- •9. Утварэнне і працэс фарміравання вкл
- •10. Крэўская унія і яе наступствы
- •11. Дзяржаўны і грамадскі лад Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
- •12. Гарады і гараджане ў вкл
- •13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста(валочная памера)
- •14. Фарміраванне беларускага этнасу
- •15. Францыск Скарына - першадрукар, асветнік, гуманіст
- •16. Барацьба за гегемонію ва Усходняй Еўропе ў хіv-хvi стст.
- •17. Люблiнская унія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай
- •18. Утварэнне уніяцкай царквы
- •19. Рэнесанс - цывілізацыйны скачок Еўропы
- •20. Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі
- •21. Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай
- •22. Сацыяльна-эканамічнае развіццё
- •23. Супрацьдзеянне Рэчы Паспалітай татарскай, шведскай і турэцкай агрэсіі
- •24. Канфрантацыя Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай
- •25. Вынікі Паўночнай вайны для беларусаў
- •26. Адукацыя і асвета ў Беларусі ў XVI-XVIII cтст.
- •27. Заняпад Рэчы Паспалітай і яе першы падзел
- •28. Спробы рэформ і другі падзел Рэчы Паспалітай
- •29. Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай
- •IV. У складзе расійскай імперыі
- •30. Палітыка царызму на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •31. Стан гаспадаркі Беларусі ў першай палове хіх ст.
- •32. Беларусь у вайне 1812 г.
- •33. Грамадска-палітычны рух на Беларусі ў першай палове XIX ст.
- •34. Адукацыя і навука ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •35. Адмена прыгоннага права і буржуазныя рэформы 1860-1870-х гг.
- •36. Паўстанне 1863-1864 гг. Пад кіраўніцтвам к. Каліноўскага на Беларусі
- •37. Асаблівасці развіцця эканомікі ў другой палове XIX ст. Прамысловы пераварот
- •38. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры
- •39. Утварэнне і дзейнасць палітычных партый і арганізацый у канцы хіх - пачатку хх стст.
- •40. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. І ўдзел у ёй насельніцтва Беларусі
- •41. Сацыяльна-эканамічнае жыццё беларускіх губерняў у 1900-1914 гг. Сталыпінская аграрная рэформа
- •42. Асвета, адукацыя і навука ў другой палове XIX - пачатку XX стст.
- •43. Першая сусветная вайна. Становішча на Беларусі
- •V. Расійскія рэвалюцыі і лёс беларусі
- •44. Лютаўская рэвалюцыя 1917 года і беларускі рух
- •45. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. У Расіі і ўстанаўленне Савецкай улады на Беларусі
- •46. Брэсцкі мір. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
- •47. Утварэнне бсср і Літоўска-Беларускай сср
- •48. Польска-савецкая вайна і праблемы беларускай дзяржаўнасці. Другое абвяшчэнне бсср
- •49. Беларусь на мяжы дзьвух антаганістычных сістэмаў
- •VI. Беларусь у міжваенны перыяд
- •50. Удзел бсср у стварэнні ссср. Павелічэнне тэрыторыі рэспублікі
- •51. Палітыка беларусізацыі
- •52. Новая эканамічная палітыка
- •53. Калектывізацыя ў Беларусі
- •54. Адметнасці індустрыялізацыі ў бсср
- •55. Дэфармацыі грамадска-палітычнага жыцця і ўсталяванне таталітарнага рэжыму
- •56. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў бсср
- •57. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. Эканамічнае становішча
- •58. Грамадска-палітычнае жыццё ў Заходняй Беларусі
- •VII. Беларусь у гады другой сусветнай вайны
- •59. Пачатак Другой сусветнай вайны. Аб'яднанне Заходняй Беларусі з бсср
- •60. Нападзенне Германіі на ссср. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі
- •61. Акупацыйны рэжым. Беларускі калабарацыянізм
- •62. Партызанскі рух і падполле
- •63. Вызваленне Беларусі. Завяршальны этап вайны
- •VIII. Бсср у другой палове хх ст.
- •64. Геапалітычныя вынікі Другой сусветнай вайны.Удзел бсср у дзейнасці аан
- •65. Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі ў пасляваенны час
- •66. Грамадска-палітычнае жыццё бсср ва ўмовах "адлігі"
- •67. Асаблівасці эканамічнага развіцця ў 60-я гг. Гаспадарчая рэформа і яе асноўныя вынікі
- •68. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча бсср ў 1970 - першай палове 1980-х гг.
- •69. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў Беларусі ў 1950-1980-я гг.
- •70. Чарнобыльская катастрофа і яе наступствы для Беларусі
- •71. Палітыка перабудовы ў ссср і нацыянальна-дэмакратычны рух на Беларусі
- •72. Крызіс ссср як унітарнай дзяржавы. Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце бсср
- •73. Дасягненне незалежнасці Беларусі. Дэнансацыя саюзнага дагавора 1922 г. І ўтварэнне снд
- •74. Дзяржаўнае будаўніцтва. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь
13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста(валочная памера)
Аснову эканамічнага развіцця ВКЛ у ХІІІ-ХVI стст. cкладала сельская гаспадарка. Асноўным сродкам вытворчасцi з'яўлялася зямля. Яна належала дзяржаве, свецкім феадалам і царкве. Феадальная ўласнасць на зямлю была саслоўнай i насiла iерархiчны характар. Вярхоўным уласнiкам зямлi, яе распарадчыкам быў вялiкi князь. Існавалi дзве формы феадальнай уласнасцi на зямлю - умоўная (памесная) i безумоўная (вотчынная), або абмежаваная i неабмежаваная.
Побач з вялiкакняжацкiм даменам (у канцы XIV ст. ён займаў прыкладна 70% тэрыторыi ВКЛ) iснавала вялiкая колькасць незалежных маёнткаў. Вялiкi князь захоўваў у адносiнах да iх толькi права вярхоўнага правiцеля дзяржавы. Iх уладальнiкi распараджалiся сваiмi землямi самастойна, раздавалi iх сваiм слугам. Гэта былi ў асноўным уладаннi нашчадкаў былых удзельных князёў. За iмi было прызнана права вотчыннага землеўладання. Многiя з iх потым папоўнiлi свае валоданнi за кошт "падарункаў" вялiкiх князёў. Аднолькавымi правамi з уладаннямi былых удзельных князёў карысталiся землi, якiя належалi епiскапскiм кафедрам, цэрквам i манастырам.
Зямельная маёмасць сярэднiх i дробных феадалаў знаходзiлася ў залежнасцi ад вялiкага князя і насіла першапачаткова ўмоўны i абмежаваны характар. Князь рэгуляваў iх уладаннi ў сваiх ваенна-палiтычных i фiнансавых мэтах. Сваiмi памесцямi гэта катэгорыя феадалаў валодала толькi пры ўмове службы вярхоўнаму ўласнiку зямлi - вялiкаму князю. Памесце адбiралася ад уладальнiка, калi ён не з'яўляўся на службу або выконваў яе нядобрасумленна. Такое становiшча не задавальняла феадалаў. Яны вялi барацьбу за перадачу iм зямлi ў безумоўнае валоданне. Першымi такога права дамаглiся ад Ягайлы католікі. Праваслаўныя феадалы атрымалi такі прывілей толькi ў 1432 г. У сярэдзіне ХVI ст. колькасць шляхты, якая валодала зямлёй у ВКЛ, складала каля 162 тыс. чалавек (9% усяго насельніцтва).
Феадал-землеўласнік не мог абысцiся без сялян. Зямлю трэба было апрацоўваць, каб атрымаць ад яе карысны прадукт. Апрацоўвалi яе сяляне. Пазбаўленыя права ўласнасцi на зямлю, яны атрымлiвалi яе з рук феадала, але не ва ўласнасць, а ў карыстанне. За карыстанне зямлёй селянін заўсёды, пры любых умовах павiнен быў несцi на карысць уласнiка розныя павiннасцi. Гэта i вызначыла розныя формы залежнасцi сялянства. Яны складвалiся ў працэсе эвалюцыi памешчыцкай гаспадаркi.
Атрыманне ўсімі катэгорыямі феадалаў зямлі ў вотчыннае ўладанне стварыла ў іх зацікаўленасць у тым, каб мець на сваёй зямлі пастаянную рабочую сілу ў выглядзе ўжо не толькі эканамічна, але і асабіста залежных ад пана сялян. Таму згаданыя прывілеі стварылі перадумовы для пачатку наступу феадалаў на асабістую волю сялян.
Першым заканадаўчым крокам у запрыгоньванні сялянства з'явіўся прывілей Казіміра 1447 г., якім абмяжоўваліся сялянскія пераходы з дзяржаўных на прыватнаўласніцкія землі. Наступным этапам быў Судзебнiк 1468 г. У ім у якасцi юрыдычнага абгрунтавання прымацавання сялян да зямлi ўводзіўся прынцып земскай даўнасцi, цi старажыльства - правiла, паводле якога пражыванне сялян на зямлі феадала на працягу аднаго цi больш пакаленняў рабіла іх "непахожымi", г. зн., страціўшымі права пераходу. Першы Статут ВКЛ 1529 г. вызначыў старажыльства ўжо дзесяцiгадовым тэрмінам. Статут абмяжоўваў і тэрмін адыходу ад феадала для сялян, якія мелі на гэта права - за тыдзень да дня ўсiх святых (Юр'еў дзень на Русi) i на працягу тыдня пасля яго, калi скончацца ўсе сельскагаспадарчыя работы. Статут устанавіў таксама для сялян плату феадалу пры выхадзе - "пажылое", памер якога вызначаўся ў 5 коп лiтоўскiх грошаў. Гэта вельмi вялiкая на той час сума - за 1 капу лiтоўскiх грошаў можна было купiць чатыры каровы.
У 1557 г. Жыгiмонт ІІ Аўгуст правёў у сваiх вялiкакняжацкiх уладаннях аграрную рэформу, якая мела на мэце ўпарадкаваць сялянскае землекарыстанне, каб павялiчыць свае даходы. Праект рэформы быў распрацаваны ўпраўляючымі каралевы Боны, мацi караля, якая ажыццявiла гэтую рэформу ў сваiх уладаннях (Кобрынская i Пiнская эканомii) яшчэ ў 30-40-я гг. XVI ст. Вынікам рэформы было шырокае распаўсюджанне новага віду феадальнага гаспадарання - фальваркова-паншчыннай сістэмы. Заснаваны на працы прыгонных сялян, фальварак быў ужо арыентаваны на рынак. Фальваркі спарадычна з'яўляліся на беларускіх землях з другой паловы ХV ст., што было звязана з рэзкім ростам попыту на збожжа на рынках Заходняй Еўропы, на якую была арыентавана эканоміка ВКЛ, і жаданнем феадалаў атрымаць як мага большыя прыбыткі ад пасеваў збожжавых культур шляхам удасканалення дваровай гаспарадкі.
Згодна з "Уставай на валокі" (дакумент аб правядзенні рэформы), праводзілася новае землеўпарадкаванне. За адзінку вымярэння зямлі і ў той жа час за адзінку падаткаабкладання прымалася валока, чаму рэформа называецца яшчэ "валочная памера". Лепшая зямля адводзiлася пад гаспадарскi двор (фальварак). Памеры фальваркаў былi рознымi - ад 8 да 15 валок (ад 200 да 400 гектараў) зямлi i больш. Сялянскi надзел складала валока памерам у 33 маргi (морг раўняўся 0,71 га), або 23,43 га. Нягодная для ворыва зямля, калi яна сустракалася ў надзеле, кампенсавалася адпаведнай дабаўкай. Таму на практыцы валокi былi розных памераў - ад 33 да 46 маргоў, але лiчылiся адной падатковай адзiнкай. Моцныя сялянскiя гаспадаркi бралi i па дзве валокi, малыя - палову, 1/3 валокі - тады прапарцыянальна памяншаўся і памер сялянскіх павіннасцяў. На адну валоку фальварковай зямлi наразалася сем сялянскіх валок. Акрамя падворнага надзелу, сялянам адводзiлiся землi агульнага карыстання: сенажацi, выганы, лясы, азёры.
Паселеныя на новых надзелах сяляне дзялiлiся на два разрады - людзей "цяглых" i "асадных". Цяглыя сяляне павiнны былi сваiм iнвентаром i цяглом (рабочай жывёлай) апрацоўваць фальварковую зямлю. Іх асноўнай павiннасцю была паншчына - два днi ў тыдзень з валокi. Акрамя таго, яны выконвалі вялікі аб'ём іншых павіннасцяў: 4 дні талок у год, плацiлi ваенныя падаткi - сярэбшчыну i пагалоўшчыну, жарнавое і інш.
Астатнiх сялян вялiкi князь сялiў на "асадзе". Асадныя сяляне павiнны былi плацiць у год, у залежнасцi ад якасцi зямлi, ад 66 да 106 грошаў. Усе астатнiя павiннасцi яны выконвалі ў такiх самых памерах, як i цяглыя, г. зн. плацiць чынш, даваць авёс, сена, гусей, яйкi i г. д.
У вынiку ажыццяўлення рэформы 1557 г. у Вялiкiм княстве Лiтоўскiм з'явiлася яшчэ адна катэгорыя сялян - "агароднiкi". Яны надзялялiся невялiкiмi ўчасткамi зямлi па 3, 6, 9 i больш маргоў у залежнасцi ад складу сям'i i наяўнасцi свабоднай зямлi. З надзелу памерам у 3 маргi яго ўладальнiк павiнен быў адпрацаваць у фальварку адзін дзень паншчыны ў тыдзень пешшу. З большага надзелу павiннасцi прапарцыянальна павялiчвалiся.
Спачатку аграрная рэформа была праведзена толькi ў вялiкакняжацкiх памесцях i толькi ў заходнiх ваяводствах. Ва ўсходнiх беларускiх ваяводствах яна не праводзiлася. Адной з асноўных прычын з'яўлялася тое, што там былi горшыя ўмовы для развiцця збожжавай гаспадаркi: балоцiстыя i пясчаныя глебы, аддаленасць ад балтыйскiх портаў i iнш. Не спрыялi i знешнепалiтычныя абставiны: улады ВКЛ баяліся, што любыя перамены, рэформы ва ўсходніх рэгіёнах княства будуць выкарыстаны праваслаўнымі сепаратыстамі для аддзялення і пераходу пад уладу Масквы. З той пары ўсходняя частка Беларусі паступова адставала ад заходняй у развіцці сельскай гаспадаркі.
Рэформа распаўсюдзілася і на феадальныя ўладанні ў заходніх паветах ВКЛ. Яе галоўным вынікам было навядзенне парадку ў аграрных адносінах, умацаванне буйной прыватнай уласнасці на зямлю. ВКЛ зраўнялася ў гэтай справе з перадавымі краінамі Заходняй Еўропы.
Пытанні для самакантролю
Як абмяжоўваў асабістую свабоду сялян Першы Статут ВКЛ 1529 г.?
Калі сялянская сям’я атрымала згодна з валочнай памерай тры валокі землі, то колькі дзён паншчыны яна павінна была адпрацаваць у фальварку?