi. Але як толью Лясун выходзіць з лесу, ён меншае да памеру карлгка, i адразу з палёу i лугоу падымаюцца матыл! цёмнай хмарай. На лузе іц на полі — ён роуны з тра¬вой i былшкай.

Лясун — пярэварацень, ён мяняецца ў росце i прымае разнастайныя абліччы. Ён можа з'яуляцца людзям у выглядзе звычайнага авенькага дзядка ў бе¬лым адзенш; яго можна пазнаць па тым, як ён хутка расце, аддаляючыся ад чалавека, i робіцца великанам. З'яуляецца Лясун i дзядулем, i красой-дзяучынай, i прыгожым мужчынам, i зверам, i птушкаю. Замань-вае падарожнжау за сабою ў непралазны гушчар ле¬су, адкуль цяжка выбрацца.

Лясун здольны перадаваць галасы ycix жыхароу свайго краю — ад мядзведжага рыку да піску камара. Калл ж ён падае свой уласны голас, голас нябачнай icTOTbi, то іц глушыць чалавека, іц лашчыць пяшчот-ным шэптам. Але яюм бы Hi быу тэты голас, в опытны слых пачуе ў iM дзШя пералівы, злоснае павюкванне Духа.

Лесуна можна падмануць, калт назавеш пры ўва-ходзе ў лес няправиуьны юрунак мяркуемаГа шляху іц апранеш на ўзлеску адзенне навыварат. Калі гэта не зроблена, Лясун адразу падступаецца да ахвяры i зласліва цешыцца з яе пакут, збгутны з належнага наюрунку. Ён прымушае чалавека кружыць па лесе, праходзіць па адным i тым жа месцы некальга разоу. Калі ж ахвяра страціць усялякую развагу i даходзіць да адчаю, Лясун злосна рагоча, i яго рогат чуваць за вёрст сорак па акрузе.

Часам па ранейшай дамоуленасіц з Вадзянжом іц Балотшкам ён прыводзіць сваю ахвяру да ix, у ix ула данні, нягледзячы, што шшым разам Лесуны i Ba-дзянію — непрымірымыя Bopari, прычым Вадзянж заусёды першы напаскудзіць Лесуну.

Дзеля нейкай мэты Лясун можа быць прыцягнуты чалавекам на службу. Робіцца гэта асаблівым заклі-кам у Купальскую ноч. Той, хто выклгкае, становіцца на асінавы пень, тварам на поунач i клача так: «Ака-жыся не вауком-зверам, не воранам-птушкаю, не дрэ-вам ifAiCTbiM, а таюм, як я сам!» Лясун адразу пауста-не ў чалавечай постац! i, згаджаючыся на здзелку, патрабуе за будучую працу адну толью душу таго, хто выклгкае.

Лясун надзейна i аддана служыць таму, хто яго паюйкау: гоніць яму дзічыну, дапамагае знаходзіць боріц, ягадныя i грыбныя мясцшы, падказвае месца-знаходжанне скарбау i усяляк адводзіць шкоду са-пернікау, яюх прымушае блукаць падманнымі шля¬хам!, пужае лютымі звярамі.

Лясун помсціць чалавеку, калі той часта i без па-грэбы згадвае яго імя ці выпадкова перайшоу яго лю-6iMyro сцяжынку. КаМ Лесуну не ўдаецца помета ў адносінах да чалавека асабюта, ён адпомеіцць яму иапбеллю той ці шшай свойскай жывёлы, якая тра-мчць у лес.

Лесуны зводзяць дзяцей, яия зняважььи маці i ираклятыя ею апоудні. Лесуны зносяць пераважна хлопчыкау, Aecaeixi — дзяучынак. Зведзеныя Лесу-naMi дзец! пасля вяртання дадому з цяжкасцю пры-кыкаюць гаварыць i дзічацца людзей. Лесуны caMi выносяць ix i кідаюць на тое месца, адкуль узял! Жанчын Лесуны зводзяць больш свавольных, яш кепска ж^ывуць са ceaiMi гаспадарамь

Вяртанню ўкрадзеных Лесунамі людзей садзей-(нчаюць ахвяраванні. Ix кладуць на скрыжаваннях да-і>ог, дзе зб!раюцца Лесуны. Ахвяраю можа служ;ыць кавалак сала, гаршчок з кашай, хлеб з соллю, а то жанчыны напякуць бл!ноу ці niparoy, загорнуць з соллю ў чыстую анучку, перавяжуць чырвонай нггач-кай, занясуць усё гэта ў лес i пакладуць на скрыжа-BaHHi лясных дарог.

Лесуна часта просяць вярнуць жывёлу, што за-блудзишся у лесе. Гаспадар згубленай жывёлы кладзе на лясным раздарожжы дзесятак яек, кавалак сала, бохан хлеба i становіцца да ахвяраванага спшай. Ча-радзей абыходзіць яго i заклшае Духау розньши гала-caMi, пасля чаго гаспадар, не паварочваючы галавы, вяртаецца назад дадому.

Да свойскай жывёлы Лясун не мае варожасіц, ён добра ставіцца да сабак, яш ахвотна дазваляе бегаць па лесе ў любы час. Калі ж ён заманьвае ў лес i гу-біць там якую-небудзь свойскую жывёлшу, то робіць гэта толью таму, што шукае выпадку, каб адпомсціць якому-небудзь гаспадару іц даць узбагаціцца свайму апекуну.

Што трэба рабіць, калг заблудзйпся, калі абыдзе цябе Лясун або сам патрашш на яго жытло іц наогул адурманіць нейю лясны Дух? Пераапраш што-не-будзь з адзення навыварат, разуй левую нагу i абуй правую, выверт шапку іц павярт яе брылём назад. Ці прыгадай, што напярэдадш Новага года вараць евшую галаву. YciMi гэтымі сродкам! ты не дасі Лесу-ну паздзекавацца з сябе.

Лясун часам прымае самы жывы i непаерэдны ўдзел у справах чалавека — ён закалыхвае хворае дзіця, каб супакоіць схь\еную над iM мац! i даць ей адпачыць. Лясун прадбачыць будучыню, i яму напе-рад вядомы лес чалавека; шшы раз ён з'яуляецца ў ролі прадказальнжа.

Ёсць у Лесуноу i дзеіц, а некаторыя нават бачьии ix: ляжаць яны, голыя, у люльках, падвешаных да галш елю іц XBOL Звышнатуральныя веды i багацце атрымліваюць ад Лесуна тыя, хто зробіць якую-не¬будзь паслугу яго дзецям, накрые ix, калі знойдзе ў лесе голых.

Хто ўбачыць Лесавіху ў час родау, той павшен игго-небудзь накшуць на ею народжанае Д3іця i адра-ty ж пайсіц. Лесавіха пойдзе за Гэтым чалавекам i усё будзе пытацца, што яму трэба: золота іц добрага жыцця. Хто папроеіць у яе золата, то яна адразу ж насыпле яму цэлы прыпол. Але пры выхадзе з лесу золота ператворыцца ў вутолле. А хто будзе гава-рыць, што яму шчога не трэба i не возьме таго зола¬та, той усё жыццё будзе мець поспех ва ycix CBaix справах. Таму народ кажа пра таго, хто жыве ў ба-гацці, што, напэуна, ён бачыу Aecaeixy у час родау. Толью шчаслівы чалавек можа бачыць Лесуна i Ле-caeixy, апранутымі ў добрае адзенне. Хто ўбачыць Ле¬суна ў дрэнным адзенні, таму не будзе шчасця. Муж-чыны, убачыушы AecaBixy i пачуушы яе голас, пачы-наюць сумаваць i худнеюць.

Ад Лесуна i Aecaeixi нараджаецца пачварная ICTO-та, вельмі мала падобная да ceaix бацькоу i вельмі не-пажэрная. Для ix такое дзіця з'яуляецца цяжарам, i яны імкнуцца падмян!ць яго чалавечым дзіцем, якога адразу ператвараюць у Лешага. Сапрауднае Лешаня застаецца ва ўяуных бацькоу гадоу да адзшаццаіц i потым хаваецца ў лесе, адкуль нябачна для выхаваце-ляу плаціць iM рэчыунай падзякаю. Дакрананне гра-мавой стралы да такога паулешука ператварае яго, як i кожнага Лешага, у раз'юшанаГа лютаГа драпежні-ка тр мядзведзя, ваука, рысь, арла, яюя да канца свай-го жыцця шукаюць магчымасці 3ary6i4b чалавека.

Часам Лясун уступав у сумеснае жыццё з жанчы-наю, якуто ён трымае ў лясных cxoBim4ax, не паказ-ваючы сваім суседзям-Лесунам. Вынікам такога су-меснага жыцця з'яуляецца дабрадзейнае Лешаня, бес-карыслівы слуга людзей, чаго, аднак, сам бацька i ±ншыя Лесуны не дапускаюць, а пры яунай упартасці Лешаняці губяць яго.

Лясун вечна варагуе з паляутачымі, усяляк адво-дзіць ix убок ад дзічыны i наогул 36iBae з дароп. Але да выпадковых наведвальшкау лесу ен ставіцца ла-годна, выводзіць ix на дарогу i нават дзеліцца хлебам. Лесуны не баяцца маразоу i застаюцца ў лесе на ўсю зіму. Наадварот, у моцную сцюжу яны больш чым кала палохаюць i наводзяць жах на людзей. Некато-рыя нават ператвараюцца ў Духау зімовых завірух.

Як Лесавш дзяучыну вадзіу

Была ў маіц дачка. Неяк апоудіц" пачала дачка пра-сіць есіц i раззлавала матку. А ў поудзень, маіц, не лайся на свае дзіця i не клят яго, а дзіця не даводзь да лаяню: ёсць такая хвийна ў поудт — што маіц Hi прагаворыць, то ўсё адбудзецца.

Раззлавалася маіц ды i кажа:

— ідзі ты к Aixy! Чаго ты да мяне прычашлася?!

У адзш момант з'явгуся у хаце Лесавгк. Маіц не бачыць Лешага, а дзяучына бачыць яго. Узяу Лесавгк дзяучыну за руку i павёу з хаты.

ПапрыходзШ сямейшю з поля палуднаваць, маіц гукае i дачку, а тая не з'яуляецца.

— Дзе ж яна дзелася? Яна ж тут была, з хаты

пайшла нядауна. Пагукайце яе: яна недзе тут на ва-

коліцы.

Пачалі яны гукаць дзяучыну — няма яе гадзе. За-балела ў маіц сэрца, заплакала яна. Дзе Hi шукал! дзяучыну, у каго Hi пытал! — шхто не бачыу.

Год прайшоу i Apyri прайшоу — няма дзяучыны. Сем год дзяучыны не было: вадзгу яе Лешы па лесе. Як жыла яна з Лесавжом гэтыя сем год, расказвала пазней.

Чым яна сижавалася? Дасць ей Лешы губяшачкуі (Чага), а тая смачная такая.

— Як з'ем, так да заутра есіц не хачу.

Настане час адпачываць, прыйдуць яны на кушн-Ki — ей i мякка i цёпла.

XaA3iy Лешы разам з ею i па хатах. Прыйдуць на вяселле. Кала там іцха, сумна чагосьіц, то з ix прыхо-дам адкуль што возьмецца: пачынаюцца ryAbHi, жар-'[¦ы, рогат. Толью пройдуць MiMa стала — i necHi, i шум, i гоман, маладыя цалуюцца.

А ў хаце Лешы глядзіць, каб быу парадак. Кал[ што не ў парадку — дужа незадаволены. Калі хлеб з сеянай мую прыгатаваны — паспрабуе яго, а калі з нясеянай — нават у рую не возьме. Кал-i хлеб пасля <)беду на лауку кладуць, то таго ён таксама не па¬спрабуе. Яшчэ ж, людцы, муку трэба захоуваць пры-крыушы.

Звычайна яны бываш у двух дварах i вяртайся у лес.

CTaiM мы раз перад акном. Сядзіць Ma4i над хворым дзіцяткам, a A3i4eHaK крычыць — i удзень, i уночы ўсё крычыць.

О, Божа лггасіцвы, прыпии чалавечка — каб ён калыхнуу нямножка ды хваробу зняу!..

Лесавж стаяу, слухау, потым кажа:

— Пойдзем, дзеука, калыхнём дзіцёнка.

Як ён увайшоу ў хату, тры разочкі калыхнуу, A3i-цё супакоглдся i 3anixAa, дало жаіц паспаць. Праспау пасля гэтага дзіцёнак тры дт. Прыходзім мы праз тры дні, а дзіцё зноу закрыкваецца.

— Зойдзем, дзеука, пакалыхаем яго зноу, пакуль

жьіццё яго не закончыцца: ён няшмат часу пажыве.

Як MiHyAa сем гадоу, дазволгу Лешы дзяучыне вярнуцца дадому. Прывёу дахаты i адпіхнуу ад сябе. Стала яна бачнай для людзей. Кшулася дзяучына маіц на шыю, а тая стала, як бяроза белая.

— Ажио, дачушка, ты мохам абрасла, i шматга ад

адзення npbipacAi да целічка твайго!... Нахадзалася да¬

чушка?!..

— Нахадзиуася, вой нахадзіл.ася, матуленька!

Hi4ora, адышла дзеука, але сур'ёзная, дужа сур'ёз-

ная стала. Пачала варажыць i yciM усю прауду гаворыць. За тое, што Лясун вадзгу яе, атрымала яна дар знахарства.

Лясун i мужызй

ХадзШ неяк у лес ноччу мужчыны секчы смалу пры маладзжу. Тольш тачала работу, як нешта свісне над iMi, аж вушы заклала. Спужаліся яны, сталі ўця-каць. Як свюне зноу, яны бягом, а лес над iMi быццам валиіца. Бягуць яны, а Лясун зноуку над iMi путаю ляскае.

3 лесу выбеглі мужыи, а Лясун i тут над iMi пу¬гаю ляскае. I шкога не бачна. Ледзь збегти мужыкь

Так Лясун пугаю ганяе i птушак, i звяроу: ваукоу, мядзведзяу, лгсіц. Над yciMi ён Гаспадар, усе ў лесе яму падуладныя.

Лесав(ха

Пайшла жанчына-удава ў лес па ягады i чуе — дзеіц маленьшя плачуць. Бачыць, пад вялжай бярозай сядзяць двое голеньюх дзетак. Жанчына намеку з галавы далоу, разадрала яе на дзве части ды загарну-ла i адно, i другое. Сама пайшла дамоу.

Не паспела яна да двара прыйсіц, наганяе яе Ле-caBixa:

Ах ты, мая жанчыначка, npaTani ты мне лазню.

Галубка мая, я б рада пратапіць, ды ўдовшае мае жыццё: няма мне чым тапіць.

Ды не, жанчынка, мне TBaix дроу не трэба: ід,зі трэсак назбірай, аганьку вазьмі ды запал!. Толью дзя-цей не хадзі будзіць.

Трэсю прагарэлі, a AecaBixa сядзіць чакае. Гаспа-дыня вешк намачыла, вадзіцы пастав!\а, духу цэлая баня. Вымылюя жанчыны. Гаспадыня AecaBixy па-парыла.

— Дзякуй табе, мая жанчынка. Я табе за ўсё ад-

дзячу i за cBaix дзетак, што яны голеньюя не сядзяць. На табе ручнж. На што патрэба табе будзе, на ўсё рэж:, будзе i табе, i TBaiM дзецям на век. KaAi хто па-npoci4b, можна даць. ToAbKi не раскатвай, рэж ды рэж....

Трубачка была невялжая, а ўсё спор быу. Але ж аднойчы не сцярпела жанчына, раскатала: хочацца ей паглядзець, што ж тэта такое.

Як раскатала, так усё i скончылася.

Нельга шумець у лесе

Прыгнатй падлетю. пасвіць коней на ноч, a caMi расклати вялнсае вогшшча ў лесе, бегал! па iM, ляман-тавал!, а прытамгушыся, спаць лягл4.

Пасярод ночы чуюць — зямля трасецца, нехта вя-Лізны ідзе. Пачалі хлопцы галавешю ў кучу скідваць, галля падюдаць. Вогнйыча зноу запалала. Стала відно, як днём. Бачаць, падыходзіць да агню вялізарны дзед i кажа:

— Хошць вам сюды хадзіць, спакою не даяце!

Тры разы так прагаварыу i пайшоу на луг к ко¬

ням. Ад яго крокау зямля затрэслася.

Раніцой, вярнуушыся дахаты, хлопцы расказай пра ўсё дзеду.

— От дурш! Гэта Лесавы прыходз^. Ён раззла-

вауся, што ў лесе вы на cacoHKi лазш, лямант ус-

чынш. Яму гэта было непрыемна.

Лясун i мужык

Пайшоу неяк вечарком, уже змрокам, адзш ча-лавек шукаць коней. Пахадзіу ён па хмызняку, ка¬ля выгану — няма. Што тут рабіць? Пайшоу ён у лес. Хадзгу, хадзіу чалавек, далека зайшоу ў лес, а коней няма.

— Кося, кося, дам аброку! — крычыць ён. А па

лесе рэха адзываецца.

Тым часам так сцямнела, што хоць выкалі вока. Рашыу чалавек вярнуцца назад, ды не ведае, куды icui: заблукау ў лесе. Хацеу паглядзець на зорю, ды за галлём не бачны. I тут напау на яго страх. Хацеу ён лезіц на дрэва, але шяк не можа падняцца — ноп дрыжаць, а ў руках сілы няма. Спрабавау гукаць — горла сіцснула. Бяда! Сабрау ўсю сьлу i так гукнуу, што далека i доуга рэха лунала. А як заіцхла, чуе — нехта абазвауся, зуам близка. Давай чалавек зноу гу¬каць — зноу абзываецца.

Пайшоу чалавек насустрач. Залез у такую нетру, што i выкараскацца не можа.

— Згшь Мара, прападзь Можа, — думае, — гэта

мяне Aixi сюды завёу.

А над ім нешта на дрэве жаласна плача аж залдва-ецца. Зноу ўзяу таго чалавека жах, не ведае, што ра-біць. Пастаяу ён Tpoxi, пастаяу, ачухауся, паправгу за плячыма торбу, памацау, іц ёсць за поясам сякерка, ды памаленечку бокам-бокам давай выходзіць адтуль назад.

Толью выбрауся ён з гушчэчы на прагалшу чуе, хтось іцхенечка выняу ў яго з-за пояса сякерку ды юнуу яе долу. Абярнууся чалавек, падняу сякерку, а за спшой Лешы рагоча, бы жарабец.

— Чаго там рагатаць, — думае чалавек. — От вя-

лгкае дз!ва зрабгу, што выцягнуу сякерку з-за пояса.

Тым часам Лешы даведауся, аб чым падумау чала¬век, забег наперад ды i рассыпауся па палянцы, бы жар. От так i гарыць уся зямля, толью няма HI полы¬мя, HI дыму.

Тут чалавек успомнгу, што ў яго павшна быць красала. Мацнуу ён, аж красала целяпаецца на мату-зе каля пояса. Выкрасау ён агонь ды падпалгу галлё. Потым узяу галавешку, абвёу вакол сябе кола, лёг каля агню ды толью дровы падкладае. Бачыць Лешы, што чалавек не баіцца яго i спакойна ляжыць у кру-зе, то давай яго адтуль выманьваць.

От ляжыць чалавек каля агню i бачыць, што не-алёка ад яго па зямлі рассыпана золата: блішчыць ад гню, бы жар ззяе. Паглядзеу чалавек ды i кажа сам абе: «Добра, няхай ляжыць. Калд яно суджана мне, о шхто не возьме. Мае маім будзе».

А Лешы рагоча, як конь, то бегае па лесе, як апан-ганы, то стукае аб карэнне ды каладдзё. Альбо залезе ў куст, шамаціць, трэ яго, аж icKpbi сыплюцца. Але бачыць, што чалавек сядзіць пры arair а з круга не выходзіць. Лешы яшчэ Tpoxi пасвютау, пабегау i ад-каснууся ад чалавека.

Тым часам дау Бог дзень. Устау чалавек. Ба¬чыць — агонь дагарэу.

— Няужо то я, — думае, — задрамау? Быццам не

спау ўсю ноч i якix толькі страхау не нацярпеуся.

3ірнуу ён вакол, аж начавау каля самай дароп, што вяла да сяла. Пайшоу чалавек дахаты. ідзе ён пауз паляначку i бачыць: кош яго пераскочьш праз завалу i пасуцца сабе ў аусе.

3 тых часоу той чалавек пачау так баяцца страхау, што як змеркне, то шзашто адзш не пойдзе ў лес.

Лясун i жапчына

У вёсцы Яленцы нашла жанчына ў лесе дваіх дзе-гак. Пашкадавала, забрала да сябе i узгадавала ix. Ля¬сун прыйшоу да яе i пытае:

— Чым цябе ўзнагародзіць за тое, што ты Maix

дзяцей узгадавала?

А гады тады былі цяжкія. Дык жанчына ў адказ:

— Дай ты мне палатна!

Дау ей Лясун сувой палатна i кажа:

— Бяры, рэж колью табе трэба, толью не разва-

рочвай да канца.

Жанчына доуга карысталася гэтым сувоем. Усім рэзала, шыла — дзецям, i гаспадару, i сабе — а ён усё цэлы. Разабрала яе цікаунасць — адкуль гэта ўсё. Узяла ды i раскатала сувой. Як раскатала, дык ён i закончыуся: хутка зрэзала ўсё.

Пушчавж

Пушчавж — Нядобры Дух лесу i робіць людзям толый зло. Ён падобны да чалавека: калматы, зарослы доупм мохам па yciM целе, не выключаючы носа i ва-чэй. Пушчавж вялізарнага росту, галава яго заусёды вышэй за самае высокае дрэва, таму ён бачыць нава-кольныя прадметы на далёкай адлегласіц. Ёсць, ад-нак, Пушчавію, яюм таюя дрэвы толый да пляча.

Пушчавж не можа дараваць людзям, што з-за ix яму давялося сысіц у векавыя дубровы. Пушчавж не шкадуе m старых, Hi дзяцей, Hi жанчын, Hi знямог-лых, Hi памочнжау чалавека — свойсюх жывёл. KaAi ахвяра зайшла ў пушчу — яе папбель непазбежная. Пушчавж здольны забіць ахвяру адным ceaiM выгля-дам. KaAi дасягнута мэта, ён не рагоча, як Лясун, не здзекуецца з ахвяры, а спакойна iA3e далей, Hi6bi зрабгу звычайную справу, выканау свой абавязак.

nynrqaBiRi жывуць на абмежаванай, цеснай тэры-торьп — некрануты лес іц лес незвычайнай вышы-Hi — пушча-дрымушча. На шчасце чалавека, Пушча-BiKi даволі рэдкія, i сустракаецца нямала пушчау, дзе гаспадараць адны толыи Лесуны. Пушчавж непава-ротлівы, лядашчы, кепска бачыць, што робіцца ў яго пад HaraMi. Усё гэга дапамагае чалавеку ўцякаць ад Пушчавжа. Пры непазбежнай сустрэчы з IM трэба рабіць крутыя павароты туды i сюды, ды паспепиива паюдаць тэрыторыю пушчы, далей якой Пушчавж не адважыцца ступіць ceaiM старэчым крокам.

Япня

Ягшя — злая чарауніца, Гаспадыня ycix ведзьмау. Яна страшная, чорная, старая, раскудлачаная, замест ног у яе жалезныя таукачы. Як iA3e яна лесам, то лес ломіць i дарогу сабе цярэбіць TbiMi TayKa4aMi.

Ягшя po6i4b уночы рознае паскудства, лётае па yciM свеце ў ступе, таукачом паганяе, а памялом след замятае. Яна гошць вятры i хмары вогненнаю мят-лою. Яна i на Лысую гару ляціць у жалезнай ступе, паганяючы кульбаю 4i таукачом.

Япня i падначаленыя ей Ayxi харчуюцца душамі людзей, ад чаго i робяцца паветранымі, лёпомі, як душы.

Дабрахочы

Дабрахочы — лясны Бог. Рост яго залежыць ад вышыні дрэу, вакол якix ён ходзіць, таму яго бачаць заусёды роуным з дрэвам, пры яш ён стаіць. Тэта не Нядобры Дух, як Русалю, а хутчэй справяд/авы суддзя. Ён — апякун людзей пристойных, але сурова карае Hena4B(iBbix да яго. Кара яго распаусюджваецца толью на саму асобу BiHaBaTara i не датычыцца яго скарбу. Дабрахочы пасылае цяжюя хваробы на вша-ватага, як! naMipae у пакутах, KaAi не папросіць пара-тунку ў шчасліуцау, што ўмеюць задобрыць гэтага Бога ахвярамі. Уся ахвяра складаецца з акрайца хле¬ба i шчопаці солі, загорнутых у чысты шматок. Тэты шчаслівы ў\,зе ў лес з пакутнікам i, памал[ушыся над кавалкам хлеба i шчопаццю coAi, пак^дае ўсё гэта ў лесе разам з хваробаю, бо хворы вяртаецца ўжо зда-ровым.

Аднак ёсць у Дабрахочага адна загана. KaAi хто-небудзь першым ступіць у яго след, адразу ж заблу-кае ў лесе i ледзьве вечарам можа вярнуцца дадому.

KaAi беларус на некалью дзён прападзе, то, вяр-нуушыся, запэунівае ycix, што Дабрахочы трымау яго ў лесе, i расказвае ўсялякія дзіуныя ricTopbii.

Гаёвы дзед i яго ўнучкі

Гаёвы дзед, альбо Гаюн, — лясны Дух. Ён кла-поціцца пра свой лес, сочыць за парадкам у iM. Усе звяры i nTymKi падпарадкоуваюцца i служаць яму.

Гаюн — стары дзед, парослы замест валасоу ci-вым мохам. У астатгам ён чыста мядзведзь, толью ходзіць прама. Ёсць у лесе таюя мясцшы, да яюх Гаюн ставіцца з асаблівай пяшчотай, шльна ахоуваю-чы, каб ніхто не парушыу ix некранутага хараства. Калі раптам хто паспрабуе нарыхтаваць там драуш-ны, Гаюн паустане перад дрывасекам у сапраудным сваім выглядзе. Вядома, пасля такога здарэння доуп час туды не стушць нага чалавека. Але здараюцца выпадю сапрауды трапчныя — тады, каМ Гаюн, не паспеушы папярэдне спудзіць чалавека, у гневе за-вальвае таго дрэвам.

Дрэва на будоулю хаты не нарыхтоувал! без да-зволу Гаёвага дзеда. Калг ж атрымаць таю дазвол i зрубіць хату, то яна будзе трывалая i даугавечная. Дзеля гэтага гаспадар падвечар iinoy у выбранае iM загадзя месца з гасцшцамі i прамауляу: «Прынёс сне-данне Гаёваму дзеду. ЦД сам з'яа, іц унучкам дасЪ>. Гаёвы дзед дае згоду, прыняушы гасцшец. Не знайсіц пачастунку раніцай наступнага дня азначала, што месца гэтае выбрана правильна. А калі пачастунак так i заставауся ляжаць, то трэба было шукаць шшае месца. Бывала i такое, што драуншу ўсё ж таю забіралі без ведама Гаюна i пачыналі рабіць зруб. Гаюн, згле-дзеушы непарадю, пасылау ў таю зруб зайца, папярэ-джваючы тым самым, што хата гэтая доуга не пра-стаіць.

У Гаюна ёсць унучю — Гаёукі. Тэта маладыя га-рэзлівыя дзяучаты. Яны любяць усё жывое. I лось, i маленькая птушачка, калі захварэюць іц параняцца, звяртаюцца да Гаёвак па дапамогу, бо ведаюць: тыя залечаць iM раны, адходзяць ix.

На 3iMy Гаёука пакрываецца густой поусцю снеж:-на-белага колеру, чыстым застаецца толью прыгожы твар ды косы, як i бьш, русымь Па вясне поусць спа-дае, i Гаёука CTaHOBi44a звычайная дзяучынай, TOAbKi, бадай, прыгажэйшая..

Злавіць i прыручыць Гаёуку немагчыма. У час не-ояспею яны могуць рабіцца Hfl6a4HbiMi.

Гаёвы дзед не дазваляе ўнучкам выходзіць за межы лесу. Але што неразумным дзяучатам тыя заба-роны старога дзеда! I як толью ў бліжэйшай вёсцы п<)дарыцца гуляние, яны паіцху ад Гаюна выбіраюцца гуды. Там, затагушыся, падглядаюць, як гуляе i ве-сялАцца моладзь, яюя crpoi i упрыгожанні на вяско-г.ых дзяучатах. А ўжо як упадабаецца iM на каторай лзяучыне сукенка іц яшчэ што, 4iKyro4b тады, каб тая куды адасобьлася, i здымаюць з яе тое, што спадаба-дася. Бывала нават, адпускалі дзяучыну ў адным сиодшм альбо i 3yciM без шчога.

У Купальскую ноч Гаёую таксама выходзяць з д<>су паглядзець на вогшшча, якое распальваюць »MOA3i, падурэць у росным жыце, сабраць зёлак. Лиоуначы яны іцуць назад у лес, каб паспець палю-оавацца цвіценнем Папараці-кветю. Гаёукам вядома, дзе i кал! расцвіце цуда-кветка. Таму кала раптам яко-му чалавеку пашанцуе высачыць Гаёвак i не прыкме-чаным iMi пайсіц следам, то яны прывядуць яго да жаданай KBeTKi шчасця.

Зазоукі

Недалёка ад вёсю Губы на Вілейшчыне ў лесе жыу жаночы Дух — Зазоука. Яна мела выгляд невы-казна прыгожай дзяучыны з AoyriMi русымг валасамі, iviKiMi AoyriMi i густым, што ей непатрэбна было на-цат адзенне. Жыла Зазоука ў лесе немаведама з яга даушх часоу, бо шмат маладых мужчын i хлопцау наддалюя на яе чары.

Кал! Зазоука паказвалася якому мужчыну, то ён, пягледзячы на перасцяроп, як заварож;аны, inroy за гю. А яна то паказвалася, то зноу знжала. Пера-AiiucTa смяялася, клікала яго па iMem прыгожым MiAa-|'учным голасам. Заманьвала глыбей у лес прывабHbiMi pyxaMi свайго стройнага цела, адмляючы час ад часу валасы з самых патаемных на ж мясцш. I так зазывала датуль, пакуль не заводзиш глыбока ў лес. Там, як сцвярджаюць старыя людзі, яна любъ\а i лаш-чыла свайго абраншка так, як не магла любіць швод-ная жанчына.

Рэдгая мужчыны вярталюя дадому ад Зазоукь Не-каторыя гшулі ад яе прагнага кахання, а яю. у сё ж вяртауся да сваей жоню іц KaxaHKi, праз некаторы час сыходзгу назад у лес, каб ужо нжолі адтуль не вярнунца. Часта ташх мужчын знаходзии павеша-нымі дзе-небудзь у лесе. Не кожнага мужчыну пры-мала Зазоука двойчы, i тады яны, не бачачы выйсця, caMi губии свае жыціц.

Зазоука вельмі хораша спявала. Голас у яе быу незвычайна чысты i меладычны, а песш нейгая ад-мысловыя. Таму яна магла заманіць да сябе, нават не паказваючы сваей вабнасіц. Чалавек, заслухаушыся, imoy на яе спеу, а Зазоука заводзиш яго ўсё глыбей i глыбей у лес.

На зіму Зазоука некуды зшкала. Некаторыя гава-рьш, што яна ўпадала ў зімовую спячку. іншыя сцвярджалі, што абарочвалася лябёдкаю i разам з са-прауднымі лебедзямі ляцела ў Вырай. А хто дык казау, што яна на маразы пераходзіць у Той Свет.

Лойма

Лоймы — лясныя Ayxi у жаночым абліччы. Яны пужаюць жанчын, хоць часам i да мужчын прывязва-юцца. Прауда, з'яуляюцца яны тольи мужчынам, што ў лясных нетрах вугаль выпальваюць, асаблава мала-дым, ладным i дужым. Давол! такому стомленаму пры вырубе дрэва i ладкаванні яго ў капец для выпальван-ня прылегчы дзе-небудзь на мяккім моху, як зараз жа з лясной гушчэчы прыходзиуа гэтая незвычайнай красы i павабы дзяучына. Ахінала юнака вэлюмам сваіх шаукавістых косау, абсыпала гарачымі пацалун-камі, песциуа npyrKiMi, бы лясныя яблычкі, грудзьм! i, распаліушы мужчыну да кахання, выслізгвала з аб-дымкау i знікала ў чашчобе.

Лоймы могуць выкрадаць у жанчын дзяцей, пад-кідаць на ix месца ceaix няуклюдау. Кал! у сям'і ад-былася такая падмена, то трэба ўзяць дубцоу, пала-жыць дзіця Лоймы на захад сонца на парозе i 6in,b, пакуль Лойма не прыйдзе па яго i не верне чалавеча-га. Кажуць, што Лойма, вяртаючы чалавечае дзіця, крыудуе: «Я тваё так пелянала, а ты мае б'еш».

Русалш-лесавіцы

Выглядаюць Русалкі-лесавіцы, як звычайныя жан-чыны з доутімі распушчанымі валасам!, у якія упле-цены зялёныя гал!ны. Заусёды ix бачаць голымі. У Ру-салак-лесавіц вочы чорнага колеру. Тэта — душы за-губленых Лесуном дзяучат, ягая бьий праклятыя баць-камі. Русалкі-лесавіцы — палюбоушцы Лесуноу.

Па начах яны гойдаюцца на галшах i каго толый зауважаць, клічуць таюмі словамк «Га! Га! Хадзіце к нам на арэлі калыхацца». Няшчасны, хто да ix наблізіцца. На дзень разам з AecaBixaMi Русалкі-ле-савіцы ідуць пад зямлю, дзе жывуць у палацы.

Небяспека падсцерагае таго, хто пойдзе ў лес у Русальную суботу. У той дзень Русалю збіраюцца гур¬там i гойдаюцца на дрэвах. Бяда, калі яны першыя зауважаць чалавека: зараз жа аблытаюць яго CBaiMi доугімі валасамі i заказычуць да смеріц.

Калі пачуе беларус у лесе свае iua, ён Hi за што не адгукнецца, думаючы, што яго клгча Русалка i за-маньвае да сябе, прастадушнага, каб заказытаць яго да смерці. Русалка-прыгажуня, з 3HAeHbiMi валасамі, наумысна nepaAi4Bae вядомыя мужчынскія імёны для таго, каб натрапіць на імя прыведзенага ў лес якой-небудзь патрэбай чалавека. Пакуль чалавек, названы па іцен*, не адгукнецца, Русалка з iM тчога не зробіць.

Але шшая справа, калі чалавек сам зауважыць Ру-салак i скажа: «Чур мая!» Тады Русалю для яго бяс-шкодныя, а адна з ix нават пойдзе за iM у яго дом i будзе выконваць усе хатшя работы, як самая старан-ная работніца: піць i eciri не будзе, а будзе харчавац-ца толыа параю, што выходзіць з гаршкоу. Гэтак Ру¬салка пражыве год, да наступнай Русальнай суботы, а тады абавязкова ўцячэ ў лес.

Бывай выпадю, што людзі ўсё ж спрауляліся з асобнымі Русалкамі i прыводзШ ix у вёску. Пайшоу селянш аднойчы на Русальным тыдш у лес лыю драць. Там на яго напал! Русалю, а ён хутка накрэс-лгу крыж нажом i стау на яго, а вакол сябе яшчэ круг. Пасля гэтага ўсе Русалга адступЫся, тольш адна ўсё яшчэ прыставала. Селянш cxaniy Русалку за руку i унягнуу ў круг. Тады Русалка скарылася яму. Пасля гэтага ён прывёу яе дадому. Жыла Русалка ў селяшна цэлы год, ахвотна выконвала ўсе жаночыя работы, працавала, але моучю, не кажучы Hi слова. Ела мала — болып падсілкоувалася параю.

Калі ж праз год зноу наступи Русальны тыдзень, Русалка раптам запляскала ў далош, закрычала: «Гу-та-та! Гу-ля-ля!» i"36ema у лес.

А бывае i так. Пайшла жанчына ў лес па грыбы. Бачыць, на дрэве Biciirb вялга кавалак бярозавай кары. Падышла яна, 3a3ipHyAa у сярэдзшу, аж там ля-жыць голае дзіця i cnin;b. Жанчыне шкада стала дзь цяіц, адвязала свой фартух, прыкрыла iM дзіця i адышлася, усё думаючы: чыё гэта можа быць дзіця i як яно сюды трапіла? Але не паспела яна адысіц ад дзіцяці на яшх крокау дваццаць, як пачула:

— Пачакай, жанчынка!

Яна азірнулася, бачыць — бяжыць да яе голая жанчына з распушчаным валасамі. Гэта была Русал ка. Жанчына спужалася i хацела ўцячы, але Русалка закрычала:

— Пастой, жанчынка, спор табе ў pyKi!

Дакранулася да рук жанчыны i зшкла. KaAi жан¬чына Tpoxi ачулася ад пуду, то вярнулася дадому. 3 тае пары яна пачала так працаваць, што ўсе дзі-вьйся, адкуль у яе бяруцца сілы.

БАЛОТНАЕ ГАСПАДАРСТВА Балота

Балота i усялякую тхлань утварыу Чарнабог. Гэта самае небяспечнае для чалавека зямное гаспадарства, у яш пануюць толью Нядобрыя Ayxi i Bari.

Балоты i азёры нярэдка знаходзяцца побач, i Ayxi вады жывуць побач з AyxaMi балотау. Але яны не сябруюць i не падтрымльваюць адны другіх. Вадзяшк пазбягае гэтых брудных, ва yciM неахайных Духау.

Вызначальнай асаблівасцю Духау балота трэба Лічыць ix узаемадапамогу ў nepac^eAaBaHHi ахвяры — чалавека іц яго naM04HiKay — свойскіх жывёл. Гэтыя Ayxi здабываюць ахвяру, заманьваючы чалавека іц жывёлу прыгожымА вобразамі i гукамі. KaAi ахвяра пападзецца на ix падман i рушыць па балоце, а по-тым загрузив у багне, заблытаецца ў каранях i кустах лазняку, тады яны пачынаюць A3efiHi4aujb. Адпаведны нячысцік хапае яе за Hori i naBOAi, але няспынна цяг-не да сябе. Паверхня багны сыходз!цца зноу i не пак±дае слядоу папбел! жывой icTOTbi.

БАПIДУХіБАЛОТ

Лазавж

У лазе, што расце каля балотау, жыве лясны Бог — Лазавш. Гэта старэнью KapAiK, не болыпы за пазногаць. Ен аднавою, з аршыннаю барадою i зау-сёды ноешь з сабою доугую пугу. Што робіць Ла-завж сваей пугай i навошта носіць з сабою, беларусы не ведаюць.

Лазавж звычайна жыве ў лазе, акружанай балотам, у маленькай хатцы без дзвярэй i вокнау, толью з адтулшай на страсе, куды звычайна залазіць сам гас-падар. Дамок гэты неда-ступны для людзей: як толью хто-небудзь задумае падысіц да яго — дома як i не было на тым месцы. Пойдзе далей чалавек за iM — дамок зноу далей ад яго.

Лазавж часта расхаджвае па балотах. Тут ягоадразу пазнаеш: вочка яго бліскае, як агеньчык.

3 асушэннем балотау пераводзіцца лаза, i Лазавш

вымушаны шукаць шшае балота.

Кадук

Самы старэйшы Нядобры Дух балотау — Кадук. Жыве ён у самым цёмным лесе, да таго ж у самым баппстым балоце. Тэта страшэнная пачвара: ш чала¬век, Hi звер, нагадвае здалёк капу сена іц кучу моху, якая можа напалохаць чалавека xi6a сваім нязвык-лым для людзей рухам. Кадук больш нагадвае звера з вялізазнай калматай галавою i з шырокай пашчаю аж да самых вушэй. Як разявіць ён сваю пашчу, у якой блшчаць белыя зубы ды чырванее, бы агонь, язык, дык здаецца, што ён гатоу пракаутнуць чала пека цалкам. Беларусы вераць, што Кадук есць жы-ш.[X маленьюх дзяцей, яюх носяць яму яго паднача-лгныя Ayxi.

Мнопя Нядобрыя Ayxi знаходзяцца на службе ў Кадука іц падпарадкоуваюцца яму. Тут у сваім бало¬це Кадук чыніць расправу над Духамь адсюль ён па-сылае ix да людзей робіць розную шкоду. Бяда, кам чалавеку выпадзе няшчасце трапіць у гэтае балота: папбель непазбежная.

Кадук рэдка сам выходзіць са свайго балота: ён нсчна заняты шматлікімі распараджэннямі, распра¬вам! i выдумваннем шкод супраць людзей. Ён тады толью выходзіць з балота i выпрауляецца да людзей, калі нейк! падначалены яму Дух не здолее выканаць ЯГО даручэнне.

Часам беларусы, раззлаваушыся, кажуць: «Каб яго ўзяу Кадук» n,i «Вазыш яго Кадук». Але Кадук рэдка бярэ, бо ён з'яуляецца толью ў ліхую часіну, а часша гэтая бывае толькі пры ўзыходзе сонейка, у самы ноудзень i у самую поунач. Гэтая пачвара пахапала б ycix людзей, каб ей было вольна аб'яуляцца заужды. Але Бог так дау, што Кадук сам не мае ўлады над ча-лавекам, а чакае, пакуль ён не вымавіць яго імя у той Aixi момант, у яю што чалавек Hi скажа, то ўсё ста-нецца.

Тры балотныя браты

Балота апанавалі i пануюць у iM тры балотныя браты: Балотнж, Багнік, Аржавеншк — вечна самот-ныя халасцякі.

Мала каму з беларусау даводзілася бачыць Ба-лотніка. Аднак вядома, што ён страшэнны таустун, зусім без вачэй, на iM тоусты слой rpa3i, да якой на-лшлі водарасці, мохавыя валокны, смаужы, жую i iH-шыя вадзяныя насякомыя.

Балотшк цешыцца, кам на паверхш яго жытла ідзе раслшнае i жывёльнае жыццё. Прырода расквеч-вае паверхню жытла Балоттка цудоунымі кветкамь ягаднжам — брусніцы, журавшы, а таксама грыбамь Сам Дух патаемна вырошчвае паміж ix кусты багуну, яи сваім пахам задурманьвае галаву чалавеку. Бавя-чы свой бясконцы вольны час, Балотшк там i тут прабівае балотныя акенцы i то акружае ix здрадшц-кай раслшнасцю, то падганяе туды рыбу. Гэта — паст-ка, якая загубь\а не адну ахвяру.

Па вечарах i раніцамі Балотнж мычыць, як каро-ва, кракае па-качынаму, булькае, шбы цецярук, каб завабіць сюды паляутчага. А то стогне i тут жа рап-тоуна выбухвае маладым чалавечым рогатам іц гудзе прымашйвым гудам.

Яюм бы чынам Hi прыцягвалася ахвяра — чалавек іц жывёла, — Балотшк можа загубіць яе TOAbKi тады, KaAi баГна дастаткова глыбокая. У адваротным выпад-ку яму застаецца мучыцца бяссъльнаю злосцю, калі ахвяра абыходзіць яго. Надта злуе Балотнжа, што AK>A3i прыстасавалюя хадзіць па багне з дапамогаю балотных лыжау: трасецца зямля, прагшаецца, а ча¬лавек смела ідзе наперад. А асабліва злуе яго спякот-нае лета, кал! не толью сам чалавек смела топча па-верхню багны, але нярэдка праводзіць па ей каня з возам.

У 3імовы час мярзляк-Балотнж курчыцца i трасец¬ца на дне свайго жытла i вымушаны думаць пра ўлас-ную бяспеку: вымерзне балота — загше i Балотнік. 3 яго жытла час ад часу падымаецца цёплае дыхание, якое ўтварае балотную палонку. Але прыцісне ма-роз — Балотшк зноу ў трывозе за свае шнаванне, зноу бяссільна злуецца на KOHCKI тупат, што рэхам аддаецца ў яго бярлозе.

Брат Балотнжа — BarHiK туліцца ў тарфяным ба-лоце, якое школі не пакрываецца расліннасцю i мае выгляд чорнай бруднай лужыны. Ён HiKOAi не паяуля-ецца над паверхняю багны i прысутнасць сваю ў ей выдае толькі бурбалкамі на naeepxHi ды зрэдку — дробненькімі areHb4biKaMi: i тое, i другое суправаджа-ецца асаблхвым «пуктаннем» — нязначным уздрыг-ваннем naeepxHi. Гэта дыхае i пыхкае вечна бяздзей-ны BarHiK, яю не падымаецца з мяккага ложа i тады, кал! ахвяра трашла ў багну i пне ў rpa3i. Ён упэуне-ны, што ахвяры не выбрацца адсюль i што яна сама падыдзе да яго.

Не тольи людзА, але i шматлікія жывёлы асцерага-юцца багны, якая парою 3a6ieae атрутнымА газамі, што выпускав час ад часу Багшк.

3 выгляду BarHiK яшчэ бруднейшы, чым Балотнік. Ён таксама баіцца асушэння, але яго не палохаюць маразы, яюм давол! рэдка ўдаецца зацягнуць багну лёдам: яна абаграваецца цёплым пыхканнем Багшка. Найбольшы страх для яго — калі прадпрымальныя ЛЮА3і вычэрпваюць багнютую гразь для вырабу з яе памва, угнаення для палёу i агародау i гэтым вельмі палохаюць Духа, яи 6ai44a застацца без багны. У су¬хое ж лета, калі багна не толью падсыхае, але дзе-тдзе гарыць, паумёртвы BarHiK пакутуе на дне свайго жытла i ледзьве перажывае гэты час.

Трэці брат — Аржавеншк — брудна-руды, з над-звычай тоустым жыватом i TOHKiMi, як сцяблша хваш-чу, HaraMi, з налшлай іржой. Ён увесь час рыгае i не можа прыцягнуць да сябе ўвагу нават неразборлівых нячысіцкау — усе жывыя ютоты абыходзяць яго жытло. 3-за гэтага Аржавеншку BeAbMi рэдка да-водзіцца мець ахвяру: жывёла забягае ў аржавеннеі (Месца на балоце, пакрытае іржою) паспешліва, ратуючыся ад драпежнжау, а чалавек зойдзе xi6a што ў ненармальным стане. Балотнік i BarHiK могуць зімою, напрыклад, падмануць прахожа-га i праезджага. Аржавеншк не можа прыхаваць мес-ца свайго жытла: аржавенне абавязкова выдасць знаходжанне Аржавеншка сваёю бура-жоутаю афар-боукаю.

Аржавеншк больш спакойны, чым яго браты — Багнгк i Балотнж, таму што спякотнае лета не высуш-вае аржавенне, а людзям непатрэбная гэтая неурад-л!вая зямля. Духу застаецца валяцда на дне свайго жытла, абрастаць лшкай граззю i падтрымтиваць ка-ламуць у аржавеннь

Балотшю, Багниа, Аржавеншю не паражаюцца стрэламі Перуна, ягая губляюць забойную сглу пры першым судакрананш з паверхняю балота, i Ayxi бясстрашна, са здзеклгвай насмешкаю падхошйваюць гэтыя стрэлы. Але для ycix гэтых Духау найвялжшая небяспека — асушэнне ix жытла правядзеннем кана-лау. Калі сыходзіць вада, асядае, згушчаецца зямля, Балотнж, Багшк, Аржавеншк пнуць, бо не могуць выбрацца з жытла, якое цяпер робіцца iM маплаю. 3 цягам часу астанш Духау злаваюцца з зямлёю i слу¬жаць угнаеннем — i адным Нядобрым Духам робіцца меней.

Русалш-балотніцы

У рэдюх мясцшах жыхарства Балотшкау, Багшкау i Аржавеншкау ёсць асобнью Русалга, яим гэтае імя даецца xi6a што смехам i яюя, акрамя аблічча, па-добнага да жаночага, не маюць шчога агульнага з прыгожьвш ласкавыад Русалкамі-вадзяніцамі іц Русал-камі-лесавіцамі. Русалю-балотшцы — старыя, з куль-6aMi у руках, пачварныя, брудныя, як i месца ix жы¬харства. Яны злыя i панурыя не менш за балотных братоу, з яюмі, аднак, не маюць 3yciM HiflKix 3HociH, a часта i не ведаюць адно аднаго.

Лозшю

Ao3HiKi утвараюць асобны гурт хутчэй надводных, чым падводных Духау. Жытлом iM служаць густыя кусты пераплеценага лазняку, у залежнасіц ад коле¬ру якога афарбавана ix цела. CaMi па сабе Лознпа — драбнютюя, гуллгвыя Ayxi. Яны не маюць намеру за-губіць ахвяру, якую заблытваюць у куст іц карэнне лазы або прымушаюць правальвацца ў прыхаванае вадзяное акенца ў багне. Усё гэта робіцца як гульня, жарт, пасля чаго яны caMi дапамагаюць ахвяры, пад-соуваючы ей куст лазы, трыснёг, аер іц нешта яшчэ. Калі i пры такой дапамозе ахвяра не выратавалася, значыць, яе падхапіу буйны Дух, яи жыве тут, — Ва-A3flHiK, БалотнАк 4i Багшк.

IlaKOAbKi Ao3HiKi 3yciM бясшкодныя i малыя з вы-гляду, Перуновы стрэлы забАваюць ix не спецыяльна, а выпадкова. У Лозшкау застаецца адна небяспека, пра якую яны, аднак, зусім не дбаюць. Гэта — асу¬шэнне месца пад ix жытлом i як вышк — знішчэнне лазняку, у яюм яны жывуць. Тады яны пнуць усе ра¬зам назаусёды i бясследна.

Хапун

Хапун — невялдчи скурчаны дзядок з доугай ci-вою барадою i з вельм* вялікай торбаю — большай, чым ён сам.

Хапун лётае па паветры, прыглядаючыся, дзе якое дзіця не слухаецца старэйшых, капрызіць. Тады ён падшльнуе, каб дзіця гэтае адышлося далей ад дому, хапае яго i саджае ў сваю торбу. Як толью пасадзіць дзіця у торбу i завяжа яе, то тут ужо крычы не кры-чы — HixTO не пачуе. А каб раптам хто i пачуу, то Хапуна ўжо i след прастыне, бо носіцца ён вельмі хутка. Убачыць Хапуна першым, каб схавацца іц уцячы ад яго, таксама немагчыма, бо ён нябачны i паказваецца тольш тады, як развяжа торбу. А торбу ён развязвае толью ў сябе дома.

Жыве Хапун за цёмным лесам, пасярод балота, дзе пад старым корчом яго нара. Ён носіць у нару непаслухмяных дзяцей, усяляк здзекуецца, нават б'е ix крашвою. I HIXTO ужо гэтых дзяцей не знойдзе: Hi маіц, Hi бацька, бо шводзш чалавек яшчэ школ! не даходзгу да жытла Хапуна. I тводнае дзіця не ўцячэ ад Хапуна. А як ужо гэтыя дзеіц вырастаюць, то ро-бяцца Хапунамь I дзяучатю таксама робяцца, i у ix вырастав доугая ивая барада па калеш.

Паветрыш

Паветрыю — гэта Ayxi, яия лятаюць над багнаю i забауляюцца CBaiivri гульнямь Часам вецер падхоп-Лівае Паветрыкау i нясе ix, пакуль яны выпадкова не сутыкаюцца з ахвярай. Злосныя з-за перапыненай забавы, Паветрыю нак^ваюцца на ахвяру i пачына-юць здзекавацца з яе. Нацешыушыся, Паветрыю зноу носяцца ў паветры, пакуль вецер не перанясе ix да новай ахвяры.

Паветрыю заусёды дзейн!чаюць гуртам, таму што паасобку яны не могуць справіцца з чалавекам.

Вельмі часта здараецца, што шшы чалавек, знахо-дзячыся паблізу ад Паветрыкау ў час ix расправы з ахвяраю, не толью не церпіць ад ix, але нават заста-ецца па-за ix увагаю. Тут усё залежыць ад напрамку ветру i затрымю яго ў тым іц шшым месцы.

ЧАРЫ

ЧАРАДЗЕЙНЫЯ СР0ДКі

Чарадзейныя сродю давам беларусам іц caMi Bari, іц Дух!

У CBaix стасунках з Духам! беларус не быу безаба-ронным. Ён ведау, як задобрыць адных, як напало-хаць друпх, а трэіцх падмануць i нават прымусіць папрацаваць на сябе. Дзеля гэтага i выкарыстоуваль ся чары.

Не тольш чараунйй, але i простыя беларусы ведал! тыя іц шшыя чары. Каб разагнаць цёмную дажджа-вую хмару іц каб засцерагчыся ад навальніцы, бела¬рус кідае на агонь пад комшам зелле, сабранае на Купалле. Калл пачынаецца навальніца, гаспадыня вы-грабае з печы гарачае вуголле на загнет i спальвае на iM жменю купальскага зелля. Пасля гэтага грамавы ўдар абмше хату i навальніца пройдзе.

Каб паляцець з чарауніцамі на Лысую гару, бела¬рус у дзень Купалля 36ipay цвет з жыта, варыу з яго кашку i з'ядау.

Для загойвання усяляюх ранау i лячэння хваробау ёсць жывая вада. Яна можа ажывіць нават мёртвага. Крыніца з гэтай вадой дзесьіц на Kpai Свету, i яе вельмі цяжка здабыць. Пра таюя крышцы ведаюць птушю i некаторыя звяры. А каб туды дайсіц, трэба доуга icoi тою дарогаю, на якой заселі Нядобрыя Ду-xi. Яны робяць усё, каб не дапусціць чалавека да таго цуда. Але мужны дзяцюк i гэта пераадолее сваёю сишю іц з дапамогаю чарау.

Калі беларус сам не мог абараняцца ад Духау, та-ды ён звяртауся па дапамогу да чарауніка. Чараушю i чарауніцы 6bb\i пасрэдн!камі паміж Духам! i людзьмі. Яны валодалі таемнаю сіл.аю, дадзенай IM Багамі іц Духами А сь\а гэтая была немалая.

I хоць просты люд пабойвауся чараушкоу i ча-рауніЦ, але яны стаяла значна далей ад Духау i значна бліжэй да людзей, з яюмі мел! нават бытавыя зно-сшы. Таму калі даходзь\а да барацьбы за жыццё, просты беларус мог паспрачацца з чараушком. Каб загубіць чарауніка Ці чарауніцу, ён брау з-пад ix зям-лю i вэндзіу яе ў комше. Як высахне зямля, так вы-сахне i чараунж іц чарауніца.

Ліхая чайна

Ёсць людзі, ягая самі асаблівых чарау не ведаюць, не знаюцца з Духами але ў ix іц цяжкая рука, іц ліхія вочы, іц, можа, трапляецца такая часша, а тольи што б яны Hi 3pa6L\i, на што б Hi 3ipHyAi, — зробіцца мха.

Апоудш трэба асцерагацца лаяню, сварак, асаб-лхва кляцьбы. Апоудн! збываецца кляцьба Mani. ЦД не ад таго, што апоудш Дамавік моцна cninb, а калі па-будзіць яго i патрывожыць, то ён не ў HacTpoi i злу-ецца?

Далта

Жыу сабе вельм! бататы чалавек, але таи упарты, што хоць ты яму здым! галаву, а ён усё стаіць на сва-iM. Яшчэ з маленства прывык ён за кожным словам гаварыць: «далша яго вазьмі». Пакуль ён быу яшчэ падлеткам, то гэта яму даравал! i людзі, i Bari. А як вырас ды стау гаспадаром, то людз! пачал! яму ка-заць, што гэта нядобра, што ад гэтага можа быць шкода. А ён i слухаць не хоча.

Пачау ён сам правіць гаспадаркай. Перш-наперш пачау запрагаць каня, але, ведама, не ўмеючы, круціць каня то цераз адну, то цераз другую аглоблю, а шяк не можа яго як трэба ў аглоблг завесіц.

— Тпру, далша цябе вазьмИ — крыкнуу ён на

каня.

А той брык, ды i ноп выпруцгу. Мабыць, тра-пъ\ася такая ліхая часша.

Няма чаго рабіць, запрог ён другога каня ды на iM i выцягнуу дохлага на далгну за выган. Назаутра штось позна пастух не займау кароу, дык адна з ix, самая лепшая, пераскочыла цераз плот у агарод. Убачыу тэта ён i крычыць:

— Далша цябе вазьмі, ваукарэзша! Ты гэта куды

залезла?

Выгнау ён тую карову i прагнау на пашу. Толью вось як стал! палуднаваць, бяжыць пастушок ды i кажа, што тую карову расперла, бы гору. Кшууся ён туды, аж тым часам з каровы i духі выйшль «3 чаго б гэта?» — пытае ён людзей, А тыя кажуць: «Можа ка-рова плюшны наелася, а можа i з таго, што ты ка-жаш за кожным словам: «далша вазыш», вось яна i бярэ». Не хоча ён таго i слухаць, а ўсё не кідае свае пракляцце. 3yciM заняпала гаспадарка, бо звялюя ка¬ровы, прапалі кош, падохлі CBiHHi, а ён яшчэ рызы-куе ды кажа:

— Ну, што гэта за жытка, далша яе вазьмь

Толью ён тое прамовгу, як сарвалася паліца, ды

цюк яго рубам па галаве. Ён i памёр на месцы. Паха-валг' яго людз! i пачаль з тых часоу яшчэ больш сце-рагчыся праклёнау далшаю, бо яна вельмі паслухмя-ная: чуць толью скажаш, як яна тут цябе ўжо i цягне.

Сож i Дняпро

Сярод пушчау i бароу, на прыгорку, стаяла калюь харомы вялакага валадара, ававалосага старца Рыда-на. 3 канца ў канец зямлі хадзиа чупа пра Рыданава багацце. Больш за ўсё славь\ася схаваная за дванац-цаццю дзвярамі, дванаццацю замкам! залатая Рыда нава карона. Як адмыкалі замкі, адчынялі дзверы i выносЫ тую карону на свет, то калі была ноч, яна днём станавишся, а калі была зіма, то перамянялася у лета,— так зіхацелі дарапя камяш на Рыданавай ка-роне.

ЗайздросцШ суседшя валадары гэтай кароне i вы-рашыл! здабыць яе ў Рыдана. Зазвалі чараунікоу, за¬гадал! iM прыдумаць спосаб, каб украсіц карону з Ры¬данавай скарбніцы. Тыя думатй тры дні i тры ночы i прыдумати скарыстацца Разрыу-травой, каб адчытць зами, а каб варту ўсыпіць — выкарыстаць Сон-траву.

Прыдумаушы гэта, паслал! злодзеяу красіц зала-тую Рыданаву карону. Тыя, прыйшоушы пад харомы, сыпнул! Сон-травы, i уся варта паснула. Дакранулюя Разрыу-травой да замкоу — тыя паспадаль Тады ўзя-м яны залатую Рыданаву карону i пусіцлюя назад.

Устау раніцай сівы Рыдан, падышоу да акна — ажио ўся варта покатам сшць, увесь народ у сне не-прабудным валяецца. I зразумеу старац адразу, што няма ў скарбніцы яго залатой кароны. Падышоу ён тады да звона, ударыу раз, ударыу два. ПрабудзЫся толькі два Рыданавы сыны — aciAKi Сож i Дняпро. Звярнууся бацька да Дняпра i кажа:

— Вазьмі, сынок, сталёвую зброю, каваны меч i

бяжы садамі, лугамі аж да скалистых гор, дагані іц-

кунцоу з каронай. :

Схапіуся Дняпро i чым хутчэй пабег, а Сож за-стауся пры бацьку. Сеу на залаты пасад стары Рыдан i каж:а Сожу:

— Прылажы, сынку, вуха да зямлг, паслухай, іц

бяжыць Дняпро?

Прылажыу Сож вуха да зямл! т кажа:

— Бегма бяжыць i не стаміуся яшчэ.

I Apyri раз кажа бацька:

!— Прылажы, сынку, вуха да зямлі, паслухай. Прылажыу сын вуха да зямл! i кажа:

— Бяжыць, бацька, але ўжо цяжка дыхае — шум

зямлёй ідзе.

I трэіц раз сказау бацька паслухаць сыну. Сын прылажыу вуха да зямл! i кажа:

— Гул зямлёй ідзе і крык вялгга.

Тады ўстау Рыдан з пасада i загадау:

— Бяжы ж ты, сынку, iMxaMi, балотамі на падмо-

гу брату, бо адзш Дняпро не праб'ецца праз скалю-

тыя горы.

Пусцгуся Сож iMxaMi, балотамі на падмогу брату, а стары бацька застауся чакаць cBaix сыноу. Доуга чакау стары, не дачакауся, з маркоты вялжай пачау ён плакаць:

— Бадай нам, дзетга мае, СЛЯЗЫУЙ разліцца.

Ды ўлучыу ён таю момант, што тага сапрауды разлШся слязамі браты i стары бацька: у рэга ўсе трое ператварылюя. Дняпро плыве садамі ды лугами Сож — iMxaMi ды балотамі, а Рыдан — куды вочы глядзяць.

Пракляцце бацькоу

Пракляціц бацькоу заусёды падтрымлівалюя Ба-raMi i Маіц-Зямлёю.

Самым страшным пакараннем для беларуса было праваліцца скрозь з,ямлю. У тагам выпадку пнула не тольга цела, але i душа. Такое пакаранне чакала чала-века за дрэнныя учынга супраць людзей, за непаслу-шэства дарослых перад Богам, а дзяцей — перад бацькамг

Адна дзяучына з багатай сям'і палюбъ\а пастуха. Яна збягала з дому, каб сустрэцца з каханым, i яны разам каталіся на лодцы. А бацька жадау выдаць яе за багатага чалавека. Аднойчы ноччу, калі бьь\а на-вальніца i возера хвалявалася, бацька, не знайшоушы дачкі дома, (яна ж у гэтую часіну была ў лодцы з пас¬тухом), пракляу яе. Праклятае возера правалишся скрозь зямлю разам з дзяучынай i хлопцам.

На месцах правалау скрозь зямлю ўтвараюцца азёры ці балоты, ягая школі не замярзаюць. Глыбшю тагах азёрау немагчыма змераць. KaAi ж людзі з іц-каунасіц спрабавал! гэта зрабіць, то чулі голас, які ix папярэджвау: «Не мерай вяроукай, а то памераеш галоукай».

Каб запэуніць людзей у сваей праудзівасіц, бела-рус гаворыць: «Каб я скрозь зямлю правалгуся» іц «Праваліцца мне на гэтым месцы». Выкарыстоуваюц-ца гэтыя словы i у пракляццях. Калі беларус жадае ворагам папбелі, ён тле пракляцце: «Каб ты скрозь зямлю правалгуся», «Няхай цябе зямля з'есць».

Заклятыя скарбы

Скарб, за малым выключэннем, з'яуляецца дабром крадзеным, здабыты разбоем i рознымі няпраудамг KaAi ж ён i здабыты без крыві, дык у набыціц яго зазвьгчай мелі месца прагнасць i сквапнасць. Па гэтай прычыне на скарбах ляжыць прамы i ускосны пра-клён, яга, уласна, i губіць тых, хто знаходзіць скарбы.

Многія памьишюцца, калі axoyHiKaMi скарбау Лі-чаць Лесуноу i Пушчавжоу. Безумоуна, у лясах i пут¬чах схавана шмат скарбау, але наурад ці менш схава¬на ix на сядз!бных участках, у палях i лугах, у лагчы-нах i розных вадаёмах, куды Hi Лесуны, Hi Пушчавіц не могуць нават заходзіць. CxoBim4bi скарбау маюць асобных гаспадароу — Кладнжау.

Скарбы бываюць заклятым! i незаклятымі. Неза¬клятым без перашкоды можа пакарыстацца кожны, хто знойдзе яго. Заклятым! ж авалодаць няма магчы-масці, бо той, хто закапау, закляу яго, вызначыу ўмо-вы, пры якіх можна дастаць скарб. Закляціц робяцца звычайна ці на бацьку, ці на маіц таго, хто адкопвае скарб. Уласіцвае простаму люду пачуццё любові i па-вап да бацькоу i страх пазбавіцца ix спыняюць гато-вага адважыцца на пошуга скарбау чалавека. Не ве даючы, пад яюм закляццем скарб захоуваецца, ніколі не дастанеш яго, i чым болей будзеш капаць, тым глыбей скарб будзе ўваходзіць у зямлю.

Поуныя катлы i скрыш грошай, што спрадвеку ля-жал! у зямлі, кал! выходзяць на свет, маюць уласіц-васць змяняцца ў чалавечыя, а таксама ў звярыныя постац! з чыстага золата. Яны могуць мець розны выгляд: старога, каня, сабаю i шшых жывёл. Часам варта здагадацца — штурхнуць старога ц! ударыць каня, i скарб рассыплецца.

У адным ляску падарожнжам паказваюцца роз-ныя постац!: то старой бабы, то звера. Тая баба звы-чайна бывае апранута ў белую сярмягу i чырвоную хустку. Гэты яе строй азначае срэбра i золата.

Кал! в!даць дзе сярод ночы агонь на балоце або на полі, то гэта Кладн!к перасушвае скарбы, закапаныя у зямл!. Кати агонь чырвоны — то золата, а кал! белы іц блакггны — то срэбра.

Заклятыя скарбы ляжаць у зямлі столью год, на колью закляу ix той, хто закопвау. Як толькі яны вы-лежаць сваю пару, то выходзяць наверх i паказваюц¬ца выпадковаму шчаслгуцу. KaAi той чалавек спалоха-ецца, то скарб зноу !дзе ў зямлю на столью год, колью да гэтага ляжау.

Чараушю вучаць, што можна здабыць скарб з да-памогаю залатых нбжак вужынага Гаспадара. На Ку-палле, кал! усе вужы збяруцца да свайго Гаспадара, трэба прыкмеіцць, як будзе паузіц Гаспадар, i раза-слаць перад iM белую хустку. За так! гонар Гаспадар вужоу абатрэ свае залатыя ножи аб хустку. 3 гэтай хусткаю i можна адшукваць скарбы.

Адзш гаспадар збудавау новую хату, але сям'я ба-ялася у ей начаваць, бо як надыходзта ноч, выходзгу з-пад печы баран i казау:

— Выйдзь! Выйдзь! Выйдзь!

Сям'я, напалоханая, не ведаючы рады, уцякала з хаты..

Аднаго разу прыйшоу да ix падарожны i просіцца:

Гаспадарыку, прым! мяне нанач.

Я бы рады, ды сам у гумне начую, бо мяне ў хаце нешта страшыць.

Hi4ora, я у хаце буду начаваць.

Добра.

Пайшоу той падарожны ў хату, запалгу лучыну, лёг на печы i ляжыць. Як лучына згарэла, дык выла-з!ць нешта з-пад печы i юйча:

— Выйдзь! Выйдзь! Выйдзь!

У чалавека валасы дыбам стал!, ведама, адзш на ўсю хату. Але ўзяу ён юя i кажа:

— Ну, то выходзь!

Бачыць, лезе да яго баран, дык ён як стукне яму юем па лбе — той баран золатам i рассыпауся. Чала¬век нагарнуу сабе колью хацеу, а рэшту гаспадарам паюнуу i пайшоу ў свет вандраваць.

Пярэварацень

Каб ператварыцца ў якую-небудзь жывёл!ну, бе-ларус уторквае ў глух!м месцы лесу, аддаленай пустю дванаццаць аднолькавых нажоу ў зямлю, вастрыём угору, i тройчы куляецца цераз ix, iмкнyчыcя не скрануць нажы з месца. Пасля першага куляння ча¬лавек губляе дакладныя рысы свайго твару, пасля другога — застаецца бясформеннай жывой ютотай, пасля трэцяга — набывае поуны выгляд жывёлы, у якую пажадау ператварыцца. Кал! надыходзіць час вярнуць першапачатковы вобл!к, пярэварацень зноу тройчы куляецца цераз тыя ж нажы, але з адваротна-га боку, прычым змена яго знешнасіц адбываецца ў адваротным парадку.

Для ператварэння у ваука, люу, тхара іц ласку дастаткова сям! нажоу, цераз яюя адбываецца тое ж рохразовае кулянне. Але каб ператварыцца ў дроб¬ную птушку, паузуна іц казяуку, можна абысіцся I без нажоу, толыи з дапамогаю асшавага пня. Чалавек хапаецца за верхш край пня i iMKAiBa куляецца цераз яго — на другім баку ён адразу робіцца жаданаю жывёлшай. Адваротным куляннем пярэварацень зноу ператвараецца ў чалавека.

Калі сам пярэварацень скрануу з месца адзш з прадметау, цераз яюя куляуся, іц гэта зрабгу старонш i тым больш знёс прадметы, пярэварацень назаусёды застанецца ў набытым выглядзе, xi6a што яго выру-чыць пасвечаны ў таямніцы такога пярэваратня бліз-Ki чалавек.

Бывалі выпадю, кал! няшчасны пярэварацень пнуу ад стралы, трапляу ў пастку, сіло, у паляушчую сет¬ку. Здымаючы скуру з 3a6iTara пярэваратня, знахо-дзьи пад ею струхлелае адзенне, пацерю, завушніцы, пярсцёню, i адзначалі, што цела мае чалавечыя фор¬мы. Часцей за ўсё пярэваратн! ператвараюцца ў жывёл для продажу — каня, карову, авечку, свшню, гусь, курыцу. Згодна з папярэдняй дамоуленасцю з блізкай асобаю пярэварацень прадаецца як сапрауд-ная жывёлша, якая неузабаве сыходзіць ад свайго новага гаспадара. Прададзеная Apyri раз, у шшыя рукі, яна зноу сыходзіць іц ператвараецца ў новую жывёлшу, i так некалью разоу.

Ператварэнш пярэваратняу не адбываюцца беспа-карана для ix caMix. 3 кожным ташм дзеяннем жыц-цё ix скарачаецца на некалью дзён. У вышку пад ста-расць пярэваратш адступаюцца ад сваей дэмашчнай дзейнасц!, тым іц шшым сродкам выкупляюць жыц-цёвыя rpaxi i паміраюць звычайнымі дабрачыннымі людзьмі.

Нябачны

Каб прайсіц у нейкае месца незауважаным, бела-рус здольны зрабіцца нябачным. Дзеля гэтага ён зна ходзіць гняздо з крумкачанятамі i прывязвае ix да дрэва так, каб старыя крумкачы не змаглі вызвал[ць ceaix дзяцей з такой няволь Каб уратаваць крумкача-нятау, крумкачы на Apyri ж дзень прыносяць у гняз¬до нейю чорны каменьчык, які робіць нябачным таго, хто нос!ць яго з сабой.

Ёсць такая птушка, што яе HixTO не бачыць. KaAi хто-небудзь яе яйка дастане, то як возьме ў руку, лык адразу стане нябачным.

Каб стаць нябачным, можна выкарыстаць шап-ку-невідзімку. Каб здабыць яе, трэба зрабіць наступ-irae. Шукаюць струк таго гароху, у каторым дзевяць гарошын. Той гарох сеюць на noAi, дзе не чуваць, як пяюць neyHi. Як гарох вырасце, вырываюць сем каліу i моучкі нясуць ix на бярэмі ў той час, як каровы ідуць з пашы дамоу. Каровы ўбачаць зялёнае гаро-хавшне ды i пацягнуцца, каб з'есці яго. Тут злодзей ныглядае, дзе на валу іц на карове едзе якюь чалаве-чак у шапачцы. Трэба схапіць з яго тую шапачку. Гэта i будзе шапка-невідзімка.

Чароуныя жывёлы

Беларус здольны вывесіц штучна дзвюх жывёл, якія маюць звышнатуральныя уласц!васіц. Гэта Кот i

Змей.

Кот

Каб вывесіц Ката, трэба ўзяць якога-небудзь пеу-ня i на працягу сяы! год даглядаць яго добра. Ён зня-се яйка. Гэтае яйка трэба некаторы час насіць пад иахай, пакуль з яго не выйдзе чорны Кот. Кот гэты на працягу амаль усяго дня застаецца нябачны. Ён з'яуляецца толькі вечарам, калі ўсе ў хаце засынаюць моцным сном. Тады гаспадыня смажыць яешню i ставіць у талерцы на падлогу. Праз некальи хвиин з'яуляецца Кот, з'ядае прыгатаваную для яго ежу i зноу знжае да наступнага вечара. Калл ж па нейкай прычыне не прыгатаваць яму яешню, то ён можа спаліць хату. За добры догляд Кот добра ўзнагаро-джвае. Ён можа ноччу забрацца ў чыё-небудзь гумно, дзе ёсць жыта, пшаніца. Наядаецца зерня i, вярнуу-шыся да свайго гаспадара, адрыгвае зярняты ў аблю-баваным iM месцы. Кот прыносіць не тольи збожжа, але i скарбы. Калі нясе скарбы, то яго ахутвае вог-неннае святло, кал! збожжа — святла няма. Кал: ён ідзе, то чуваць невялгю шум i гудзенне.

Змей

Змей падобны да звычайнага вужа, толыи значна большы за яго — увесь залаты, гарыць як жар, i мае крылы.

Змей дапамагае yciM людзям, яюя з iM знаюцца. Ён легка пералятае з месца на месца. Лётае надзвы-чай хутка. Убачыць яго можна тольи на золку. Ён заусёды ахутаны цёмнай хмарай. Пры палёце Змея бачны вогненны след.

Выводзяць беларусы Змея наступным чынам. Калі чорны певень пражыве сем гадоу, то пад канец сёмага года знясе асаблівае з выгляду яйка, якое па форме шбыта ракавша звычайнага смаужа. Гэтае яйка трэба насіць пад пахаю тры гады. Тады вы-лушцца з яго маленькае Змеяня. Яго трэба пеставаць, трымаць у цяпле, карміць яешняй (гэта яго выключ-ная ежа) i шчым не раздражняць. Тады ён будзе слу-жыць больш верна, чым сябра. Стаушы дарослым, Змей пачне лятаць i прыносіць снапы з чужых палёу ў гумно, золата з невядомых скарбау. Увечары яго можна часам бачыць на небе. Як ляціць вогненны, чырвоны — золата нясе, як цёмны, чорны — збож¬жа, снапы. Убачыушы, што Змей пераносіць скарбы, з яго не трэба смяяцца, бо ён спаліць насмешнжа з хатшм скарбам. Хто прагне авалодаць дабром, якое нясе Змей, павшен тры разы сказаць: «чур-чур-чур» i разаслаць белую хусту на зямлі — усё дабро ссып-ецца на хусту.

Жыве Змей у клеіц, ткому не паказваецца. Туды му гаспадар іц гаспадыня штодзённа носяць свежую ешню. Але яе чамусьіц нельга саліць: шчым так не тнявіш Змея, як пасалгушы яму яешню. За гэта ён пальвае ўсё гаспадарова дабро i сам адлятае. Наогул, "Н, раззлаваушыся, помсціць пажарам.

Сусед, жадаючы зрабіць гаспадару Змея зло, мо-а з'есіц прыгатаваную для Змея яешню i замест яе а патэльн! пакшуць нешта пдкае. Змей пакарае за эта свайго гаспадара, як за замах на жыццё.

Быу такі выпадак. Парабак, падгледзеушы, як гас-адыня носіць Змею есіц яешню, аднойчы з'еу тую епіню сам. Змей велыш разгневауся, думау, што гас-адыня кпіны састроіла, i спалгу ўвесь двор, i гумно, i ом. Гасш людзі, гасШ i не далі рады. Стаяць, гля-зяць на галавешкі, а тут кола старое ляжыць (а гэта ьгу Змей, ён перакінууся у кола, жыць яму ўжо не ыло дзе). Дык сусед кажа:

— А што ж яно тут будзе гарэць — дый перакшуу свой двор.

Дык адкуль тольи што ўзялося у яго! Усё яму айшло: i ураджай, i усялякае дабро.

Зрэдку Змей лётае па начах у яю-небудзь дом i ступае ў любоуную сувязь з жанчынай. Такога за-вуць Змей-любан.

Гаспадар можа пазбавіцца ад Змея тольи тады, кал! даведаецца, дзе Змей начуе. Даведаушыся пра месца начлегу, трэба ўзяць канец атосы, вымазаць у дзёгіц, i, знайшоушы соннага Змея, ударыць яго з уся-го маху адзш тольга раз — шакш ён алсыве. Пасля першага ўдару Змей выпускав з сябе полымя, потым смуродны дым, потым перакідваецца чым толью мо¬жа i угаворвае чалавека ўдарыць яго Apyri раз i на-рэшце з ровам здыхае. Калі ўдарыць яго друп раз, тады ён сам заб'е чалавека, усю маёмасць спаліць i попел з ветрам развее.

Змееу камень

Недалёка ад вёск! быу ўзгорак ля дароп, на iM ляжау вялізны Змееу камень. Старыя людзі гэтак аб ім расказваль Раз улетку ў іцхую пагодлівую ноч ля-цеу вогненны Змей з поуначы на поудзень. Раптам адчышлася Неба, светласць вялжая разлится. Людзь молячыся, валяцца на зямлю, а Змей, выцяты нябес-нымі косамі, валіцца на ўзгорак i пераварочваецца ў камень. Золата i срэбра, што ён нёс з сабою, там жа на месцы caMi закапалюя у зямлю.

3 таго часу пачалі з'яуляцца на розных месцах уз-горка розныя постаіц. Адны бачььй плачку на камень якая выіцрала сабе слёзы насоукай, што палала аг-нём. Друпя — позна !дучы дарогай, — бачыль карлау чорных i тоустых, як бочка. іншым з'яулялюя чорныя казлы, якія з зямл! скакалі на камень, а з каменя на зямлю, i шмат шшых дзівосау. Кажуць яшчэ, што кал! хто асмеліцца ля Змеевага каменя начаваць, то здабудзе гэтыя скарбы.

Пярун i Змей

Недалёка ад Пачаевіч стаяць бярозю. Дык тут Пя¬рун забгу Змея. Як толью забгу — пайшоу дождж. Двое сутак запар imoy дождж, усё навокал паза-тапляла.

Тады людзі стал! Змея хаваць. Выкапал! яму, па-клалд яго туды i засыпаль. Толью засыпалі, а яго зям-ля выц!снула наверх. Яны зноу яго засыпал! — тое ж самае. Што тут рабіць? А дождж ідзе i уузе. Думал! яны, думалі i прыдумал! вазіць зямлю на пеуню. Ну, стал! вазіць, сталі вазіць — i засыпал!. Як тольга за¬сыпал! Змея, i дождж перастау. А тая мясцша з тых часоу Змяёукай завецца.

ЧАРАУНіКі

4apayHiKi i чараун!цы

Чараунікамі бываюць асобы абодвух полау, хоць жанчыны займаюцца больш AerKiMi справамі. Зразу-мела, што мужчыны-чарадзе! таксама могуць рабіць тое ж, што i жанчыны, але яны амаль не апускаюцца да «бабсгах» спрау. Хоць i рэдка, чарадзеямі бываюць падлетю, яюя атрымлгваюць здольнасць чарадзейства ад паміраючых бацькоу, але чары ўдаюцца падлеткам на поуную ciAy тольк! пасля дасягнення імі сталага ўзросту.

HapayHiKi — гэта звычайна мауклівыя, паважныя людз!, з уладным поглядам, cpi3i4Ha вельмі дужыя, з вялжай i моцнай сям'ей, пераважна сынамь Чарау-HiKi звычайна маюць шыроия сувязі з гэтюмі ж ча-раунікамь

Усе чараунікі валодаюць дзвюма здольнасцямі: яны могуць i шкодзіць, i ратаваць у бядзе чалавека. Чараушю ўсё могуць: сапсаваць хлеб на кораш, пе-рашкодзіць усходам, напусціць на збожжа гніль у сіцртах i копах, патравіць мышамі збожжа, напусціць Aixora чалавека, яи абярэ да HiTKi, адняць малако ў каровы, а то i скаціну звесіц з двара. Няма шчога ў сялянскай гаспадарцы, на што не здольны пауплы-иаць чараунік. Каб спын!ць дождж, чарауніца заганя-ла ў сцяну тапор i вешала гаршчок на тапарышчы; адгэтага хмары разыходзийся. Каб адагнаць хмары, чарауніку трэба синуць з сябе свггку, вывернуць яе — i хмары адразу разыдуцца. Здольныя 4apayHiKi цасылаюць град. Ayxi па ix загадзе зграбаюць град з кмарау на зямлю.

Але яшчэ мацней выяуляецца гэтая сіла чарау-itiKoy на людзях. 3 iMi яны могуць усё зрабіць: на¬пусціць хваробу, папсаваць вочы, наслаць падучку >)бо нават i смерць.

Можа шкодзіць чараушк i тады, кати маладыя бя-руць шлюб. Для гэтага неабавязкова выконваць нейгая дзеянш, яму дастаткова зірнуць іц пахваліць каго-не-будзь іц што-небудзь, каб наслаць няшчасце. 3 №ti ба-яцца заводзіЦЬ свари, а на вяселлях i шшых бяседах саджаюць на покуіц i частуюць, як самага ганаровага госця.

Да чараушка звяртаюцца па парады i дапамогу, калі захварэе чалавек іц жывёла. Яго просяць зняць чары i закляціц, накладзеныя нядобразычлгуцам, про¬сяць дапамагчы, каб пакараць яго.

Болын за ycix церпяць ад чараушкоу паляушчыя. Яны жывуць з чараушкамі ў вялжай нязгодзе, таму што тыя апякуюць зайцоу, а паляушчыя ix зшш-чаюць.

Cuva чарау вялжая. Толью словам закляцця ча¬раушк можа наклгкаць кару i на асобнага чалалавека, i на сям'ю, цэлую вёску, загубіць добрую справу. Яшчэ мацней дзейшчаюць закляціц на штво i ежу.

Чараушю лечаць людзей i жывёл. I школа не вы-даюць таямніц свайго лячэння. Аднак назіраючы ўпо-тай, людза' даведалася, яюя камят i зямлю вараць ча¬раушю, чыё сэрца i вантробы здабываюць на параш-Ki, з якіх трау i карэння робяць лею. Нарэшце, што ядуць i п'юць, кала' хочуць выклакаць Духау сабе на дапамогу. Кала яны хочуць зачараваць каго староння-га, то даюць нейкую мазь. Тады чалавек хутка пачы-нае перамяшчацца на розных рэчах : на калу, на бер-вяне, на качарзе іц вілках, лятае па паветры, скача, весял!цца ў кампанп моладзь Вярнуугпыся у звыклы стан, таю чалавек перажывае знямогу i дакоры сум-лення за ўбачанае i зробленае ім у час чарау.

На Ярылау дзень чараунікі ды ведзьмы раненька, да сонейка, голыя выходзяць у поле i там рассіцла-юць ручшю ды збіраюць расу. От тая раса i дае IM с!лу цягнуць сабе ад кароу малако. Ёсць i такія ча-раушга, што проста прыстауляюць барану з драуля-ным! зубамі да сцяны,: садзяцца пры баране, як пад кароваю, ды пачынаюць даіць. Тады прападзе малако ў тых кароу, пра яюх чараунік падумае. Але гэта ро¬бяць толью велыуц моцныя чараунію.

Моцныя чарадзеі насылаюць не толью хваробу, але нават ваукоу на коней ці свойскую жывёлу, на¬сылаюць хваробу на статак, Bixop або град, каб за-губіць пасевы якога-небудзь чалавека. Вялікія чарау-шю маюць моц наслаць хмары з дажджом i згнаіць збожжа або сена. Тут ужо шчога не парадзш, бо не ведаеш, калі тое няшчасце здарыцца. От затым людзі i годзяць чарадзеям, каб яны не злаваль

Умовы i абставіны чарауніцтва, варажбы, заюй-нанняу нікому не вядомыя: усё гэта 4apayHiK перадае свайму наступшку толькі пры смеріц. Пры жыцці ж гэтага перадаваць нельга; перадаючы раней часу, сам губляеш сілу чарауніцтва.

Духі абавязваюць чараушка перад смерцю пера-даць каму-небудзь свае чарадзейства. Ён перадае яго пераважна блізюм людзям, найчасцей — старэйшаму сыну. 3 нечалавечым крыкам i стогнамі паміраючы адганяе ад сябе сямейн!кау i паюдае аднаго толькі спадчынніка, які дапамагае яму залезіц у падпечак. Што адбываецца там з чарадзеем — гэтага шхто з людзей не ведае. Неузабаве чарадзей працягвае ад-туль руку i загадвае цягнуць сябе. Як толью сыдуцца рую чарадзея i яго спадчынніка, сын успрымае баць-каву чарадзейную сь\у, прычым у тэты час увесь дом трасёцца.

Злодзей i чараунш

Мядзведзь перш быу таю ж самы чалавек, як i усе мы. Дауно тое было. Людзей было мала. Людз! жылі сям-там па лесе, лавШ звера, птушак, а ў азё-рах ды ў рэках — рыбу. Улетку збіралі ягады, грыбы або капала карэнне i запасШ на зіму. Найболей запа¬сала ap3xi i мёд. Пчол тады было багата. Яны caMi ва-дзШся у дуплах i у зямлі ў норах.

Людзі шукала пчол у дуплах, i хто першы знай-шоу, таго i былі тыя пчолы. Ён абвязвау дрэва, дзе знаходзгу пчол, i ужо ніхто не меу права ix чапаць. Але бьгу адзш гультаяваты мужык. Яму не хацелася самому шукаць пчол, дык ён выдзірау чужыя. Вось тольіц цяжка было яму ўзлазіць на дрэвы.

Пачау ён шукаць ча-радзея, яю б мог зрабіць нешта такое, каб мужы-ку лягчэй было лазіць на дрэвы. За сямю лясамі ДЬі сямю балотамі жыу TaKi чарадзей, што ўсё мог рабіць. Пайшоу той чалавек да таго чарадзея. ідзе ён лесам, ба-чыць — лша абвязана, значыць — пчолы. Пады-шоу бліжэй, бачыць, аж дупло шзка, а ў ім мёд. Выдрау ён тыя пчолы i пайшоу далей. Бачыць — другое дрэва абвязана. Выдрау ён i тыя пчолы. Падыходзіць да зямлянш таго чарадзея, а яго няма дома. Глядзіць — аж тут жа пры самай зямлянцы ў дрэве пчолы. Давай ён i ix драць. А тут ідзе чараушк. Sipnyy ён на таго чалавека ды i кажа:

— 3 гэтай пары i ты, i твае дзеіц, i увесь твой род будзеце толыи пчол драць.

I абярнуу чарадзей таго чалавека ў мядзведзя. Вось з таго часу i пайпш мядзведзь

Насланнё

Насланнё робяць толыи велыш моцныя чарауншь Як хто не дагодзіць чарадзею, дык ён i нашле на таго чалавека якое-небудзь Aixa іц хваробу. От, здаецца, чалавек быу здароу быццам дуб, а тут раптам як схопіць, — то не можа i чхнуць. Ляжыць чалавек, бы пласт, агнём гарыць. Здаецца, паднясі цёску, то i шы-бане полымя. Гэта наслана. Яшчэ добра, калі яно на¬слана толью каб Tpoxi правучыць, тады чалавек пака-чаецца дзянькоу тры-чатыры ды i ачуняе, а калі ж не, то i зусім памрэ.

ЧараунЫ маюць вялькую cuvy i над свойскай жы-вёлай, могуць наслаць на яе хваробу, а часам i смерць.

Залом

Кал! чараушк жадау накйкаць на гаспадарскую шву бяду, ён рабгу залом: ламау ці заблытвау пук жытніх сцяблш. Чараунік pa6iy заломы ноччу голым. Звычайна гэта адбывалася у Купальскую ноч іц у час, калі калайцца жыта i па iM бегаюць Русалке Залом мог мець розны выгляд: пераломаны пук сцяблш, пры-ціснуты да зямлі; скручаны i завязаны вузлом, уткну¬ты калоссем у зямлю; пакладзеныя крыж-накрыж ча-тыры nyKi сцяблін; сплеценыя у вянок сцяблдны. Пры гэтым чараунік замауляу: «Хто будзе жаць — таго будзе таскаць. Хто будзе малаціць, таго будзе кала-ціць. Хто будзе есці, той будзе на сценку лезіц».

. Чараушк рабгу гэта, каб пазбавіць ураджайнасці тое поле, гаспадару якога жадау адпомсціць ці зра-біць нядобрае. Зерня такое поле давала мала, бо Ня-добрыя Ayxi пераносий яго ў сусек! чараушка. Да таго ж залом прыносгу бяду гаспадару поля ці жнеям, яшя да яго дакраналіся, а таксама свойскай жывёле, якая з'ядала салому з яго. Звычайна людзі i жывёлы цяжка хварэлі i нават паміралі. Усё залежала ад ха¬рактеру замовы.

Паколькі дакранацца да залому вельмі небяспеч-на, а хлеб з таго зерня таксама небяспечны, то людзі запрашам шшага чараушка, каб ён адрабгу. Залом вырывал! асшавымі трэскамі іц палкамі i спальвалі, кшуушы на яго ггук саломы іц асшавыя трэсю.

Закляціц

Рымар

Дауно, надта дауно людзі сялийся рэдка, а лясоу было шмат. Усюды быу лес i лес. А ў адным месцы была вялізная крыніца, а з яе выплывала шмат вады. Тую ваду стрымлівала грэбля, пастауленая упоперак логу. Таму тут было вялжае i глыбокае возера.

Жьгу каля возера некалі нейю Рымар, таму i мясіцну зваМ Рымараушчына. Ля возера стаяла куз¬ня. Рымар не толью вырабляу розныя жалезныя рэ-чы, але яшчэ ўмеу варажыць i чараваць. Ён мог чала-века перавярнуць у ваука іц шшага звера, а то i у ка¬мень.

У гэтага Рымара-чараушка было двое дзяцей — хлопчык i дзяучынка. Раз Рымаравы дзеіц купалюя у тым возеры i патапиися. Рымару было шкада ceaix дзяцей. Ён надта разгневауся на возера i пракляу яго. У крыніцу ўкшуу ён засмаленую смалой зачараваную шчэткуі (Шэрсць пад капытамі каня) i накрыу яе зачараванай скаварадой. А каб іншы чараутк не зняу чарау з той заклятай шчэтк! i скаварады ды не BbiKiHyy ix з крыніцы, дык ён сам сеу на тую шчэтку, накрытую скаварадой, i перавяр-нууся у вялізны камень, яю i прыціснуу тую шчэтку i скавараду.

Пасля таго не стала HI ТОЙ вялізнай крышцы, Hi таго вялікага i глыбокага возера. Лог стау роуны, як скаварада, ды парос густой травой, як шчэтка. Але ж памяць засталася у тутэйшых людзей аб той вялжай крыніцы, ды аб тым вялшм i глыбоюм возеры, ды аб чарауніку Рымару. Людзі шкадуюць той крыніцы i таго вялжага i глыбокага возера ды спадзяюцца, што яны адновяцца.

Праз шмат гадоу пасля заняпаду той крыніцы i возера прыйшоу да тутэйшых людзей шшы чараунік. Ён сказау, што можа зняць чары Рымара i аднавіць крыніцу i возера. Для гэтага патрэбна сабраць два-наццаць дзецюкоу-асілкау i дванаццаць дужых жа-рабкоу. Тыя дзецюи i жараби адвернуць той вялію камень, а ён зшме чары з той заклятай шчэтю i ска¬варады. Тады адновіцца крышца i возера. Але перш чым аднауляць крыніцу i возера, трэба выселіць з па-пярэчнай вуліцы іхняй вёси людзей, бо на тым мес¬цы мае праявіцца вялшая рака. Людзі пашкадавалі CBaix хатау i сялабау. Так да гэтага часу засталюя не адноуленыя крыніца i возера.

Закляццв мацг

Па дарозе на сяло Краснае ёсць балота, якое калюьіц было возерам. Жыла некалі каля гэтага возе¬ра маіц-чарадзейка з адзіным сынам, яи утапіуся у гэтым возеры. Маіц засмуцілася i закляла возера: Яно ператварылася у балота. А раней па возеры тым караблі плылп месцамі трапляюцца мачты, рэштю ка-раблёу. Цяпер дрыгва такая, што адзеш, а зямля су-праць цябе ўздымаецца.

Завязала чарауніца возера ў балота таим замком: няхай знойдзецца хлапчына сямі год, праедзе па ба-лоце на кабыле трох год i адшукае тое месца, дзе па-тануу сын. На месцы тым вырасл! тры чарац!ны (тры кусты чароту), трэба ix таму дзіцяці вырваць i, не азіраючыся, звезіц прэч — зробіцца тады балота зноу возерам. Але як гэта зрабіць? Дзе таи асілак сям! год? Як яму праехаць па зыбучай дрыгве, як яму знайсц! у чаротавых зарасніках тыя самыя тры ча-раіцны?

Ваукалака

Адкуль пайшлі ваукалат

Нека/u дауно жыу адзш хлопец па імеш Ваукалак, любгу дзяучыну ды не захацеу яе ўзяць, а ўзяу дру¬гую. Перад шлюбам пайшоу ён кланяцца бацькам ма-ладой, ды зайшоу да сваей першай палюбоуніцы ў хату. Маіц яе i кажа яму:

— Вот бачыш, якая добрая твая маладая, нават i на шыю шчога табе не дала. На, вазыуп хоць гэту хус-тачку i завяжы, каб шыя не была голая,— i падала яму беленькую хустачку.

Малады шчога не зразумеу, узяу ды завязау яе сабе на шыю. Выйшау ён з хаты, аглядваецца — ажио i pyKi, i ноп яго абрастаюць воучаю поусцю, толью на шьи, дзе была хустачка, засталася белая лашнка. Далей стау ён глядзець, дык i зуам увесь аброс, а за-мест рук i ног парабьися у яго воучыя лапы. Страш¬на стала яму ў сяле. Стау ён на чатыры лапы i пабег у лес i доута жыу там з ваукамь 3 таго часу i стала магчымым перавярнуць чалавека ў Ваукалака.

Ператварэнне ў ваукалака

Ёсць два ву\ы Ваукалакау. Да першага адносяцца знахары, яйя caMi ператвараюцца ў Ваукалака, а да другога — нявшныя ахвяры, ператвораныя у ваукоу. Першых беларусы вельмі баяцца, а друпх, наадварот, шкадуюць.

Маючы яюя-небудзь нядобрыя мэты, чараушк пе-ратварае самога сябе ў ваука. У розных месцах i роз-нымі aco6aMi тэта ператварэнне робіцца па-свойму. Так, адзш адшуквае ў лесе aciHaBbi пень, хапаецца зубамі за яго край i праз галаву перакідваецца на супрацьлеглы бок пня. Apyri кладзе на таю пень шчотку i грэбень іц трэску, якая са свістам адскочыла ўбок, кала сеюй дрэва, i у сваю чаргу куляецца це-раз пень тройчы. Трэці ўтыкае ў зямлю сем адноль-кавых нажоу вастрыём угору i куляецца цераз ix. Ba ycix гэтых выпадках, апынуушыся на друпм баку пня, нажоу, калоу, чараун!к робіцца Ваукалакам.

Ваукалакі-чарадзеі набываюць звярыныя уласц!-васіц, робяцца таксама драпежнымі i крыважэрнымг Яны выглядаюць зусім як сапраудныя ваую, толью ростам большыя за звычайных ваукоу i больш дра-пежныя за ix.

Ваукалаю не столью нападаюць на свойскую жы-вёлу, колью на людзей, асабліва на маладых i пера-важна на дзяцей. Яны, аднак, не ядуць ix, а толькі высмоктваюць з ix кроу, як pacaMaxi, мозг, думаючы гэтым амаладзіць сябе. Нападзенш ix тым жахлгвей, што шякая чалавечая сь\а не можа супрацьстаяць IM. Такога ваука нельга Hi 3a6i4b, Hi злавіць.

У Ваукалака можа скшуцца i звычайны чалавек. Пры закладцы хлява гаспадар секануу сякераю па парозе тры разы i пасля заклінанняу вымавгу: «Хто пераступіць гэтае месца, той скшецца вауком на ўсё жыццё!» Той, хто BbiMaeiy гэтае закляцце, меу на ўвазе ненавіснага суседа, яи іцшком мог з'явіцца на будауніцтве. Здарылася, аднак, што ў перапынку паміж работай 3aKAiHaAbHiK выпгу, а вярнуушыся да сваей работы, забыуся i nepacTyniy заклятае месца i адразу ж стау вауком, згодна з закляццем, на ўсё жыццё.

3yciM інакш успрымаюць на Беларуо Ваукала¬ка — ахвяру чарадзейства. Кажуць, што гэтыя Ваука-лаю 3yciM ручныя, як хатшя жывёлы, выюць вельмі жаласліва іц то па-воучы, ці то па-сабачы, а часта глуха стогнуць, як цяжка хворыя людзі, таму што, нягледзячы на ператварэнне ў ваукоу, яны не губля-юць чалавечых пачуццяу i нават некаторай свядо-масці. Ваукалака легка адрозніць ад звычайнага ваука: у яго вакол шьп белая палоска, вочы чалавечыя i вые ён не па-воучы, а шбыта стогне i плача.

У стане ператварэння бедныя ахвяры бываюць па некалью дзён, месяцау i нават гадоу, але HiKOAi не бываюць усё жыццё. Дзе б i як бы Hi было зроблена ператварэнне, яно ўсё-таю часовае, i Hi адзш чара-дзей не можа ператварыць на ўсё жыццё, як не можа зрабіць ператварэнне на цотную колькасць гадоу.

Спосаб жыцця Ваукалакау розніцца ад звычайна-га воучага. Так, Ваукалаю выюць на ўсход іц у бок CBaix вёсак, кал! кладуцца спаць i падымаюцца, — гэта малггва. Пад галавою выкладваюць мох, траву, сухое галлё іц абрубак дрэва i каменя. Раніцой мы-юцца, водзячы мордаю па роснай траве. Падпарад-коуваючыся звычцы, у першую веснавую пару яны разграбаюць зямлю — аруць. Зразумела, ва ycix гэ-тых дзеяннях няма жыццёвага сэнсу, а толью слабы водгалас ix чалавечай звычю.

Натуральная смерць не насіцгае Ваукалакау: пас-ля заканчэння тэрмшу ператварэння кожны з ix захоувае той выгляд, у яюм знаходзгуся у момант за-чаравання. Па-сапрауднаму Ваукалак можа памеріц ад стралы паляунічага. Акрамя голаду i пакутлавага ўсведамлення свайго становшча, Ваукалакі не пера-жываюць шяюх хваробау.

Нямала ёсць сродкау дапамагчы Ваукалакам скара-ціць тэрмін ператварэння. Найболып дзейсныя таия.

Трэба перакшуць цераз Ваукалака суконны пояс, часам грабли часам вь\ы так, каб кшуты прадмет за-крануу яго толью задшм канцом i пераляцеу ад гала-вы да хваста.

Трэба зняць уласную кашулю іц штаны, адным уз-махам разарваць ix i цераз галаву юнуць да ног Вау¬калака: апошш ператвараецца ў чалавека, як толью дакранецца да кашул! іц штаноу.

Трэба перацягнуць цераз дарогу (кал! сустрэча на дарозе) суровую штку i, прапусціушы праз яе Ваука¬лака, адразу разарваць папалам.

Акрамя гэтых сродкау ёсць i !ншыя, дзе Ваукалаю ратуюць сябе выпадкова, без удзелу сваей волі i разу¬мения, напрыклад кала ваукалака пагрызуць сапрауд-ныя ваую 4i кала, ратуючыся ад ix, ён нечакана Ki-нецца ў ваду, пераважна бягучую.

A3e4i, прыжытыя у «ваукалацтве», бываюць Ваука-лакамі да ператварэння CBaix бацькоу. Але, 3pa6iy-шыся людзьм!, няшчасныя становяцца падманшчы-KaMi.

Змест

Ад вытокаў да сучаснасці. 1

Міфалогія ў жыцці сучаснага беларускага грамадства. 1

Паняцце міфа i міфалогіі 2

Міфалогія Старажытнай Беларусі 5

Міфы ў мастацкай культуры Беларусі. 14

ПАХОДЖАННЕ I СТВАРЭННЕ СУСВЕТУ 17

Kaлі свет толькі зачынаўся 17

Рабіў Белбог Зямлю 17

БАГОНЬ 17

Неба 17

Вырай 19

Птушыная Дарога 19

БАГІ І ДУХІ БАГОНІ 20

Белбог 20

Пярун 21

Сварог i Дажбог 21

Стрыбог i вятры 22

Ярыла 22

Макаш 23

Лада 24

Зніч 24

Ляля 24

Каляда i Шчадрэц. Пераплут 25

Дзявоя i Любмел 25

Кляскун 26

ТОЙ СВЕТ 26

БАГІ І ДУХІ ПАДЗЕМНАГА ГАСПАДАРСТВА 27

Чарнабог 27

Вялес 27

Жыжаль 27

Ох 28

Кладнік 28

Зюзя 28

Мароз i 3іма 29

ДУХІ ПАДВОДНАГА ГАСПАДАРСТВА 30

Гаспадар рыб 30

Вадзянік 31

Азярніцы 35

Расамаха 35

БАГІ І ДУХІ НАЎЯ 36

Паляндра 36

Марэна 36

Смерць 36

Трасцы (Ліхаманкі) 37

ГЭТЫ СВЕТ 37

Зямля 37

Мора 38

Чужы Свет 38

ТРЫ ПАКАЛЕННІ ЛЮДЗЕЙ 39

Волаты 39

Асілкі 40

Беларусы 40

Як людзі атрымалі агонь 40

Палешукі i палевікі 43

Бай i яго сыны 44

ЗВЫЧАІ 44

Аб даўнейшай веры 45

Маці-Зямля 46

ЧАЛАВЕК 46

3 чаго лixa на свеце 46

Тры Долі 47

Гора-бяда 49

Як раней людзей хавалі 49

Нябожчыкі 50

Самагубцы 50

Душа 51

ЧАЛАВЕК I СВОЙСКАЯ ЖЫВЁЛА 52

Конь, сабака, кот i певень 52