15. Адзначце правільны варыянт пастаноўкі знакаў прыпынку ў сказе:

Я прыглядаўся да горада і з нейкай радасцю адзначаў сабе што ён не такі які

МОДУЛЬ 7 «АСНОЎНЫЯ АДЗІНКІ ЗВЯЗНАЙ МОВЫ»

1. СХЕМА БЛОК-СІСТЭМЫ ВЫВУЧЭННЯ МАТЭРЫЯЛУ

2. АСНОВЫ НАВУКОВА-ТЭАРЭТЫЧНЫХ ВЕДАЎ ПА МОДУЛІ

За аснову раздзела ўзяты матэрыял вучэбнага дапаможніка

Т.Рамзы «Сінтаксіс: Тэарэтычны курс».

2.1Асноўныя адзінкі звязнай мовы

Паводле сучасных лінгвістычных падыходаў, зыходнай адзінкай вербальных зносінаў ёсць тэкст, а не выказванне, паколькі любое выказванне не выкарыстоўваецца ізалявана, а ў пэўнай сістэме. «Тэкст, уласна кажучы, галоўная ці нават адзіная выява мовы. Нічога, апрача тэкстаў, для спасціжэння мовы нам не дадзена. Мы размаўляем, ствараючы паведамленні, кожнае з якіх можа разглядацца як тэкст. Тэкст можа складвацца нават з аднаго слова, калі гэта слова выступае ў якасці асобнага паведамлення. Дэфініцый тэксту, як і азначэнняў сказа / выказвання, існуе вялікая колькасць, таму ў якасці зыходнага пункта возьмем адну: тэкст – гэта «маўленчае камунікацыйнае ўтварэнне, функцыянальна скіраванае на рэалізацыю пазамоўных задач» (Всеволодова, 2000).

231

Камунікацыйная цэласнасць тэксту ўвасабляецца ў камунікацыйнай пераемнасці элементаў, якія яго ўтвараюць. Да асноўных адзінак звязнай мовы належаць перыяд, звышфразавае адзінства, абзац.

Перыяд – разгорнутая сінтаксічная пабудова (сказ), якая ў сэнсава-ін- танацыйных адносінах пры дапамозе паўзы дзеліцца на дзве часткі, першая з якіх складаецца з шэрагу аднародных адзінак і вымаўляецца з павышэннем голасу, а другая – з паніжэннем голасу і з’яўляецца заключэннем, абагульненнем, вынікам. Гэта невялікі звязны тэкст у выглядзе аднаго сказа, які характарызуецца абавязкова адзінствам тэмы, закончанасцю інтанацыі. Для перыяду характэрна ўрачыстасць, узвышанасць, эмацыянальная афарбоўка, вобразнасць:

... Хай снег гадоў асядзе ў валасах, Хай будзе мне хоць Пяць разоў па дваццаць –

Усмешкай палахлівай на губах Ты школьніцай мне будзеш усміхацца. (Барад.)

У сінтаксічных адносінах перыяд можа быць простым сказам, у якім паўтараюцца аднатыпныя групы аднародных членаў, але найчасцей перыяд уяўляе складаны сказ – складаназлучаны, у якім простыя сказы ўтвараюць адну і тую ж прэдыкатыўную (звычайна дзеяслоўную) канструкцыю; складаны сказ з рознымі відамі сувязі або складаназалежны сказ, у якім галоўнай частцы падпарадкуюцца паралельна некалькі даданых аднаго віду: параўнальных, уступальных, выніку, часу і інш. Так, у вышэй згаданым вершы Р. Барадуліна перыяд прадстаўлены складаназалежным сказам з даданымі акалічнаснымі ўступальнымі часткамі. Першая частка перыяду (пратазіс) звычайна залежыць ад другой (ападозіс), падпарадкоўваецца ёй, з’яўляецца большай па аб’ёме. Часткі перыяду складаюцца з развітых членаў сказа ці простых сказаў, якія называюцца членамі перыяду, і часта звязваюцца аднымі і тымі ж злучнікамі (гл.: полісіндэтон, або шматзлучнікавасць):

Злегендаў і казак былых пакаленняў,

Зкалосся цяжкога жытоў і пшаніц,

Зсузор’яў і сонечных цёплых праменняў,

Згрымучага ззяння бурлівых крыніц,

Зптушынага шчэбету, шуму дубровы,

І з гора, і з радасці, і з усяго Таго, што лягло назаўсёды ў аснову Святыні народа, бяссмерця яго, –

Ты выткана, дзіўная родная мова. (М.Т.)

232

Паміж павышэннем і паніжэннем у перыядзе ставіцца працяжнік і коска (калі яна павінна быць у адпаведнасці з будовай сказа). Астатнія знакі прыпынку ставяцца, як і ў складаных сказах.

Перыяды ўжываюцца і ў паэзіі, і ў публіцыстыцы, і ў мастацкай прозе: У яго галаве вынікаў цэлы клубок уражанняў гэтага дня: час выхаду на разведку, школа, дзе спыніўся штаб іх палка, таварышы і нейкія абрыўкі- з’явы нядаўна мінулага ваеннага жыцця, – усё гэта вынікала ў адзін момант (К-с).

Паняцце структура ў прымяненні да тэксту прадугледжвае дзве прыметы – звязнасць і цэласнасць. Тэкст, як зазначаюць навукоўцы, глабальная структура, што ўключае ў сябе глыбінную і паверхневую структуры. Глыбінная структура – ідэйна-тэматычны змест тэксту, гэта аўтарскія інтэнцыі, прагматычная ўстаноўка як адзін з дамінуючых фактараў. Паверхневая структура – лінгвістычная форма, у якой змяшчаецца глыбінная структура. Гэтыя два планы тэксту ўзаемазвязаныя і ўзаемаабумоўленыя, бо ў сукупнасці прагматычная ўстаноўка аўтара і функцыянальная скіраванасць тэксту (ці па-іншаму, прагматычная ўстаноўка тэксту) прадугледжваюць своеасаблівае яго чляненне.

Агульнавядома, што ў аснове размежавання функцыянальных стыляў ляжыць менавіта камунікацыйная функцыя тэксту, якую рэалізуе перш за ўсё яго падзел, ці чляненне, каб чытач / слухач мог адэкватна і цалкам успрыняць інфармацыю. Так, у навуковых тэкстах чляненне на абзацы падпарадкавана паслядоўнасці развіцця думкі і яе аргументаванасці: дзейнічае лагічны прынцып – чляненне тэксту мусіць адпавядаць чляненню думкі (каб сталася зрэалізаванай пазнавальная функцыя мовы). Вызначальным у чляненні мастацкіх тэкстаў ёсць не лагічнасць выкладу інфармацыі, а фактар эмацыянальнага ўздзеяння: аўтар рэалізуе эстэтычна-пазнавальную функцыю, і таму ёй падпарадкоўвае падзел тэксту. Зыходзячы з гэтага факта, пераважная большасць даследчыкаў у якасці мінімальнай адзінкі тэксту разглядае не абзац, а звышфразавае адзінства.

Звышфразавае адзінства (ЗФА) – гэта такая тэкставая адзінка, якая складаецца больш чым з аднаго самастойнага сказа і валодае сэнсавай цэласнасцю ў кантэксце звязнага маўлення, выступае як частка завершанай камунікацыі.

Тэрміналагізацыя такога паняцця ў сучаснай лінгвістыцы неадназначная. У якасці сінонімаў выкарыстоўваецца шэраг тэрмінаў: складанае сінтаксічнае цэлае (М. Паспелаў), празаічная страфа (Р. Салганік), дыскурс

(У. Звягінцаў), звышфразавае адзінства (Л. Булахоўскі), суперфраза (А. Акі-

233

шына), сэнсавы перыяд, выказванне (В. Вінаградаў), група сказаў і інш., але найбольшае пашырэнне і прызнанне атрымалі толькі два – складанае сінтаксічнае цэлае і звышфразавае адзінства.

Разуменне ЗФА як мінімальнай адзінкі тэксту на сённяшні дзень не з’яўляецца агульнапрынятым, паколькі ў якасці такой адзінкі прапануецца разглядаць абзац (Л. Фрыдман, Ю. Далгоў, А. Папейка). Між тым навукоўцамі досыць пераканальна падаюцца факты на карысць размежавання дзвюх гэтых адзінак, зыходзячы з іх функцыянальнай скіраванасці.

Па-першае, абзац «прысутнічае» толькі ў пісьмовым тэксце, ЗФА ўласцівае як вуснаму, так і пісьмоваму маўленню. Па-другое, абзацу ўласціва прагматычнасць, бо ён заўсёды вынік суб’ектыўнага аўтарскага члянення тэксту, а ЗФА характарызуецца лагічнасцю, бо яно вынік аб’ектыўнага члянення і яўна аўтарам не пазначаецца. Па-трэцяе, абзац, маючы суб’ектыўную скіраванасць, можа выступаць у якасці эмацыянальна-выяў- ленчага сродку тэксту. Асноўнай жа прыметай ЗФА ёсць якраз яго лагічная і сэнсавая завершанасць. Варта згадаць таксама пра пэўную замацаванасць абзаца за навуковым стылем і яго «індывідуальны» характар у мастацкіх тэкстах, што не ўласціва ЗФА. Падсумоўваючы пералічаныя характарыстыкі, можна канстатаваць, што звышфразавае адзінства – структурна-семан- тычная адзінка тэксту, а абзац, выконваючы ролю «раздзяляльніка і інтэгратара» адначасова, ёсць яго кампазіцыйна-стылістычная адзінка.

«Вонкава відавочным з’яўляецца тое, што ў большасці выпадкаў ЗФА пачынаецца з пачаткам абзаца, але ў астатнім межы гэтых адрозных падзелаў тэксту не заўсёды супадаюць» (Е. Рэфероўская). Адзначаюцца тры тыпы суаднесенасці межаў абзаца з межамі звышфразавага адзінства.

1.Абзац супадае з ЗФА (найбольш пашыранае такое чляненне ў навуковых і афіцыйна-справавых тэкстах) тыпу:

Штодзённае жыццё чалавека нельга ўявіць сабе без рэчаў. Рэчы – гэта тое, што ён есць, што апранае, што атачае яго ў пакоі, у гаспадарцы, тое, з чым ён працуе. Свет рэчаў – свет культуры, які стварыўся цягам усёй сацыяльнай гісторыі і які паступова аддаляў чалавека ад прыроды, але разам з тым аблягчаў дачыненні з ёю. (Т.В.)

2.Два (і больш) абзацы ўваходзяць у адно ЗФА (вельмі пашырана ў мастацкіх тэкстах), напр.:

Рэчы дарэчы, калі яны становяцца памочнікамі чалавеку, калі яны яму зручныя і спадручныя, і недарэчы, калі яны пачынаюць панаваць над чалавекам і супярэчыць яму.

234

Рэчы насяляюць чалавечы свет, яго рэчаіснасць, і жыццё чалавека цячэ ў рэчышчы, абумоўленым рэчамі, не могучы выхіліцца з-пад іхняга ўплыву і не могучы заставацца там, дзе застаюцца яны.

Чалавек трымаецца за рэчы, як за парэнчы, і яшчэ невядома, хто болей каго не хоча адпусціць ад сябе – ці ён іх, ці яны яго. (Раз.)

3. Абзац змяшчае некалькі рознатэматычных ЗФА, накшталт:

Кватарантка пайшла. Услед за ёй рушыла Мар’я. Занясла збанок з малаком Максіму, а затым, вярнуўшыся, зрабіла яшчэ ходку – да настаўніцы. Ные спіна, паясніца, сон усё адно не возьме. Мар’я прысела на лавачцы каля хаты. // Збіраецца на навальніцу. Зямля дыхае назапашаным за дзень цяплом, душна, млосна, наваколле як бы анямела. Дрэвы нават лістом не варухнуць. На дварэ цямней звычайнага, неба наўсцяж абложана хмарамі: па краях іх паласуюць сухія, без грымот, маланкі. (I.Н.)

Такое разыходжанне паняццяў ЗФА і абзаца мае сваё тлумачэнне ў навуковай літаратуры. «<...> калі ў абзацы на першае месца выступае лагічны аспект, калі прагматычная ўстаноўка аўтара супадае з прагматычнай устаноўкай тэксту, ЗФА тоеснае абзацу. Калі ж абзац служыць сродкам эмфазы, калі заключанае ў ім паведамленне актуалізуецца з дапамогай чырвонага радка, г.зн. калі прагматычная ўстаноўка аўтара прэвалюе над прагматычнай устаноўкай тэксту, ЗФА не ўкладваецца ў межы абзаца. У такіх выпадках абзац або ўключае ў сябе некалькі звышфразавых адзінстваў, або адно ЗФА распадаецца на некалькі абзацаў» (Н. Ляўкоўская). Несупадзенне межаў ЗФА і абзаца – крыніца шматлікіх эфектаў у мастацкім тэксце.

З пункту гледжання формы, «абзац мае адну перавагу перад ЗФА – ён заўсёды выразна адмежаваны чырвонымі радкамі. Сігналы пачатку і канца ЗФА менш відавочныя, у адных выпадках яны бясспрэчныя, а ў іншых не маюць фармальнага выражэння, а праяўляюцца толькі ў змястоўнай, семантычнай цэласнасці ЗФА» (Е. Рэфероўская).

Сэнсавая цэласнасць і завершанасць – асноўная прымета ЗФА, што перш за ўсё выяўляецца праз адзінства тэмы ўсіх яго выказванняў-склад- нікаў. Пераход ад адной тэмы да іншай указвае на канец аднаго ЗФА і пачатак наступнага.

Монатэматычнасць ЗФА часта выяўляецца ў рэкурэнтнасці (рэгулярнай паўтаральнасці) ключавых слоў, звязаных з тэмай. Рэкурэнтнасць можа выражацца ў літаральным іх паўтарэнні, ва ўжыванні тэматычна блізкіх слоў і сінонімаў, а таксама ў пранаміналізацыі (займеннікавых заменах), напр.:

235

Самая старажытная філасофская канцэпцыя мовы, якая дайшла да нас, пабудавана на міфолага-рэлігійных уяўленнях пра мову як дар Бога... Яна існуе ў некалькіх разнавіднасцях: ведычнай (ад назвы «Веды» – старажытнага філасофскага помніка Індыі), канфуцыянскай (Канфуцый – старажытны кітайскі рэлігійны філосаф, мудрэц), біблейскай («Біблія» –збор «свяшчэнных кніг» іудзейска-хрысціянскай рэлігіі). Паводле

міфолага-рэлігійнай тэорыі, у аснове свету ляжыць духоўны пачатак.

Дух уздзейнічае на матэрыю, якая знаходзіцца ў хаатычным стане, уладкоўвае яе формы. Вянец тварэння духу – чалавек. Для абазначэння духоўнага пачатку ўжываліся тэрміны «Бог», «Дао», ці «Логас» (грэч. lоgоs – слова), таму гэтую канцэпцыю называюць лагасічнай, ці логаснай тэорыяй паходжання мовы. Так, згодна з хрысціянскай філасофіяй, «Слова»

існавала да з’яўлення чалавека і непасрэдна кіравала інертнай матэрыяй. Яно (сродак і энергія) стварала свет з першаснага хаосу. (Сям.)

У дадзеным тэкставым фрагменце тэмай ЗФА з’яўляецца «Міфолагарэлігійная тэорыя паходжання мовы». Монатэматычнасць забяспечваецца, па-першае, кантэкстуальнымі сінонімамі: канцэпцыя – уяўленні – тэорыя – філасофія; па-другое, паўторам ключавых слоў: мова, міфолага-рэлігійная тэорыя, духоўны пачатак, Бог, дух, хрысціянства, чалавек; па-трэцяе, пранаміналізацыяй: канцэпцыя – яна, Слова – яно.

Між тым у ЗФА могуць адсутнічаць ключавыя словы, на аснове якіх выяўляецца тэма, але ў такім выпадку існуе абагульняльнае паняцце, што зводзіць усе выказванні да адной тэмы, накшталт:

Эх, і пагодка стаіць на Палессі! У сіняй смузе песцяцца далі. Залатая чырвань лістоў нерухліва звісае на купчастых галінах высокіх вязаў. Цёмныя ночы тояць нейкі ўрачысты спакой, і неба ніжэй нахіляецца да зямлі, каб паслухаць адвечную скаргу. А квяцістыя зоры, нібы дыяменты, усыпаюць усё неба, дрыжаць, пераліваюцца колерамі вясёлкі аб нечым бязмежна вялікім гамоняць тваёй душы, клічуць шырэй разняць крылле і ляцець у сусвет, каб пабачыць яго веліч і пачуць сваю нязначнасць, рассунуць цесныя граніцы гэтага жыцця і пазнаць яшчэ не зведаную радасць. (К-с)

Адзінства тэмы ў тэксце можа падкрэслівацца спецыяльнымі сінтаксічнымі канструкцыямі, самы яркі прыклад таму – назоўны тэмы:

Фотакартка... Ідылія лета: рука ў руцэ мы стаім ля язміну. Як далёка цяпер усё гэта, у тумане сівым успамінаў (Маеўс.). Аднак у якасці падобных канструкцый выкарыстоўваюцца і завершаныя выказванні, якія маюць стабільнае прызначэнне – граматыкалізаваць тэму. Такія канструкцыі звычайна распачынаюць звышфразавае адзінства і, як правіла, заўсёды з’яўляюц-

236

ца аўтасемантычнымі выказваннямі (адносна незалежнымі, самастойнымі ў параўнанні з сінсемантычнымі, якія залежаць ад папярэдніх). Да іх адносяцца:

• намінатыўныя сказы:

Імглістая парная раніца.

На сівым, старым частаколе пры студні – росны круг павуціння. За плотам – цёпла-барвовыя, буйныя кветкі канюшыннай атавы. Над імі – у мокрым лісці – цяжкія, спелыя, малінавыя слівы...

Прыгадваецца Лермантаў. Што, хіба не бяссмерце? (Б.)

• безасабовыя сказы:

...Хораша на вуліцы пасля дажджу! Зазелянелі вербы, кветнікі, на лісцях дрэў <...> і вяргінь, на траве блішчэла раса, і ў кожнай празрыстай кроплі адлюстроўвалася яскравае жнівеньскае сонца. Мільёны сонцаў зіхацелі на зямлі. (Шам.)

•быццёвыя сказы (двухсастаўныя сказы са звязкай ёсць, што маюць абагульняльнае значэнне):

Дзеці ёсць дзеці. На вуліцы мы праводзілі большую частку сутак. Надыходзіла лета, і мы з палёгкай скідвалі з ног сандалікі. Шыкам лічылася зрабіць гэта раней за ўсіх. Шыкам было і купанне ў маі ў ледзяной вадзе, калі коркам вылятаеш на бераг. (С.Ш.)

•двухсастаўныя неразвітыя сказы:

Былі памылкі. Выпадалі на маю долю мае і не мае.

А ці ж акрэсліў, як далей ісці? Акрэсліў. Цвёрда і назаўсёды: на світанні ці на змярканні, золкаю ці ветранаю ноччу, хмурным ці сонечным днём – заўсёды і ўсюды жыццё маё будзе не дзеля кавалка хлеба; найгалоўнейшае, ад чаго не адступлюся, хоць апынуся ці ў акопах, ці ў шпіталі, хоць буду халодны ці галодны, – маё роднае слова, родная натура вялікага краю, родная Беларусь. Вы – мая радасць і ўцеха, вы – мая скруха і боль, вы – маё шчасце, жыццё. (Ф. Янкоўскі)

• пытальныя сказы:

Што такое час? Гэта нішто: яго нельга ўбачыць, пачуць, памацаць, панюхаць, папрабаваць на язык; ім нельга заткнуць дзірку ў страсе або ў бюджэце; яго нельга запрэгчы ў плуг, запрасіць на шклянку гарбаты. Час – нешта бясконца бясчулае і бесстаронняе; якія б ні адбываліся акты найвышэйшай гуманнасці ці нечуванага здзеку над асобаю чалавека, ён застаецца спакойным і безудзельным. Час – нешта нечувана шпарка-імклі- вае. Шпаркасць яго прабегу нельга змерыць самымі дакладнымі прыладамі. У той жа час – нешта нязменнае і нерухомае. (Крап.)

237