Вопросы функциональной грамматики Сборник научных трудов. Выпуск 4

жающиеся частицами, имеют более широкий и несколько иной круг своих модификаций (оттенков), что, безусловно, проявляется только в процессе их функционирования.

Междометия, как известно, также относятся к классу слов, которые синкретически представляют категорию модальности и категорию оценки. Междометия выражают чувства и эмоции человека, что является формой отражения объективной действительности. Они социально и эмоционально осознанны и находятся в тесной связи с интеллектуальной сферой, например, носители русского языка не могут осознать междометие увы как такое, которое служит выражению чувства радости.

Как известно, междометия имеют специфические просодические признаки, морфологическую неизменяемость, в синтаксическом плане они не являются однородными: одни функционируют как эквиваленты предложений, другие – модальный компонент предложения.

В функции междометия может употребляться практически любая часть речи, даже сочетание слов. Это осуществляется в том случае, когда они служат не для названия фактов действительности, а для выражения чувств, эмоций, воли. В этом и закономерность перехода иных частей речи в междометия.

По семантическим функциям принято выделять междометия, выражающие эмоции и эмоциональную оценку (зона репрезентации категории оценки и категории модальности), волеизъявление, а также выделяют и этикетные междометия.

Междометия, которые выражают эмоции и эмоциональную оценку, выделяют, безусловно, при учете их семантической функции. Следует подчеркнуть, что эти междометия могут выражать разные эмоциональные отношения субъекта речи к фрагменту действительности, который отражается в конкретном высказывании. Это самая многочисленная группа междометий. Их насчитывают около 150. Эта группа слов передает различные оттенки, которые указывают на те или иные эмоциональные реакции субъекта речи, на окружающую действительность.

Междометия часто являются многозначными. Одно и то же междометие может выражать целую гамму чувств. Они могут выражать безнадежность, возмущение, восхищение, грусть, догадку, злорадство, удивление, иронию, испуг, насмешку, неудовлетворение, недоверие, неодобрение, нетерпеливость, огорчение, одобрение, предостережение, отрицание, похвалу, презрение, радость, разочарование, раздражение, решимость, растерянность, сомнение, тревогу, угрозу, жалость, ужас и некоторые другие.

101

Например, междометие ох! может выражать как чувство неудовлетворения, так и одобрения, удивления, увлечения, ибо обладает диффузной семантической функцией. Определение семанти- ческих функций междометий зависит, во-первых, от понимания роли интонации, которую она играет при оформлении междометия в отдельности и всего высказывания в целом, и, во-вторых, «веса» междометия в синтаксической организации высказывания. Следует учитывать при этом и другие факторы: содержание высказывания, эмоциональную окрашенность всего процесса общения и др. Только в этом случае можно точно установить семантические функции междометий.

Можно также распределить междометия по группам, которые выражают: а) положительные; б) отрицательные чувства. Иная классификация может представлять: а) непосредственно эмоциональные междометия, которые выражают страх, гнев, увлечение и т.д. и б) интеллектуально-эмоциональные междометия, выражающие сомнение, удивление, презрение и т.д. Очевидно, можно выделять и такие междометия, которые: а) выражают чувства и эмоции самого субъекта речи, б) междометия, выражающие эмоциональную оценку, отношение субъектов речи к действительности.

Таким образом, междометия, как модальные слова и частицы, выражают прагматическое значение, передают разнообразные оттенки эмоционально-субъективного отношения субъекта речи к действительности в соответствии с конкретным высказыванием, являются диффузными по значению, покрывают синкретическую зону средств выражения категорий модальности и оценки.

Среди средств выражения категории модальности на синтаксическом уровне выделяется также интонация. Язык имеет целую систему интонационных конструкций, которые соотносятся с определенными коммуникативными типами предложения, модифицированными в зависимости от задач высказывания, от экспрессии и субъективно-оценочных характеристик [22, с.168-171].

Интонация, как справедливо считается, наиболее древнее языковое средство выражения модальности. Однако, естественно, интонация имеет функционально-семантический характер своего проявления.

В языкознании немало работ, посвященных изучению интонации. Ее исследователи, со времен М.В.Ломоносова и до сегодняшнего дня, не сумели разрешить проблемные вопросы. Отсутствует, например, общепринятое определение интонации. Но интонация, безусловно, представляет собой сложный комплекс просодических элементов. К компонентам интонации относят: ос-

102

новной тон, тембр, интенсивность и длительность звучания, силу звучания (при восприятии), темп речи и разные соотношения и взаимоотношения этих компонентов. Интонация служит для выражения смысловых и эмоциональных отличий высказывания.

Соотношение синтаксических, лексических и интонационных средств в высказывании может быть разнообразным. Этим определяются различные возможности интонации. Однако среди интонационных конструкций, как известно, выделяют такие, которые выражают разного рода оценочные значения: радость, разочарование, огорчение и т.д.

Таким образом, интонационные конструкции также принадлежат к тем языковым средствам, которые, кроме категории модальности, выражают и категорию оценки.

Мы проследили фрагментарно точки соприкосновения модальности и оценки в проекции на определенные средства их выражения, что дает право сделать вывод о существовании синкретических средств выражения категорий модальности и оценки.

1.Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990.

2.Виноградов В.В. Избранные труды. Исследования по русской грамматике. – М., 1975.

3.Беляева Е.И. Функционально-семантическое поле модальности в английском и русском языках. – Воронеж, 1985.

4.Ермолова Л.С. К вопросу о соотношении модальности и предикативности (на материале современных германских языков) // Научн. докл. высш. шк. Филологические науки. – 1963. – ¹ 4.

5.Конюшкевич М. Модальность в свете прагматики // Вопросы функциональной грамматики. Вып. 3. – Гродно, 2000.

6.Крашенникова Е.А. Ирреальная модальность в немецком языке // Вопросы языкознания. – 1960. – ¹ 3.

7.Мякотина В.М. Модальная характеристика высказывания с видо-вре- менными формами изъявительного наклонения в современном русском языке. – М., 1971.

8.Ляпон М.В. К вопросу о языковой специфике модальности // Изв. АН

СССР. – 1971. – Т.30. Серия лит. и яз. – Вып.3.

9.Ломтев Т.П. Структура и парадигматика предложения на основе свойств грамматической модальности // Уч. зап. МГПИ. Т.341. Вопросы филологии. – М., 1969.

10.Петров Н.Е. О содержании и объеме языковой модальности. – Новосибирск, 1982.

11.Хрычиков Б.В. Категория модальности, ее объем и средства выражения в современном русском языке. – Киев, 1992.

103

12.Шведова Н.Ю. Синтаксическое время // Научн. докл. высш. шк. Филологические науки. –1978. – ¹ 3.

13.Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений: Оценка: Событие: Факт.

–Ì., 1988.

14.Бондарко А.В. Теория функциональной грамматики: Темпоральность: Модальность. – Л., 1990.

15.Виноградов В.В. Русский язык: грамматическое учение о слове. – М.;

Ë., 1947.

16.Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Ò.1-2. – Ì., 1958.

17.Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.,

1955.

18.Старикова Е.Н. К вопросу о категории модальности // В³сник Харк³вського ун³верситету: Людина ³ мовленнºва д³яльн³сть. – ¹ 339. – 1989.

19.Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Редакция и комментарии проф.Е.С.Истриной. – Л., 1941.

20.Виноградов В.В. Синтаксис русского языка / Редакция и комментарии проф.Е.С.Истриной. – Л., 1941.

21.Шанский Н.М., Распопов И.П., Тихонов А.Н., Филиппов А.В. Современный русский литературный язык. – Л., 1931.

22.Русская грамматика: В 2-õ ò. – Ì., 1980. – Ò.2.

Analyzing the correlation between the categories of modality and evaluation, the author puts forward the idea of the synchrethy of the means expressing the semantics of these categories in the Russian language.

Космеда Татьяна Анатольевна, заведующая кафедрой русской филологии Львовского государственного университета.

ÓÄÊ 811.161.3,37

Í.Þ.ÏÀ¡ËΡÑÊÀß

АПТАТЫ¡НАЯ МАДАЛЬНАСЦЬ ¡ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

В русле функционально-когнитивного метода рассматриваются когнитивная структура, инвариантные и вариантные характеристики оптативной модальности. На лексическом, морфологическом, синтаксическом, конситуативном уровнях анализируется состав языковых единиц со значением оптативности, устанавливается их место в пространстве соответствующего модального поля.

Даследаванне аптаты¢насц³ - вызначэнне яе кагн³ты¢най структуры, экспл³кацыя ³ ³нтэрпрэтацыя саставу аптаты¢ных мо¢ных адз³нак на лекс³чным, марфалаг³чным, с³нтакс³чным, кансiтуаты¢ным узро¢нях з’я¢ляецца важнай часткай таксанам³чнай работы, нак³раванай на пабудову функцыянальна-кагн³ты¢най мадэл³ катэгоры³ мадальнасцi сучаснай беларускай мовы.

104

Базавым для аптатыва¢ з’я¢ляецца паняцце жадання – ‘цяга да ажыцця¢лення чаго-небудзь, унутранае ³мкненне, прадмет захаплення, мары’ [1, с.197].

Традыцыйна аптатывы разглядал³ся як адна з марфалаг³чных форм дзеясло¢нага ладу (Ф.².Буслае¢, А.А.Патабня). Але ¢жо ¢ працах А.А.Шахматава i Я.Ф.Карскага аптатывы аналiзуюцца з боку семантыкi i функцыянавання, што дазволiла ¢бачыць iх уваходжанне ¢ парадыгму сказа, прасачыць кантэкстуальную залежнасць значэння¢ гэтых адзiнак. На працягу XX стагоддзя аптаты¢- ныя канструкцы³ ¢ розных мовах даследавал³ся з ул³кам ³х с³стэм- на-структурных, семантычных, функцыянальных характарыстык, аднак сучасныя формы беларуск³х аптатыва¢ застаюцца пакуль што па-за ¢вагай даследчыка¢.

Не выкл³кае разыходжання¢ сярод лiнгвiста¢ прыналежнасць аптатыва¢ да катэгорыi модусу, дакладней, мадальнасцi, хаця некаторыя а¢тары адма¢ляюць iм у мадальным статусе, мяркуючы, што ¢ семантыцы адзiнак са значэннем жадання маецца ярка выражаны эмацыянальны кампанент. «Ацэнка ¢ с³туацы³ жадання, – п³ша ².Б.Шатуно¢ск³, – мае не рацыянальны, а пачуцц¸вы характар» [2, с. 294], але, характарызуючы ацэнкавыя значэнн³ жадання, побач з эмацыянальным добра ¸н, уваслед за Н.Д.Аруцюнавай, вылучае ³ «³нтэлектуальнае добра, добра для розуму – у жаданнях розуму, як³м³ з’я¢ляюцца жаданн³ ведаць, разумець, знайсц³ разгадку, прачытаць ц³кавы артыкул ц³ адкласц³ ¢ бок нудны» [2, с. 295].

Б.Расел, анал³зуючы адпаведнае паняцце, вызначы¢ жыв¸льнае (прыналежнае жыв¸лам), прым³ты¢нае (не¢свядомленае) ³ свядомае жаданне чалавека [3, с.83]. Кал³ мець на ¢вазе апошн³я два тыпы жадання, у ³х адзiнках пэ¢ным чынам прая¢ляюцца элементы псiхiчнай дзейнасцi чалавека, куды, акрамя мыслення, веда¢, памяцi, успрымання, безумо¢на, уваходзяць i эмоцыi.

У аснову класiфiкацый аптаты¢най мадальнасцi даследчыкi кладуць самыя розныя прынцыпы. Напрыклад, Н.Ю.Шведава, Г.А.- Золатава, Л.С.Ермалаева разглядаюць гэтыя структуры ¢ канструк- ты¢на-сiнтаксiчным аспекце iндыкатыву, г.зн. у семасiялагiчным плане сiнтаксiчнай катэгорыi. Р.Мразек, Й.Светлiк, I.П.Распопа¢ уключаюць аптатывы ¢ рамкi самастойнай мадальнай катэгорыi камунiкаты¢нага тыпу, якая патрабуе анамасiялагiчнага аналiзу. Н.Д.Аруцюнава, аналiзуючы тыпы модусных значэння¢, да вал³ты¢ных аднос³ць модусы жадання ³ волевыя¢лення [4, с. 411].

Такая разнастайнасць думак зус³м не з’я¢ляецца перашкодай пры даследаванн³, а, наадварот, служыць на карысць больш глыбокаму аналiзу лiнгвiстычных адзiнак. «Слова можа быць элемен-

105

там прынцыпова розных семантычных сiстэм, паколькi семiятычная семантыка i сiнтактыка ¢я¢ляюцца рознымi па сва¸й прыродзе сiстэма¢тваральнымi фактарамi» [5, с. 115].

Найбольш адэкватнай, на наш погляд, з’я¢ляецца канцэпцыя ¢ключэння аптатыва¢ у якасц³ функцыянальна-семантычнага поля (ФСП) у макраполе мадальнасцi волевыя¢лення. Разам з тым у семантыцы аптатыва¢ дастаткова выразна праступаюць скрыжаванн³/ процiпаста¢ленн³ з ³ншым³ семантычным³ вобласцям³, у тым л³ку ¢заемадзеянне з мадальным³ палям³ магчымасц³, неабходнасц³, канстатацы³, модусным³ катэгорыям³ аф³рматы¢насц³/негаты¢насц³, а¢тарызацы³ ³ ³нш.

Падставамi для ¢ключэння аптаты¢най мадальнасцi ¢ макраполе волевыя¢лення з’я¢ляецца агульнасць канцэптуальных характарыстык вол³ ³ жадання – патэнцыяльнасцi, крэаты¢насцi, вал³ты¢насцi [6, с. 99–100].

Сапра¢ды, варта лiчыць патэнцыяльнай сiтуацыю, якую ³мкнецца ажыццявiць мо¢ца, жадаючы яе. Крэаты¢ныя асабл³васц³ жадання прая¢ляюцца ¢ тым, што, як ³ воля, жаданне абумо¢лена магчымасцю выбару: кал³ б не было магчымасц³ ³ здольнасц³ выб³раць з шэрага жыцц¸вых с³туацый, чалавек на¢рад ц³ мог ³х ацэньваць ³ так³м чынам жадаць ц³ не жадаць.

Для мадальных паказчыка¢ волевыя¢лення ¢ выглядзе iмператы¢ных i аптаты¢ных адзiнак агульнай з’я¢ляецца ная¢насць вал³ты¢най семы, якая ка¢з³руецца семай жадання: воля экспл³куецца тольк³ тады, кал³ яна падс³лко¢ваецца жаданнем. Пра ная¢- насць элемента вол³ ¢ аптаты¢ных выказваннях гавары¢ О.Есперсен [7, с. 370–372].

Аптатывы, як ³ ¢се ³ншыя марк¸ры волевыя¢лення, адносяць дзеянне ¢ план будучага. «Жадаць магчыма тольк³ тое, што адсутн³чае, ³ немагчыма жадаць таго, што ¢жо маецца,» – п³ша А.А.²в³н, ¢ пацвярджэнне сва¸й думк³ прыводзячы словы Сакрата: немагчы- ма жадаць таго, што ¢жо маеш, але можна жадаць захавання ¢ будучым таго, што ¢жо ¸сць [8, с. 123].

Паняцц³ вол³ ³ жадання маюць пэ¢ныя сэнсавыя адрозненн³: «чым мацнейшы, чым у большай ступен³ выбар дэтэрм³нуецца жаданнем, тым менш ¸н з’я¢ляецца свабодным ³ тым менш ¸н з’я¢- ляецца актам выбару, актам вол³» [2, с. 298]. Можа, з гэтай прычы- ны чалавека, як³ к³руецца сва³м³ жаданням³, называюць слабахарактарным, бязвольным.

Жаданне ¢ пара¢нанн³ з воляй ацэньвае не тольк³ падкантрольныя, але ³ часткова падкантрольныя с³туацы³, што даказвае больш шырокую сферу яго дзеяння.

106

Адрозненне iмператыва¢ (мадальных адз³нак волевыя¢лення, як³я маюць прататыпны эфект) i аптатыва¢ у тым, што iмператы¢ны прэдыкат неэлементарны, г.зн. ¸н складаецца з двух кампанента¢ – жадання дзеяння i яго ка¢зацыi; у той жа час аптаты¢ны прэдыкат уклю- чае толькi кампанент жадання. На думку Т.².Распопавай, iмператы¢ныя i аптаты¢ныя мадальныя адзiнкi розняцца паводле прыкметы адрасаванасцi/неадрасаванасцi волевыя¢лення. Калi iмператывы за¢- с¸ды з’я¢ляюцца адрасаванымi да пэ¢нага выкана¢цы дзеяння, то аптатывы могуць быць як адрасаванымi, так i неадрасаванымi да кагосьцi [9, с. 142]. У гэтым выпадку трэба адрознiваць паняццi адрасаванае волевыя¢ленне, характэрнае для iмператыва¢, i адрасаванае паведамленне, якое мае месца ¢ аптаты¢ных структурах. Увогуле, у iмператы¢ных выказваннях адрасаванасць волевыя¢лення i адрасаванасць паведамлення злiваюцца разам.

Пры размежаваннi iмператы¢ных i аптаты¢ных адзiнак карысны ¢лiк ступенi выражанасцi намера¢ мо¢цы змянiць экстралiнгвiстычную сiтуацыю, iнакш кажучы, ступенi iнтэнсi¢насцi волевыя¢лення, што тлумачыцца, гало¢ным чынам, узро¢нем залежнасцi дзеяння¢ адрасата ад волi мо¢цы. Калi iмператы¢ныя выказваннi характарызуюцца найбольшай iнтэнсi¢насцю волевы- я¢лення, то аптаты¢ныя ³мкнуцца да зоны яго мiнiмальнай сiлы.

Анал³з ФСП аптаты¢насц³ належыць весц³ з ул³кам аптаты¢- най катэгарыяльнай сiтуацы³, якая ¢ключае: 1) суб’ект жадання, у большасц³ выпадка¢ карэферэнтны мо¢цу; 2) прапаз³цыю ¢ форме прэдыката з семай жадання, часцей за ¢с¸ ¢ выглядзе двухкампанентнай структуры – ³нф³н³тыва са значэннем дзеяння ³ аптаты¢- най мадальнай адз³нк³; 3) суб’ект пажаданага дзеяння, адуша¢л¸- ны ц³ неадуша¢л¸ны, як³ таксама ¢ пэ¢ных выпадках можа быць карэферэнтным мо¢цу.

У самым агульным выглядзе формула аптаты¢най сiтуацыi –

S õî÷à P.

Для семантычнага члянення ФСП аптаты¢насц³ рэлевантны наступныя ³нварыянтныя ³ варыянтныя семантычныя прыкметы: 1) ная¢насць семантычнага ³нварыянта жадання як усвядомленага адчування патрабавання чалавека, каб мела месца пэ¢ная с³туацыя; 2) футуральна-прэзентная перспектыва; 3) частковая непадкантрольнасць/падкантрольнасць дзеяння; 4) неадрасаванасць (нейтральныя мадальныя адносiны памiж мо¢цам i адрасатам; тое, што Н.Ю. Шведава трапна пазначыла як «адцягненую накiраванасць да нейкай рэчаiснасцi ¢ цяперашнiм, прошлым, будучым» [10, с.457])/адрасаванасць жадання; 5) бенефакты¢насць (карысць) пажаданага дзеяння; 6) неабл³гаторнасць (нiзкая сту-

107

пень верагоднасцi рэалiзацыi пажаданага дзеяння)/абл³гаторнасць выканання дзеяння.

Спецыфiка функцыянальна-семантычнага поля аптаты¢насцi заключаецца ¢ адлюстраваннi яго мо¢нымi кампанентамi вельмi складанага фрагмента знешняга свету, звязанага з псiхiчнай дзейнасцю чалавека, якая характарызуецца дыфузнасцю, нерасчлян¸насцю факта¢, што фiксуецца ¢ семантыцы адпаведных мо¢ных адзiнак.

Ядро поля аптаты¢насц³ складаюць два цэнтры – лексiкамарфалагiчны i сiнтаксiчны, мо¢ныя адзiнкi якiх аптымальна канцэнтруюць прататыпныя семантычныя прыкметы: ная¢насць семы жадання, футуральна-прэзентную перспектыву, частковую падкантрольнасць, неадрасаванасць, неабл³гаторнасць бенефакты¢насць выканання дзеяння.

Першы цэнтр уключае дзеясло¢ныя лексемы хацець, жадаць ³ ³х дэрываты ¢ першай, радзей трэцяй асобе адзiночнага i множнага лiку абвеснага ладу (часцей за ¢с¸ ¢ спалучэннi з iнфiнiтывам³), якiя выконваюць функцыю прэдыката: Я хачу навярстаць страча- нае, вярнуць гады, як³я ¢ нас украл³ (².Шамяк³н). Не жадаю, не жадаю я больш. Не трэба мне вашых двух стрэла¢. Не жадаю! – крыча¢ я, як дз³ц¸нак, ³ ледзь не тупа¢ нагам³… (У.Караткев³ч).

Вельм³ ¢жывальнымi з’я¢ляюцца выказваннi з безасабовымi формамi названых дзеяслова¢ у спалучэннi з iнфiнiтывам цi без яго, якiя таксама ¢ваходзяць у лекс³ка-марфалагiчнае ядро ФСП аптаты¢насц³: Чамусьцi ¸й ус¸ болей i болей хацелася зно¢ убачыць яго, пачуць яго спагадлiвы, разважны голас (В.Быка¢). Так жадалася вярнуць зно¢ ус¸ пражытае, ус¸ былое ... (М.Лынько¢).

У адрозненне ад адпаведных дзеяслова¢ першай i трэцяй асобы, якiя маюць у сва¸й структуры семантычны кампанент мэтанакiраванасцi, гэтыя формы выражаюць жаданне як вынiк унутранага стану суб’екта. Безасабовыя формы прэдыката свед- чаць пра неагенты¢насць выказвання, што яскрава экспл³куе няздольнасць мо¢цы кантраляваць жыцц¸выя падзе³, адчуванне таго, што людзям непадуладна асаб³стае жыцц¸.

На мяжы лексiка-марфалагiчнага ядра аптаты¢най мадальнасц³ размяшчаюцца выказванн³ з эл³птаваным³ формам³ мадальных дзеяслова¢ хацець, жадаць у спалучэнн³ з ³нф³н³тывам³, як³я ¢ адпаведнасц³ з кантэкстам часам могуць актуал³заваць сему неабходнасц³: Сярод гамонк³ – анямець, //З па¢тора¢ выб³цца, з кружэння, // I – бы ¢васкрошання хацець сабе, // Не ¢дачы – паражэння (А.Разана¢). П³ць малако…// Не ведаць млосц³, // Не вандраваць па гарадах, // Быць маладым у маладосц³ // I памярко¢ным у гадах.

108

// П³ць малако (А.Разана¢). Дажыць да свiтання (В.Быка¢). Стаць перад богам (А.Труса¢).

Што да канструкцый з дзеясловамi жадання другой асобы адзiночнага i множнага лiку – выказвання¢, якiя выражаюць iмкненне, непасрэдна адрасаванае слухачу, то яны, паводле гэтай прыкметы, экспл³куюць iмператы¢ную сему, тым самым губляю- чы статус цэнтральных кампанента¢ ядра: Вы хочаце, каб ¸н бы¢ вашым карал¸м, а не думаеце, ц³ зможа ¸н быць ³м пасля такога (У.Караткев³ч). Тым часам ты такiх верша¢ не хочаш пiсаць? (У.Дубо¢ка).

Другi цэнтр ядзерных мадальных адзiнак са значэннем жадання складаюць выказваннi з прэдыкатамi, выражанымi спрагальнай формай дзеяслова прошлага часу на -¢(-л) ц³ ³нф³н³тывам³ ¢ спалучэннi з мадальнымi часцiцамi бы, хаця б (хоць бы), каб, каб хоць (каб хаця), каб толькi (тольк³ каб), толькi б, калi б, няхай бы (хай бы), абы (тольк³), от бы i iнш. Гэта так званыя формы незалежнага кан’юнктыву, цi спецыялiзаваныя сiнтаксiчныя аптаты¢ныя структуры: З дз³вотнай вечнасцю ¢ ха¢русе да супярэчнасцей прывыкну. // Застацца каб! – не застануся. // Бясследна зн³кнуць бы – не зн³кну (А.Разана¢). Ус¸ жыцц¸ буду катаваць сябе за свой тон пад- час той размовы. Нiбы чу¢, як чалавек унутрана ¢здыхае: «О-ох, пажыць бы» (У.Караткевiч). Мар’яна б да нас замест дзя¢чат. Бы¢ бы цалкам кавалерскi пад?езд (У.Караткевiч). Ад кры¢ды i голаду моцна засмактала ... пад грудзьмi: «Хаця б адну бульбiнку з’есцi...» (М.Капыловiч). «Каб хаця яны тут не сашчап³л³ся» – выказа¢ трывогу Зарэцк³ (А.Варанов³ч). Вось i сама я пашкадавала чалавека. А няхай бы на прыкладзе гэтага ¢частковага навучылiся iншыя (А.Асiпенка). (Шабуня.) Хай бы матка не прыязджала (А.Дудара¢). Тольк³ б не хвалявацца, тольк³ б стрымаць сябе, не заплакаць – патрабавала яе мацярынская рупнасць… (В.Быка¢). Цяпер Люся стала Дарагусяй, ³ – абы тольк³ яна паправ³лася – няхай малая нос³ць тонкае палатно. Абы тольк³ яна жыла (К.Чорны). От бы пазна¸м- ³цца з ³м бл³жэй, запрас³ць дадому, звесц³ з Косцем (Л.Арабей).

Сярод шматлiкiх часцiц, якiя ¢дзельн³чаюць у стварэннi аптатыва¢, бадай толькi часцiца бы з’я¢ляецца нейтральнай, з выражэннем уласна жадання; усе астатнiя так цi iнакш мадыфiкуюць значэннi аптаты¢ных выказвання¢, надаючы iм свае дадатковыя адценнi.

Так, часц³ца тольк³ б актуал³зуе значэнне адз³на магчымага ³ найбольш значнага на гэты момант стану спра¢; такую ж семантыку мае часц³ца абы. Часцiца каб толькi ... не надае выказванню

109

адценне пэ¢най асцярогi, боязi. Часцiцы хоць бы i каб хоць, абы тольк³, от бы побач з жаданнем маюць значэнне чагосьцi неабходнага, мэтазгоднага, карыснага. Часцiца няхай бы (хай бы) надае выказванню значэнне жадання з больш выразнай доляй пабуджэння, якое таксама не здзейсн³лася, але яно было б для мо¢цы зручным. Часцiцы тольк³ б уласцiва значэнне моцнага жадання. Маючы гэта на ¢вазе, можна сцвярджаць, што дамiнанту сiнтаксiчнага ядра складаюць аптаты¢ныя выказваннi з часцiцай бы, астатнiя адзначаныя структуры мэтазгодна размясцiць на ядзернай перыферыi.

У некаторых выпадках сустракаюцца выказваннi, дзе формы дзеяння¢ цi стана¢, выражаных iнфiнiтывам³, эмацыянальна характарызуюцца прысло¢ям³, якiя таксама, як i часцiцы, пры¢носяць у семантыку жадання свае ¢ласныя адценнi значэння¢: А вось цiкава б ведаць, Антоне Глебавiчу, якi сэнс у нарысах, што на по¢днi? (У.Караткевiч). Хутчэй бы прайсцi, праскочыць гэта страшнае месца (М.Лынько¢). У першым прыкладзе лексема цiкава надае аптаты¢най канструкцыi адценне зацiка¢ленага жадання, у другiм – форма хутчэй выражае нясцерпнае жаданне.

²нфiнiты¢ у аптаты¢ных выказваннях можа быць элiптаваны, што не мяняе месца аптатыва¢ у структуры поля: ¨н сказа¢ нам: «Iдзiце i кажыце людзям, хто вылечы¢ вас». Мой сябра пайшо¢, i я

... пайду ... Мне б толькi вады ... Я вады шукаю... (I.Жарнасек). Кал³ аптаты¢ныя выказванн³ з дзеясловам³ ¢ спалучэнн³ з час-

ц³цам³ выкарысто¢ваюцца ¢ другой асобе адз³ночнага ц³ множнага л³ку ³ маюць пры сабе асабовыя займенн³к³, яны трапляюць за межы ядра, пакольк³ экспл³куюць, побач з семай жадання, адрасаванасць, бенефакты¢насць, абл³гаторнасць с³туацы³, што сведчыць пра на- я¢насць у ³х семантыцы ³мператы¢нага значэння ¢ форме парады, просьбы, радзей катэгарычнага пабуджэння: – Не ездз³л³ б вы, цяпер, пане паручн³к (У. Караткев³ч). – Пама¢ча¢ бы ты, – сказа¢ князь (У. Караткев³ч).

Пераходную зону памiж двух цэнтра¢ у саставе ядра поля аптаты¢насц³ складаюць выказваннi з прэдыкатамi, якiя спалучаюць вышэйназваныя лекс³ка-марфалагiчныя i сiнтаксiчныя асаблiвасцi:

Цябе, зямля, у адзеннi новым хаце¢ бы к сэрцу прыгарнуць (Я.Колас). Крыла¢ жадала б ... на гэты час, каб пераляцець раптам к сыну (У.Дубо¢ка). Як бы мне хацелася пабачыць хоць адным вокам тое, што будзе хоць бы цераз сто год (У.Дубо¢ка).

Па-за межам³ ядзернай зоны знаходзяцца ¢скосныя аптаты¢- ныя адзiнкi, якiя прая¢ляюць сему жадання ¢ вынiку транспазiцыi.

110