- •9. Утварэнне і працэс фарміравання вкл
- •10. Крэўская унія і яе наступствы
- •11. Дзяржаўны і грамадскі лад Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
- •12. Гарады і гараджане ў вкл
- •13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста(валочная памера)
- •14. Фарміраванне беларускага этнасу
- •15. Францыск Скарына - першадрукар, асветнік, гуманіст
- •16. Барацьба за гегемонію ва Усходняй Еўропе ў хіv-хvi стст.
- •17. Люблiнская унія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай
- •18. Утварэнне уніяцкай царквы
- •19. Рэнесанс - цывілізацыйны скачок Еўропы
- •20. Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі
- •21. Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай
- •22. Сацыяльна-эканамічнае развіццё
- •23. Супрацьдзеянне Рэчы Паспалітай татарскай, шведскай і турэцкай агрэсіі
- •24. Канфрантацыя Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай
- •25. Вынікі Паўночнай вайны для беларусаў
- •26. Адукацыя і асвета ў Беларусі ў XVI-XVIII cтст.
- •27. Заняпад Рэчы Паспалітай і яе першы падзел
- •28. Спробы рэформ і другі падзел Рэчы Паспалітай
- •29. Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай
- •IV. У складзе расійскай імперыі
- •30. Палітыка царызму на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •31. Стан гаспадаркі Беларусі ў першай палове хіх ст.
- •32. Беларусь у вайне 1812 г.
- •33. Грамадска-палітычны рух на Беларусі ў першай палове XIX ст.
- •34. Адукацыя і навука ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •35. Адмена прыгоннага права і буржуазныя рэформы 1860-1870-х гг.
- •36. Паўстанне 1863-1864 гг. Пад кіраўніцтвам к. Каліноўскага на Беларусі
- •37. Асаблівасці развіцця эканомікі ў другой палове XIX ст. Прамысловы пераварот
- •38. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры
- •39. Утварэнне і дзейнасць палітычных партый і арганізацый у канцы хіх - пачатку хх стст.
- •40. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. І ўдзел у ёй насельніцтва Беларусі
- •41. Сацыяльна-эканамічнае жыццё беларускіх губерняў у 1900-1914 гг. Сталыпінская аграрная рэформа
- •42. Асвета, адукацыя і навука ў другой палове XIX - пачатку XX стст.
- •43. Першая сусветная вайна. Становішча на Беларусі
- •V. Расійскія рэвалюцыі і лёс беларусі
- •44. Лютаўская рэвалюцыя 1917 года і беларускі рух
- •45. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. У Расіі і ўстанаўленне Савецкай улады на Беларусі
- •46. Брэсцкі мір. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
- •47. Утварэнне бсср і Літоўска-Беларускай сср
- •48. Польска-савецкая вайна і праблемы беларускай дзяржаўнасці. Другое абвяшчэнне бсср
- •49. Беларусь на мяжы дзьвух антаганістычных сістэмаў
- •VI. Беларусь у міжваенны перыяд
- •50. Удзел бсср у стварэнні ссср. Павелічэнне тэрыторыі рэспублікі
- •51. Палітыка беларусізацыі
- •52. Новая эканамічная палітыка
- •53. Калектывізацыя ў Беларусі
- •54. Адметнасці індустрыялізацыі ў бсср
- •55. Дэфармацыі грамадска-палітычнага жыцця і ўсталяванне таталітарнага рэжыму
- •56. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў бсср
- •57. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. Эканамічнае становішча
- •58. Грамадска-палітычнае жыццё ў Заходняй Беларусі
- •VII. Беларусь у гады другой сусветнай вайны
- •59. Пачатак Другой сусветнай вайны. Аб'яднанне Заходняй Беларусі з бсср
- •60. Нападзенне Германіі на ссср. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі
- •61. Акупацыйны рэжым. Беларускі калабарацыянізм
- •62. Партызанскі рух і падполле
- •63. Вызваленне Беларусі. Завяршальны этап вайны
- •VIII. Бсср у другой палове хх ст.
- •64. Геапалітычныя вынікі Другой сусветнай вайны.Удзел бсср у дзейнасці аан
- •65. Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі ў пасляваенны час
- •66. Грамадска-палітычнае жыццё бсср ва ўмовах "адлігі"
- •67. Асаблівасці эканамічнага развіцця ў 60-я гг. Гаспадарчая рэформа і яе асноўныя вынікі
- •68. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча бсср ў 1970 - першай палове 1980-х гг.
- •69. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў Беларусі ў 1950-1980-я гг.
- •70. Чарнобыльская катастрофа і яе наступствы для Беларусі
- •71. Палітыка перабудовы ў ссср і нацыянальна-дэмакратычны рух на Беларусі
- •72. Крызіс ссср як унітарнай дзяржавы. Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце бсср
- •73. Дасягненне незалежнасці Беларусі. Дэнансацыя саюзнага дагавора 1922 г. І ўтварэнне снд
- •74. Дзяржаўнае будаўніцтва. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь
37. Асаблівасці развіцця эканомікі ў другой палове XIX ст. Прамысловы пераварот
Другая палова XIX ст. была адзначана асабліва шпаркім эканамічным развіццём краін Еўропы, Паўночнай Амерыкі, Японіі. Яно выявілася перш за ўсё ў прамысловасці. Прагрэс тэхнікі і новыя інжынерныя распрацоўкі прывялі не толькі да колькаснага змянення яе прадукцыі (рост аб'ёму, пашырэнне асартыменту). На працягу XIX ст. у гаспадарцы перадавых краін свету адбыліся якасныя змены, звязаныя з пераходам ад ручной да машыннай вытворчасці прамысловай прадукцыі (прамысловы пераварот). Храналагічныя рамкі прамысловага перавароту ў Расіі: мяжа 30-40-х - мяжа 70-80-х гг. XIX ст.
Не такімі рэзкімі былі перамены ў сельскай гаспадарцы. Тым не менш яны назіраліся і тут: палепшылася агратэхніка (адбыўся пераход да шматпольнага севазвароту, уводзіліся новыя культуры, пачалося выкарыстанне хімічных угнаенняў) і як вынік расла вытворчасць прадукцыі. Сельская гаспадарка перадавых краін насіла ўжо таварны характар і была шчыльна звязана з рынкам. Феадальныя адносіны на вёсцы, якія ўсё яшчэ панавалі ў шэрагу краін, сталі тормазам і галоўнай прычынай адставання іх эканомік. Таму ўрады Аўстрыі, Прусіі і Расіі, у ліку апошніх, былі вымушаны пайсці на адмену прыгоннага права. Аднак пераход ад феадальных да капіталістычных адносін на вёсцы быў абцяжараны ў гэтых краінах шэрагам перажыткаў старога ладу і перш за ўсё захаваннем буйнога памешчыцкага землеўладання. Паводле вызначэння У. Леніна, гэта быў прускі шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы. Другім шляхам быў амерыканскі (фермерскі).
Панаванне памешчыцкага землеўладання было вельмі ўласцівай Беларусі рысай. Яшчэ ў 1877 г. памешчыцкая зямля складала тут 50,3 % ад агульнай плошчы. Буржуазнае землеўладанне на Беларусі хоць і марудна, але расло: з 1877 па 1905 гг. яно павялічылася з 5,1 да 16,5 % агульнай плошчы.
Менавіта памешчыцкія гаспадаркі Беларусі былі галоўнымі пастаўшчыкамі прадукцыі на мясцовы, усерасійскі і заходнееўрапейскі рынкі. У 60-70-я гг. XIX ст. сельская гаспадарка Беларусі спецыялізавалася на вытворчасці збожжа. Паступленне ў 80-я гг. на заходнееўрапейскі рынак больш таннага і якаснага збожжа з Паўночнай Амерыкі, Аргенціны і Аўстраліі выклікала рэзкае (удвая і больш) падзенне цэн на яго. Да таго ж расійскі ўрад праз тарыфную палітыку спрыяў вывазу збожжа на захад кантынента з паўднёвых раёнаў імперыі. У выніку вырошчванне таварнага хлеба на Беларусі стала нявыгадным, і яе сельская гаспадарка пераарыентавалася на малочна-мясную жывёлагадоўлю. За перыяд 1883-1900 гг. пагалоўе буйной рагатай жывёлы ў памешчыцкіх гаспадарках Беларусі вырасла амаль што ўдвая. Павышалася таксама значэнне тэхнічных культур і бульбы, якая стала асноўнай сыравінай для вінакурнай прамысловасці. У 80-90-я гг. плошча бульбянога поля павялічылася ў 3,3 раза.
Прасочвалася пэўная рэгіянальная спецыялізацыя сельскай гаспадаркі. У Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях утварыўся раён бульбаводства. На льне спецыялізаваліся Віцебская і паўночна-ўсходнія паветы Віленскай губерні. На Магілёўшчыне вырошчвалі каноплі. На працягу 60-80-х гг. у Гродзенскай і Мінскай губернях паспяхова развівалася танкарунная авечкагадоўля. Аднак к пачатку XX ст., у сувязі з канкурэнцыяй аўстралійскай воўны, яна прыйшла ў заняпад.
Саракагадовы парэформенны перыяд у развіцці прамысловасці Беларусі падзяляецца на 2 этапы: 60-70-я і 80-90-я гг. На першым этапе прамысловасць расла марудна. На другім рост значна паскорыўся, і асабліва ў 90-я гг., што было звязана з агульным прамысловым уздымам у свеце.
Найадметнейшай рысай прамысловасці Беларусі 2-й паловы XIX ст. была яе шматукладнасць. Суіснавалі ўласцівыя яшчэ феадалізму рамесныя майстэрні, пераходныя да капіталізму мануфактуры і капіталістычныя прадпрыемствы - фабрыкі і заводы. Прычым удзельная вага дробных майстэрняў была вельмі высокая. У 1860 г. яны давалі да 84% ад усяго аб'ёму прамысловай прадукцыі, у той час як мануфактуры - 7,4%, а фабрыкі - 9%. Аднак з цягам часу сітуацыя мянялася, значэнне фабрык і мануфактур расло. У 1900 г. фабрыкі і заводы забяспечвалі ўжо 46,8% прадукцыі, мануфактуры - 15,4%, а дробныя прадпрыемствы - 37,8%. Пры гэтым на Беларусі пераважалі дробныя і сярэднія фабрыкі і заводы (з колькасцю працоўных менш за 50 чалавек на кожным). Буйных прадпрыемстваў, дзе працавала 500 чалавек і болей, было вельмі мала. На 1900 г. іх было толькі 9. Самым вялікім прамысловым прадпрыемствам на Беларусі была тытунёвая фабрыка Шарашэўскага ў Гродне, дзе ў 1900 г. працавала 1445 рабочых.
Найбольш развітымі галінамі прамысловасці былі вінакурная (у 1890 г. у пяці беларускіх губернях дзейнічала 18% вінакурных заводаў Расійскай імперыі), дрэваапрацоўчая, папярова-кардонная, тытунёвая, будаўнічая, тэкстыльная, ільно- і пенькаапрацоўчая, металаапрацоўчая (на прывазной сыравіне). У 2-й палове XIX ст. у шэрагу гэтых галін адбыўся прамысловы пераварот: у папярова-кардоннай - у сярэдзіне 80-х, у вінакурнай, дрэваапрацоўчай і металаапрацоўчай - у 90-х гг. Для параўнання, у Расіі прамысловы пераварот адбыўся спачатку ў тэкстыльнай і баваўнянай галінах.
Адным з важных фактараў фарміравання нацыянальнага рынку і развіцця гаспадаркі ўвогуле было пашырэнне сеткі шляхоў зносін, і ў першую чаргу чыгунак. Пры будаўніцтве чыгунак на Беларусі ўрад зыходзіў з ваенна-стратэгічных (геаграфічнае становішча края на надзвычай важным заходнім накірунку), а таксама з эканамічных меркаванняў. Першая чыгуначная лінія (участак Пецярбургска-Варшаўскай дарогі) прайшла па тэрыторыі Беларусі ў 1862 г. На пачатку XX ст., з пабудовай Рыга-Арлоўскай, Маскоўска-Брэсцкай, Лібава-Роменскай, Палескай і Пецярбургска-Адэскай чыгунак іх даўжыня на тэрыторыі Беларусі склала 2.985 км. Наша краіна набыла адну з самых густых чыгуначных сетак у Расійскай імперыі. Будаўніцтва чыгунак дало моцны штуршок росту гарадоў, якія сталі буйнымі вузламі, некаторым галінам прамысловасці (напрыклад, дрэваапрацоўчай), сельскагаспадарчай вытворчасці.
Пра пашырэнне і паглыбленне рыначных сувязяў сведчаць глыбокія зрухі ў гандлі. На змену кірмашам, якія праводзіліся перыядычна, прыходзіў сталы крамны гандаль. Гэта асабліва ўласціва гарадам, дзе к канцу XIX ст. на яго прыпадала ўжо 95% усяго ўнутранага абароту. Кірмашовы гандаль паступова дэградаваў. Кірмашы сталі асяродкамі лакальных рынкаў на вёсцы, дзе прадавалі і куплялі сельскагаспадарчую прадукцыю, жывёлу і рэчы хатняга ўжытку.
Пад уплывам эканамічных пераўтварэнняў капіталістычнага характару мянялася і сацыяльная структура насельніцтва Беларусі. Адбывалася сацыяльнае і маёмаснае яго расслаенне, фарміраваліся класы буржуазнага грамадства. Пасля адмены прыгоннага права паскорылася маёмасная дыферэнцыяцыя сялянства. На канец XIX ст. найбагацейшы яго слой (т. зв. кулакі) складаў каля 8%, сярэдні - прыблізна 32% і найбяднейшы - прыкладна 60% ад агульнай лічбы сялянскіх гаспадарак. Са збяднелых сялян, саматужнікаў, рамеснікаў фарміраваўся рабочы клас (пралетарыят). Напрыканцы XIX ст. прамысловы пралетарыят Беларусі налічваў 143 тыс. чалавек. Размешчанасць пераважнай большасці фабрык і заводаў у мястэчках і маёнтках, а таксама іх дробныя памеры абумовілі асаблівасці айчыннага рабочага класа. Ён усё яшчэ быў трывала звязаны з сельскай гаспадаркай. Толькі невялікая доля рабочых была сканцэнтравана на буйных прадпрыемствах. У склад буржуазіі ўваходзілі прамыслоўцы (вельмі часта адначасова памешчыкі), заможныя рамеснікі і саматужнікі, купцы, фінансісты, вярхушка сялянства.
Буржуазныя рэформы, і ў першую чаргу адмена прыгоннага права, прывялі да паступовай перабудовы эканомікі Беларусі на новых, капіталістычных пачатках, значна паскорылі яе гаспадарчае развіццё. Сацыяльная структура насельніцтва набыла рысы, уласцівыя буржуазнаму грамадству.
Пытанні для самакантролю
Чаму сельская гаспадарка Беларусі ў ІІ палове ХІХ ст. пераарыентавалася з вырошчвання таварнага збожжа на таварную жывёлагадоўлю?
Дзе і калі была праведзена першая чугунка на тэрыторыі Беларусі?