Опционның екі түрі болады: опцион “колл” жəне опцион “пут”. Опцион “колл” бағалы қағазды сатып алуға құқық берсе, ал, опцион “пут” оны сатуға құқық береді.

Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларда банктер делдал ретінде бола отырып, клиенттердің тапсырмалары бойынша оларды сату, қайта сату, сақтау, есепке алу, басқару жəне табыстарын алу сияқты операцияларды орындайды.

ҚР екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында мынадай кəсіби қызмет түрлерін жүзеге асырады:

-брокер қызметі

-дилер қызметі;

-депозитарий қызметі;

-кастодиандық қызмет;

-тізілім жүргізуші немесе тіркеуші қызметі;

-бағалы қағаздарды басқару.

Брокер қызметі – кленттің тапсырмасы бойынша жəне оның есебінен бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.

Дилер қызметі - өзінің атынан жəне өзінің есебінен бағалы қағаздармен сауда-саттық операцияларын жүзеге асыру.

Депозитарий қызметі – бағалы қағаздардың иелерін құқықтарын есепке алу жəне растауға, бағалы қағаздармен мəміле жасауда техникалық жағынан қамтамасыз етумен байланысты банктердің қызметі.

Кастодиан қызметі – бағалы қағаздарды сақтаумен жəне олармен жасалатын мəмілеге бақылау жасаумен байланысты банктердің қызметі.

Бұл аталған кəсіби қызмет түрлерін жүзеге асыруға банктердің арнайы лицензиясы болуы тиіс.

Қазақстанда брокер-дилер қызметіне кешенді лицензия беріледі. Оның екі түрі бар:

-1-санатты брокер-дилер қызметіне арналған, яғни номиналды ұстаушылар ретінде клиенттердің шотын жүргізуге арналған;

-2-санатты брокер-дилер қызметіне арналған, яғни клиенттердің шотын жүргізуге құқық бермейтін.

Сонымен қатар, банктер бағалы қағаздармен андеррайтинг қызметін жүзеге асырады. Андеррайтинг қызметі – эмитентпен келесім-шарт негізінде жаңа шығарылған бағалы қағаздарды орналастыруға байланысты брокер-дилер қызметін сипаттайды Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг – бұл бағалы қағаздарды сатудан ешқандай да төменгі ақшалай қаражаттың келіп түспейтіндегі туралы эмитентке кепілдік беруді білдіреді.

Бақылау сұрақтары

1)Банктік активтер деп нені түсінесіз?

2)Банк активтерінің құрылымы неден тұрады?

3)Банк несиелері қалай жіктеледі?

4)Банктің инвестициялық операциялары дегеніміз не?

5)Мелекеттің бағалы қағаздарының инвестициялау тиімділігі неде?

6)Мемлекеттік емес бағалы қағаздарға не жатады?

150

6-тарау. Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары

6.1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі

Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

Есеп айырысу субъектілеріне қарай:

-банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер арқылы есеп айырысулар;

-жеке сектор - үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;

-банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.

Есеп айырысу объектілеріне қарай:

-тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;

-бюджет жəне басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;

-банк ссудалары, вексельдері жəне басқа да міндеттемелері бойынша төлемдер.

Есеп айырысу аумағына қарай:

-Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде: бір қаланың ішінде;

қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда жəне т.с.с.

-Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.

Есеп айырысу уақытына қарай:

-сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;

-мəміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;

-коммерциялық несие шартында, яғни мəміле жасалған соң белгілі бір уақыттан кейнігі төлемдер;

-мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;

-ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз төлемдер;

-мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгіленген мерзімін ұзарту жолымен;

-мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.

Есеп айырысу жүйелеріне қарай:

-пошта байланысы арқылы;

-телеграф-телетайп байланысы арқылы;

-телефон байланысы арқылы;

-электрондық байланыстар арқылы;

-SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы

Есеп айырысу формаларына қарай:

- Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде: кредиттік; дебеттік; ашық шот арқылы; аккредитив;

151

инкассо.

- Қолма-қол ақшалар (банкнота жəне монеталар) арқылы;

Есеп айырысу тəсіліне қарай:

-толық есеп айрысулар;

-жартылай есеп айырысу;

-өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп айрысулар.

Есеп айырысу құралдарына қарай:

- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде: төлем тапсырмасымен; Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:

-төлем талап-тапсырмасы,

-чек,

-вексель,

-инкассалық өкімдер;

-Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде кредиттік аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар, банктік аударымдар жəне т.б.

Есеп айырысу шамасына қарай:

-ірі төлемдер;

-ұсақ төлемдер;

Есеп айырысу кезектілігіне қарай:

-жалақы, бюджет, сақатандыру жəне т.с.с. төлемдер;

-материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;

-несиелер үшін төлемдер;

-сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.

Отандық банк тəжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:

-банктік шоттар ашу;

-ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;

-алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым операциялары;

-төлемнің шартын өзгерту не қайтару;

-валюталық операцияларға бақылау жасау;

-шоттың архивін беру;

-шоттан қолма-қол ақша беру;

-ұсақ ақшаларды ірілеп беру;

-банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;

-құндылықтарды жеткізіп беру.

6.2Банктік шотты ашуды ұйымдастыру тəртібі

Есеп айырысу-кассалық операциялар негізінен клиенттердің банктердегі ашқан ағымдық жəне басқа да шоттары арқылы жүзеге асады.

152

Қазіргі кездегі екінші деңгейдегі банктерде шоттар ашу тəртібі 1998 жылғы 29 маусымдағы “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңына жəне 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген “Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу жəне жабу тəртібі туралы” нұсқаулықта көзделген. Осы нұсқаулыққа сай банктерде ашылатын шоттар мынадай түрлерге бөлінеді: ағымдағы, жинақ жəне корреспонденттік. Жоғарыдағы ережеге сəйкес, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерді шот ашу мынадай құжаттар талап етіледі:

І. Резидент-заңды тұлғалар үшін:

Жарғысының көшірмесі (нотариалды куəландырылған); Статистикалық карточка; Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куəліктің көшірмесі; СТТН көшірмесі;

Филиалдар мен өкілеттік үшін, резидент-заңды тұлғаның басшыларына берілген сенім-хаттың көшірмесі;

Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер үшін ҚР Қаржы Министрлігінен рұқсат қағаз;

Қол қою үлгісі бар құжат (нотариалды куəландырылған) 3 дана; Қол қоюшы тұлғаларға арналған бұйрықтың көшірмесі мен олардың төл

құжаттары мен СТТН; Банктік шот ашу туралы өтініш;

Банктік шот туралы келісім-шарт.

ІІ. Бейрезидент-заңды тұлғалар үшін:

Мемлекеттік немесе орыс тілінде дайындалған, Филиал немесе өкілеттік туралы ереженің көшірмесі (нотариалды куəландырылған);

Статистикалық карточка; Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куəліктің көшірмесі; СТТН көшірмесі;

Филиалдар мен өкілеттік үшін, бейрезидент-заңды тұлғаның олардың басшыларына берілген сенім-хаттың көшірмесі;

Қол қою үлгісі бар құжат (нотариалды куəландырылған) 3 дана; Жеке куəлігі (көшірмесі); Банктік шот ашу туралы өтініш (формасы келесі бетте көрсетілген); Банктік шот туралы келісім-шарт.

ІІІ. Шаруа (фермер) шаруашылығы:

Мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куəліктің көшірмесі; СТТН көшірмесі;

Жерді пайдалануға жер бөлімшесін беру туралы құжаттың көшірмесі (нотариалды куəландырылған);

Қол қою үлгісі бар құжат (нотариалды куəландырылған) 3 дана; Жеке куəлігі (көшірмесі); Банктік шот ашу туралы өтініш; Банктік шот туралы келісім-шарт.

153

Банктік шот ашу туралы өтініш формасы

(заңды тұлға үшін)

Қазақстан Халық банкі АҚ Алматы Облыстық филиалы

Кімнен: ____________________________________________________

(заңды тұлғаның толық жəне нақты атауы)

____________________________________________________________

Ө Т І Н І Ш

Қазақстан Халық банкінің № 139900 Алматы Облыстық филиалында бізге белгілі жəне міндетті күші бар “___” ______ 2006 ж. № ___ Банктік шот келісім-шарты негізінде банктік шот ашуыңызды сұраймын:

№банктік ағымдық _______________________________

валюта түрі KZT, USD, EUR, RUR

№транзитті режимді _______________________________

валюта түрі KZT, USD, EUR, RUR

№_______________________________________________

(шоттың өзге типі) валюта түрі KZT, USD, EUR, RUR

Жетекші ________________

(қолы)

“___” ______ 2006 ж. Бас бухгалтер________________

М.О. (қолы)

154

Қол қою үлгісі бар Қ Ұ Ж А Т

(формасы)

Банк клиентінің мекен-жайы, телефоны

Жұмыс орыны, телефоны,

(толық атауы)

Банктің мекен-жайы, телефоны (банк филиалы, бөлімшесі)

Банктік шот түрлері (ағымдағы, жинақ)

Клиенттің жеке сəйкестендірілген коды

Осы құжатта көрсетілген үлгілер клиенттің келісімен талап ететін банктік шоты бойынша барлық операцияларды жүргізген кезде міндетті деп саналсын.

қолдары

Мөрі

155

5.3 Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу формалары мен құралдары

Банктің есеп айрысу-кассалық операциялары екі формада жүзеге асады: қолма-қол ақшалар мен қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу.

Қолма-қол ақшалармен есеп айырысулар – бұл нақты ақшалармен төлемдер жəне аударымдар жасауды сипаттайды.

Мұндағы нақты ақшаларға: банкноталар жəне монеталар жатады. Қолмақол ақшалармен есеп айырысулар көбіне кассалық операциялар көмегімен іске асады.

Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма-қолсыз түрде жүреді.

Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы

Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар - чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы сақтаған ақшалары (депозиттер).

Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тəуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал, банктен жалақы, жəрдемақы, стипендия, зейнетақы жəне т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.

“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану жəне қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі” туралы ҚР Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылға 25 сəуірде бекіткен N 179 қаулысына сəйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық есеп көрсеткішінен асатын мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз тəртіпте жүзеге асырылуға тиіс. Осы ережеге сəйкес қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының түрлеріне мыналар жатады:

1)төлем тапсырмасы;

2)төлем талабы-тапсырмасы;

3)инкассалық үкім;

4)чекпен есеп айырысу;

5)вексельмен есеп айырысу;

6)төлем карточкаларымен есеп айырысу.

Аталған төлем құжаттарының мынадай өзіне тəн көрсеткіштері болуға

тиіс:

төлем құжатының атауы; төлем құжатының номері, толтырылған күні, айы, жылы;

ақшаны аударушының (төлеушінің) толық аты-жөні жəне жеке идентификациондық коды;

ақшаны аударушы банктің толық аты-жөні жəне банктік идентификациондық коды;

156

бенефициардың (ақшаны алушының) толық аты-жөні жəне жеке идентификациондық коды;

бенефициар-банктің толық аты-жөні жəне банктік идентификациондық коды;

төлемнің тағайындалу коды; санмен жəне жазбаша түрде берілген төлем сомасы;

төлемді немесе ақшалай аударымды жасайтын тұлғаның қолдары мен мөрлері (егер құжат қағаз түрінде толтырылған болса);

бенефициардың жəне ақшаның аударушының салықты төлеуші ретіндегі тіркеу номері (СТТН)

Төлем құжаттары қағаз жəне электрондық жолмен толтырылуы мүмкін. Төлем құжаттарының дұрыс толтырылуына үлкен мəн беріледі. Əсіресі, ондағы төлемнің тағайындалу коды 1999 жылғы 15 қарашадағы “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік классификаторы - төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторын пайдалану ережесі туралы” ҚР Ұлттық банктің Басқармасының бекіткен №388 қаулысына сəйкес болуға тиіс.

МТ 100 форматындағы электрондық төлем тапсырмасында төлемдердің тағайындалуының бірдей классификаторының (ТТБК) толтырылуын мынадай мысалмен беруге болады:

Төлемдердің тағайындалуының бірыңғай классификаторы толтырылатындарға мынадай төлем құжаттары жатады:

1)төлем тапсырмасы;

2)төлем талабы-тапсырмасы;

3)салық (кеден) органдарының инкассалық үкімі;

4)аударуға берген өтініші.

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу - бұл қазіргі кезде кеңінен қолданылатын есеп айырысу формасы.

Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасы.

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу мынадай төлемдерді жүзеге асыру үшін қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін, тауарлы емес операциялар (зейнетақы жəне сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер, банкке комиссиондық жəне т.б. төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары жəне көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге, аванстық төлемдер.

Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған күн есепке алынбайды) он күнге жарайды жəне төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда ғана іске асырылады. Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен бұрын жəне кешіктірілген болуы мүмкін. Мерзімді төлем - бұл тауарды жөнелткенге дейін (9-сурет) төлеу арқылы жүргізіледі. Мерзімінен бұрын жəне кешіктіріп төлеу бұл жақтың қаржылық жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде төленуі мүмкін.

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 9-суретте берілген.

9-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді сатып алғаннан кейін төлеу барысында есеп айырысу сызбасы.

1 - тауарды (қызметті) жабдықтау; 2 - төлем тапсырмасын банкке беру жəне шоттан қаражатты шегеру; 3 - бенфициар банкіне қаражатты аудару жəне алушының шотына есептеу; 4 – бенефициардың шотына қаражат түскендігін хабарлау.

Төлем тапсырмасын теңге жəне шетел валютасы бойынша толтырылу үлгілері келесі беттерде берілген.

158

(жауапты орындаушының қолы)

Мөрдің орыны

159

Төлем талап-тапсырмасы - бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа формасы, біздің тəжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы жəне төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған.

Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар жəне көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.

Төлем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялық құжаттармен бірге бірден аударушының банкіне жібереді. Аударушының банкі, ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп түскеннен бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс.

Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған жағдайда ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30 күн аралығында № 1 картотекаға орналастырылуы мүмкін. Төлем талаптапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы үш күн ішінде банкке хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту құжаттарымен жəне төлеуден бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей бенефициарға қайтарылады.

Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымы мынадай сызбамен беріледі (10сурет).

10-сурет. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымының сызбасы

1- тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2- төлем талап-тапсырмасын аударушының банкіне жібер; 3 – есеп айырысу құжаттары аударушыға келісім беруі үшін беріледі; 4 – төлеуге келісім берген есеп айырысу құжаттары банкке қайтарылып, ондағы сома банкте сатып алушының шотынан шегеріледі; 5- бенефициардың банкіне қаражат аударылып, онда бенефициардың шотына есепке алынады; 6 – бенефициардың шотына қаражат келіп түскендігін хабарлайды.

Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар: келісім-шарт тəртібінің нығаюына мүмкіндік береді жəне құжат айналымын жылдамдатады.

161

Төлем талаптапсырмасын толтыру үлгісі келесі бетте берілген.

ТӨЛЕМ ТАЛАП -ТАПСЫРМАСЫН ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ

Төлеуші банкке түсті 15 қараша 2006 ж. Қабылдау уақыты: 11:00 сағат

ТӨЛЕМ-ТАЛАП ТАПСЫРМАСЫ № 1

"15" қараша 2006 ж.

(толтырылу күні)

Тауарды қабылдау (қызмет көрсету) күні "30" қазан 2006 ж.

Төлемнің тағайындалуы Құрылыс қызметтерін көрсеткен үшін

№12 3 қараша 2006 ж. келісім шартқа сəйкес

(тауардың аты, көрсетілген қызмет, тауарлы құжаттардың күні мен нөмірі, келісім шарттың нөмірі мен күні жəне басқа да реквизиттерді көрсетумен бірге)

"____" _____________ ж.

акцептеу күні

162

Инкассалық өкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем құжаты.

ИНКАССАЛЫҚ ҮКІМДІ ТОЛТЫРУ ҮЛГІСІ

Төлеуші банкке түсті: 15.11.2006.

Қабылдау уақыты:11:00 сағат

ИНКАССАЛЫҚ ҮКІМ № 1 15 қараша 2006 ж.

(толтырылу күні)

туралы» ҚР заңының 15 бабына сəйкес

(ақшаны алуға негіз болатын заң актісіне міндетті түрде сілтеме жасау)

Инкассалық өкім салық жəне кеден органдарына төленбеген төлемдерді, сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында қолданылады. Мұндағы салық жəне кеден органдарының инкассалық өкімінен басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары жəне қаулысы

163

бойынша берілетін орандау парағымен б3рге жүреді. Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.

Салық жəне кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі толық жетпеген жағдайда, сол құжаттың келесі бетіне “жартылай төленді” деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай төленеді. Тек қана соттың шешімімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат соамсы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы қаражат қозғалысына тиым саланды. Мұндай төлем құжаттары басқа құжаттарға қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.

Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды жəне жеке тұлғалар пайдалана алады. чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:

егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;

сатушы белгісіз болған жағдайда.

Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы ҚР Ұлттық банкі Басқармасының бекіткен № 266 қаулыға сəйкес жүзеге асады.

Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру жəне қолма-қол ақшал алу үшін пайдаланылады. ҚР-да чекпен есеп айрысу тек қана ұлттық валютада жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің бекітілген формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын чектік кітапша негізінде іске асады. Чек алу үшін шот иесі банкке чектік кітапша алуға өтінішін жасайды. Чек алуға үшін өтініш формасы келесі бетте берілген.

Аталған ережеге сəйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:

Кепілденген чек - чек берушінің банкіндегі шотыныдағы қаражаттың көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші банктің беретін кепілін көрсететін чек.

Кепілдендірілмеген чек - чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген чек;

Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозитпен қамтамасыз етілген чек;

Қамтамасыз етілмеген чек – депозитпен қамтамасыз етілген чек. Ережеге сəйкес, чек - бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара

жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеу туралы бұйрығы.

Чектің өзіне тəн төмендегідей көрсеткіштері болады: “чек” деген атауы; чек номері мен сериясы;

чектің қызмет ету мерзімі; чек берушінің аты-жөні; чек берушінің СТТН-і.

164

Чектің қызмет ету мерзімі тотырылған күнді есептемегенде он күнді құрайды. Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тəртібі сызбамен берілген

(11-сурет).

11-сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы

1- төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап, оған қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша береді жəне төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 – бенефициар тауарын жөнелтеді немесе қызмет көрсетеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп айырысады; 5-бенефициар чекті банкке көрсетеді, ал банк сатып алушының шотынан чектегі соманы шегеріп оны бенефициар шотына түсіреді.

Вексель қолма-қолсыз есеп айырысу бір құралына жатады. Себебі, вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу барысында пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай жəне аудармалы болып келеді. “Вексель” сөзі ағылшынша bіll note – міндеттеме шоты дегенді білдіреді.

Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жəне белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.

Вексельдің екі түрі бар: жай жəне аудармалы. Вексельдің түрлеріне “ҚРғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсініктемелер берілген:

Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нəрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы білгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нəрсемен негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.

Жай жəне аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады.

Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк тəжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк “1996 жылғы астықтан бидайды мемлекеттің сатып алуы туралы” 1996 жылы 7 ақпанда

166