- •9. Утварэнне і працэс фарміравання вкл
- •10. Крэўская унія і яе наступствы
- •11. Дзяржаўны і грамадскі лад Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага
- •12. Гарады і гараджане ў вкл
- •13. Аграрная рэформа Жыгімонта Аўгуста(валочная памера)
- •14. Фарміраванне беларускага этнасу
- •15. Францыск Скарына - першадрукар, асветнік, гуманіст
- •16. Барацьба за гегемонію ва Усходняй Еўропе ў хіv-хvi стст.
- •17. Люблiнская унія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай
- •18. Утварэнне уніяцкай царквы
- •19. Рэнесанс - цывілізацыйны скачок Еўропы
- •20. Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі
- •21. Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай
- •22. Сацыяльна-эканамічнае развіццё
- •23. Супрацьдзеянне Рэчы Паспалітай татарскай, шведскай і турэцкай агрэсіі
- •24. Канфрантацыя Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай
- •25. Вынікі Паўночнай вайны для беларусаў
- •26. Адукацыя і асвета ў Беларусі ў XVI-XVIII cтст.
- •27. Заняпад Рэчы Паспалітай і яе першы падзел
- •28. Спробы рэформ і другі падзел Рэчы Паспалітай
- •29. Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай
- •IV. У складзе расійскай імперыі
- •30. Палітыка царызму на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •31. Стан гаспадаркі Беларусі ў першай палове хіх ст.
- •32. Беларусь у вайне 1812 г.
- •33. Грамадска-палітычны рух на Беларусі ў першай палове XIX ст.
- •34. Адукацыя і навука ў канцы XVIII - першай палове XIX стст.
- •35. Адмена прыгоннага права і буржуазныя рэформы 1860-1870-х гг.
- •36. Паўстанне 1863-1864 гг. Пад кіраўніцтвам к. Каліноўскага на Беларусі
- •37. Асаблівасці развіцця эканомікі ў другой палове XIX ст. Прамысловы пераварот
- •38. Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры
- •39. Утварэнне і дзейнасць палітычных партый і арганізацый у канцы хіх - пачатку хх стст.
- •40. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. І ўдзел у ёй насельніцтва Беларусі
- •41. Сацыяльна-эканамічнае жыццё беларускіх губерняў у 1900-1914 гг. Сталыпінская аграрная рэформа
- •42. Асвета, адукацыя і навука ў другой палове XIX - пачатку XX стст.
- •43. Першая сусветная вайна. Становішча на Беларусі
- •V. Расійскія рэвалюцыі і лёс беларусі
- •44. Лютаўская рэвалюцыя 1917 года і беларускі рух
- •45. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. У Расіі і ўстанаўленне Савецкай улады на Беларусі
- •46. Брэсцкі мір. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
- •47. Утварэнне бсср і Літоўска-Беларускай сср
- •48. Польска-савецкая вайна і праблемы беларускай дзяржаўнасці. Другое абвяшчэнне бсср
- •49. Беларусь на мяжы дзьвух антаганістычных сістэмаў
- •VI. Беларусь у міжваенны перыяд
- •50. Удзел бсср у стварэнні ссср. Павелічэнне тэрыторыі рэспублікі
- •51. Палітыка беларусізацыі
- •52. Новая эканамічная палітыка
- •53. Калектывізацыя ў Беларусі
- •54. Адметнасці індустрыялізацыі ў бсср
- •55. Дэфармацыі грамадска-палітычнага жыцця і ўсталяванне таталітарнага рэжыму
- •56. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў бсср
- •57. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. Эканамічнае становішча
- •58. Грамадска-палітычнае жыццё ў Заходняй Беларусі
- •VII. Беларусь у гады другой сусветнай вайны
- •59. Пачатак Другой сусветнай вайны. Аб'яднанне Заходняй Беларусі з бсср
- •60. Нападзенне Германіі на ссср. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі
- •61. Акупацыйны рэжым. Беларускі калабарацыянізм
- •62. Партызанскі рух і падполле
- •63. Вызваленне Беларусі. Завяршальны этап вайны
- •VIII. Бсср у другой палове хх ст.
- •64. Геапалітычныя вынікі Другой сусветнай вайны.Удзел бсср у дзейнасці аан
- •65. Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі ў пасляваенны час
- •66. Грамадска-палітычнае жыццё бсср ва ўмовах "адлігі"
- •67. Асаблівасці эканамічнага развіцця ў 60-я гг. Гаспадарчая рэформа і яе асноўныя вынікі
- •68. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча бсср ў 1970 - першай палове 1980-х гг.
- •69. Развіццё адукацыі, навукі і літаратуры ў Беларусі ў 1950-1980-я гг.
- •70. Чарнобыльская катастрофа і яе наступствы для Беларусі
- •71. Палітыка перабудовы ў ссср і нацыянальна-дэмакратычны рух на Беларусі
- •72. Крызіс ссср як унітарнай дзяржавы. Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце бсср
- •73. Дасягненне незалежнасці Беларусі. Дэнансацыя саюзнага дагавора 1922 г. І ўтварэнне снд
- •74. Дзяржаўнае будаўніцтва. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь
42. Асвета, адукацыя і навука ў другой палове XIX - пачатку XX стст.
Дзевятнаццатае стагоддзе стала эпохай сапраўдных прарываў у самых розных галінах навукі. Былі адкрыты электрамагнітная індукцыя, радыеактыўнасць, складзена перыядычная сістэма хімічных элементаў, вывучана прырода святла... Чарльз Дарвін сфармуляваў сваю тэорыю эвалюцыі. З прагрэсам навукі слабелі пазіцыі царквы ў грамадстве. Навука, аднак, развівалася не сама для сябе. Яе адкрыцці знаходзілі прымяненне ў вытворчасці, сродках камунікацыі, медыцыне, іншых сферах чалавечага жыцця. Так з'явіліся тэлеграф, тэлефон, радыё, электрычнае асвятленне. Інтарэсы людзей пашырыліся, а працоўная дзейнасць - ускладнілася, што запатрабавала іх адукаванасці. На працягу XIX ст. у перадавых краінах свету было ўведзена абавязковае ўсеагульнае навучанне дзяцей. Адпаведныя законы былі прыняты: у Даніі - у 1814 г., у ЗША - у 1852 г., у Англіі - у 1870 г. К канцу стагоддзя доля пісьменных сярод мужчынскага насельніцтва Заходняй Еўропы дасягнула 90%, у Расіі 21%.
У 2-й палове XIX - пачатку XX стст. сістэма адукацыі і асветы на Беларусі мела шэраг своеасаблівых рыс у параў-нанні з губернямі Цэнтральнай Расіі. Гэта было звязана не толькі з адметным гістарычным мінулым Беларусі. Вялікі адбітак на сітуацыю наклала паўстанне 1863-1864 гг., якое вымусіла царскі ўрад праводзіць тут палітыку, у тым ліку і адукацыйную, са значнымі карэктывамі.
Пачатковая школа на вёсцы была прадстаўлена царкоўнапрыходскімі школамі, школамі граматы і народнымі вучылішчамі. На Беларусі не было пашыраных у Расіі земскіх школ, бо земствы былі ўведзены тут толькі ў 1911 г. Найбольш прагрэсіўным тыпам пачатковых школ былі народныя вучылішчы. Яны былі адна- і двухкласныя (адпаведна 3-4 і 5-6 гадоў навучання). У праграму ўваходзілі Закон Божы, руская мова, арыфметыка, царкоўныя спевы, рамёствы (для хлопчыкаў) і рукадзелле (для дзяўчынак). Сур'ёзную канкурэнцыю народным вучылішчам складалі царкоўнапрыходскія школы. Настаўнікамі ў іх былі праваслаўныя святары, псаломшчыкі і г.д. Навучалі Закону Божаму, малітвам, выкладалі асновы пісьма, ліку. Выхаванне адбывалася ў духу вернасці праваслаўю і цару. У гарадах да ліку пачатковых навучальных устаноў належалі гарадскія, павятовыя і прыходскія вучылішчы. Праграмы павятовых і прыходскіх вучылішчаў былі блізкія да праграм вясковых народных вучылішчаў і царкоўнапрыходскіх школ.
У парэформенны перыяд сетка пачатковых школ на Беларусі пашыралася вельмі хутка. У 1881 г. тут было 1198 народных вучылішчаў. Аднак пасля забойства Аляксандра ІІ у Расіі пачаўся працяглы перыяд рэакцыі. Урад узяў курс на скарачэнне колькасці народных вучылішчаў: у 1899 г. іх было ўжо толькі 999. Колькасць царкоўнапрыходскіх школ, наадварот, расла. Пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. пачаўся адваротны працэс, лічба народных вучылішчаў вырасла, а царкоўнапрыходскіх школ станавілася ўсё менш. У тую гістарычную эпоху яны ўжо не мелі вялікай перспектывы.
Паводле перапісу 1897 г., на Беларусі былі пісьменнымі 25,7% жыхароў (36,4% мужчын і 15,2% жанчын). Калі меркаваць па павелічэнні колькасці школ, у далейшым гэта лічба хутка расла. Аднак школ усё роўна не хапала. У 1910 г. з прычыны адсутнасці месцаў у прыёме ў школу было адмоўлена 41% гарадскіх і 24,7% вясковых дзяцей.
Асобнай, і вельмі балючай праблемай тагачаснай сістэмы пачатковай адукацыі быў востры недахоп настаўнікаў. У 1864 г. у Маладзечне была адчынена першая настаўніцкая семінарыя. Да пачатку Першай сусветнай вайны на Беларусі іх было ўжо 12. Больш высокі статус мелі настаўніцкія інстытуты. З 1910 па 1914 гг. былі адчынены інстытуты ў Віцебску, Магілёве і Мінску. Аднак настаўніцкія навучальныя ўстановы не былі нават сярэднімі. Іх выпускнікі не мелі права паступаць ва універсітэты. Увогуле ж вялікім недахопам сістэмы адукацыі Расійскай імперыі была адсутнасць пераемнасці паміж пачатковай і сярэдняй школамі. Тыя, хто скончыў пачатковую школу, без дадатковай падрыхтоўкі не мелі шанцаў паступіць у сярэднюю.
У 1-й палове XIX ст. Беларусь мела добра развітую сістэму сярэдняй адукацыі. Аднак пасля паўстання 1863-1864 гг., у якім навучэнцы сярэдніх навучальных устаноў прынялі актыўны ўдзел, многія з іх спынілі сваё існаванне. Былі зачынены Навагрудская гімназія, Свіслацкая і Мала-дзечанская прагімназіі, скасаваны прыватныя вучылішчы. У 2-й палове XIX ст. у лік сярэдніх навучальных устаноў на Беларусі ўваходзілі мужчынскія і жаночыя гімназіі, прагімназіі (няпоўныя гімназіі), Горы-Горацкае земляробчае вучылішча, Полацкі кадэцкі корпус і духоўныя семінарыі. Згодна са статутам 1864 г., гімназіі падзяляліся на 2 тыпы: класічныя і рэальныя. Навучанне ў іх было разлічана на 7 класаў. Паўнавартаснымі сярэднімі навучальнымі ўстановамі лічыліся толькі класічныя гімназіі. Толькі іх выпускнікі мелі права паступлення ва універсітэты.
Пасля закрыцця ў 1864 г. Горы-Горацкага земляробчага інстытута (за ўдзел студэнтаў і выкладчыкаў у паўстанні) на Беларусі не засталося ніводнай вышэйшай навучальнай установы. Як ні імкнуліся тутэйшыя грамадскія колы атрымаць свой універсітэт ці іншую ВНУ, да рэвалюцыі гэтыя высілкі не мелі ніякага выніку. Беларуская моладзь была вымушана вучыцца па-за межамі радзімы ў іншых гарадах Расійскай імперыі.
Адсутнасць ВНУ і тым больш акадэмічных устаноў стала прычынай слабога развіцця навукі на Беларусі. У даследаваннях пераважаў гуманітарны накірунак, звязаны з вывучэннем беларускага народа. Прыкметную працу ў гэтай галіне праводзіў Паўночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, заснаваны ў 1867 г. у Вільні. У 1909 г. была створана Віцебская Архіўная камісія, якая займалася выяўленнем і публікацыяй гістарычных дакументаў. Сярод гісторыкаў вылучаўся М. Доўнар-Запольскі. У 1910 г. апублікаваў сваю "Кароткую гісторыю Беларусі" В. Ластоўскі. Яна стала першай спробай асвятліць айчынную гісторыю з нацыянальных пазіцый. У 1870 г. выйшаў першы грунтоўны слоўнік беларускай мовы - "Словарь белорусского наречия" І. Насовіча. Аднак асабліва вялікую ролю ў вывучэнні нашай краіны і народа адыграла праца яшчэ аднаго філолага - акадэміка Я. Карскага. На працягу 1903-1922 гг. выйшла яго фундаментальная манаграфія "Беларусы" (у 3 тамах, 7 кнігах). У ёй глыбока даследаваны беларуская мова і літаратура, складзена этнаграфічная карта беларускага народа. Работа Я. Карскага не страціла свайго навуковага значэння і да гэтага часу.
За 2-ю палову XIX - пачатак XX стст. справа асветы і адукацыі насельніцтва Беларусі зрабіла вялікі крок наперад, што выявілася ў росце колькасці пісьменных, імклівым пашырэнні сеткі пачатковых і сярэдніх школ. Аднак адсутнасць вышэйшых навучальных і спецыялізаваных навуковых устаноў стрымлівалі разгортванне даследаванняў, і асабліва ў галіне прыродазнаўчых і дакладных навук.
Пытанні для самакантролю
На колькі менш было пісьменных людзей на Беларусі, чым у Заходняй Еўропе?
Хто склаў першую этнаграфічную карту беларусаў?