Замкі, палацы і сядзібы ў кантэксце еўрапейскай культуры. Мінск, 2013

С. П. Чибисова

Илл. 1. Атаманский дворец в конце XIX в.

ная организация здания, таким образом, имеет четко выраженную диф- ференцированность и специализацию. Все пространство делится на три зоны: парадную (деловую и гостевую), жилую и служебную (подсобную). Этот проект предусматривал восстановление здания в его первоначаль- ном виде, воссоздание планировки внутренних помещений на конец ХIХ

– начало ХХ в.

Тогда же младшим научным сотрудником Н. А. Бондаревой была раз- работана концепция приспособления помещений дворца под художе- ственный отдел музея. В залах дворца предполагалось показать историю художественных традиций на Дону, их связь с общерусским и западно- европейским искусством. Хронологически предполагалось охватить пери- од от ХVI в. до современности, используя метод коллекционного показа. В парадном зале, в качестве одного из вариантов, планировалось разме- стить диораму художника Н. В. Овечкина «Взятие Новочеркасска войска- ми конного корпуса Думенко 5 января 1920 г.». В целом было избрано тра- диционное для художественных музеев советского периода содержание с делением на русскую и западноевропейскую дореволюционную живо- пись, советскую живопись, творчество современных донских художников и народное творчество Дона, включающее обязательную этнографическую составляющую в виде донского костюма. Несколько нарушая общую ло- гическую структуру построения экспозиции по хронологии живописных коллекций, Н. А. Бондарева предлагала восстановить также «один-два ин- терьера», что, по ее мнению, имело «историко-культурный интерес» и дава- ло «возможность комплексного интерьерного показа предметов живописи, графики, прикладного искусства в его различных видах».

Кардинальное изменение взгляда на будущий музей связано с именем

Музеефикация дворцового комплекса

заместителя директора музея по научной работе Г. А. Довгалевой (1955– 2001). В мае 1996 г. она представила на рассмотрение Ученого совета му- зея свою записку «О музеефикации Атаманского дворца в г. Новочеркас- ске», где доказывала тезис об исторической уникальности самого здания, которое, по ее убеждению, и должно было в первую очередь стать предме- том музейного показа.

«Особый исторический смысл» Атаманского дворца содержался, как считала Галина Андреевна Довгалева, не только в размещении в нем ата- мана и его служб, не только в пребывании в нем августейшего атамана и членов императорской семьи в дни их визитов на Дон, но в особом, «идей- ном» предназначении некоторых дворцовых интерьеров. В первую оче- редь, это касалось собрания портретов выдающихся донских деятелей, размещенного во дворце. Поскольку эта уникальная коллекция донско- го портрета сохранилась в фондах Музея истории донского казачества, то имелась реальная возможность восстановить «неповторимую по силе эмоционального воздействия подлинную экспозицию портретной галереи дворца».

Реконструкция ансамблей дворцового интерьера в залах второго этажа в сочетании с тематической музейной экспозицией в бывших служебных помещениях первого этажа дворца позволила бы создать единственный в своем роде музей, подобного которому нет на юге России. Идея Г. А. До- вгалевой о дворце-музее получила поддержку администрации Музея исто- рии донского казачества в лице директора С. А. Сединко и была одобрена Областным департаментом по культуре.

Непосредственные работы по созданию экспозиции Атаманского двор- ца начались вскоре после фактической передачи здания музею. С 1 мая 2001 г. в структуре музея было создано новое подразделение – отдел «Ата- манский дворец» во главе с С. П. Чибисовой. В течение трех лет была проведена большая архивно-изы- скательская работа в центральных и областном архивах, результатом кото- рой стало создание необходимой науч- ной документации. В основу научной концепции экспозиции была положе- на мысль о приоритетном показе са- мого здания дворца, о необходимости создания не столько музея во дворце, а именно дворца-музея, сохраняя его как уникальное по своему назначению

в истории донского казачества соо- Илл. 2. Атаманский садик в конце XIX в. ружение, как здание, несущее в себе

особый исторический смысл. Раскрыть историческое значение памятни- ка, было предположено через реконструкцию исторической обстановки, восстановление парадных помещений дворца и существовавшей плани- ровки прилегающей территории, включая Дворцовую площадь и внутрен-

С. П. Чибисова

ний Атаманский сад.

В соответствии с этой концепцией в апреле 2002 г. Российский му- зейный центр (г. Москва) выполнил архитектурнохудожественный проект экспозиции Атаманского дворца. Архивные дан- ные, касающиеся плани- ровки, обнаруженные на момент создания проек- та, не позволяли с пол- ной уверенностью ут- верждать о назначении всех помещений дворца.

В марте 2004 г. в Государственном архиве Ростовской области удалось об- наружить уникальные документы, которые дали полную картину назначе- ния помещений второго этажа дворца с описью всех находящихся в них предметов мебели. Согласно полученным новым данным, экспликация по- мещений второго этажа имела следующий вид. В северной анфиладе име- лось пять комнат: биллиардная, кабинет, зал, столовая, буфет; южная ан- филада включала шесть комнат: приемную, большую гостиную, будуар, малую гостиную, спальню, девичью. Находка этих списков явилась огром- ной удачей, позволившей исторически достоверно воссоздать интерьеры дворца на период последней четверти ХIХ в.

Вдни празднования 200-летия города Новочеркасска, 9 сентября 2005 г. совершилось знаменательное событие – впервые после четырех лет реставрационных работ возрожденные парадные залы Атаманского двор- ца приняли посетителей.

Тематическая структура мемориальной экспозиции парадных помеще- ний в залах второго этажа дворца раскрывает следующие темы: «Систе- ма атаманской власти и роль личностей донских атаманов в истории во- йска Донского», «Взаимоотношения войска Донского с централизованной государственной властью, история института августейшего атамана и вы- сочайших визитов на Дон», «Быт донских атаманов как представителей элиты русского общества», «Первый выборный донской атаман в ХХ в. ге- нерал А. М. Каледин».

Впланировке второго этажа центральное место занимает Парадный зал. Это помещение использовалось для торжественных церемоний. Опи- раясь на письменные источники и фотодокументы из фондов НМИДК кон- ца XIX – начала ХХ в., максимально точно восстановлен первозданный об- лик зала, с использованием коллекции живописи «Атаманский портрет». Несмотря на регулярное обновление обстановки Атаманского дворца, там постоянно сохранялись черты преемственности старого уклада, создавая

Музеефикация дворцового комплекса

ощущение развития живой традиции как

вэстетическом, так и в идеологическом плане. В идеологиче- ском плане примером преемственности ста- рой традиции может служить перемещение из здания Областных присутственных мест

вАтаманский дворец собрания портретов выдающихся донских

деятелей, централь- ной частью которого

являлась галерея портретов донских атаманов. Эта коллекция портретов сложилась и существовала задолго до строительства дворца. Размещенная в Атаманском дворце, она стала выражением казачьего самосознания и символом преемственности власти. Восстановление живописного ряда в Парадном зале Атаманского дворца дало возможность достичь следующих целей: показать сложный процесс становления и трансформации инсти- тута атаманства на Дону; подчеркнуть роль личностей в истории войска Донского, проследить развитие донской художественной традиции ХVIII–

ХХвв.

Кгруппе гостевых, парадных помещений, кроме Парадного зала, от- носятся еще три комнаты северной анфилады. Из Парадного зала име- ется вход в Кабинет атамана и в смежную с ним, Биллиардную. Зада- ча данной экспозиции рассказать о взаимоотношениях Войска Донского с самодержавием, об институте августейшего атаманства и истории вы- сочайших визитов на Дон. Раскрытие данной тематики производится на базе коллекции живописи «Императорский портрет» и коллекции гравюр XIX – начала ХХ вв., изображающих русских государей, августейших ата- манов войска Донского. Центральное место в экспозиции Кабинета зани- мает конный портрет «Наследник Цесаревич Александр Николаевич», ра- боты известного придворного живописца Крюгера, написанный в 1846 г. Парадный зал сообщается со Столовой, помещением, где устраивались торжественные обеды в дни высочайших визитов на Дон, и которое слу- жило местом повседневных трапез атамана и членов его семьи. Экспози- ция рассказывает о быте донских атаманов и истории высочайших визи- тов на Дон, о традициях устройства торжественных приемов и обедов в Атаманском дворце самим атаманом и высочайшими гостями.

Восстановление интерьера осуществлено также в трех комнатах южной анфилады, являвшихся жилыми апартаментами семьи атамана: Малой го- стиной, Будуаре и Большой гостиной, которые реконструированы по ти-

С. П. Чибисова

пологии того времени. Музейная экспозиция в этих залах состоит в показе домашнего быта элиты русского общества конца XIX – начала ХХ в., на- глядном рассказе об особенностях русского интерьера этого периода.

Завершает анфиладу южного крыла второго этажа небольшая комната, где находилась Приемная. Здесь размещен мемориальный комплекс пер- вого выборного атамана в ХХ в. Алексея Максимовича Каледина, застре- лившегося во дворце 29 января 1918 г., в самом начале братоубийственной гражданской войны. Экспозиция мемориальной комнаты рассказывает о выдающейся личности Каледина, его военной службе, деятельности на по- сту первого выборного Донского атамана ХХ в. и о событиях, приведших его к трагическому концу. После Февральской революции 1917 г. на Дону

возродился Войсковой Круг – высший законодательно-рас- порядительный орган каза- чьего самоуправления. Круг сформировал Войсковое пра- вительство и избрал, впер- вые после отмены подобных выборов Петром I, Донского войскового атамана. Им стал «природный казак», герой Луцкого прорыва, генерал А. М. Каледин – человек, оли- цетворявший возрождение казачьих традиций, непре- рывность и преемственность выборной власти на Дону. Из резиденции царских намест-

ников в Области войска Донского Атаманский дворец превратился в рези- денцию народного избранника – атамана из казаков.

В экспозиции мемориальной комнаты сочетаются ансамблевые и тема- тические комплексы. Она является логическим завершением всей экспо- зиции второго этажа, ставит точку в дооктябрьской истории Атаманского дворца, как резиденции наказных атаманов Донского войска. Гибель Ка- ледина стала провозвестником установления в Новочеркасске советской власти, уничтожившей сам институт атаманства, после чего Атаманский дворец потерял свой особый статус.

На первом этаже дворца размещались служебные помещения: кабине- ты служб атаманской канцелярии, квартира управляющего и комнаты для прислуги. Уже одно это перечисление функционального назначения поме- щений привело к мысли о нецелесообразности вести реконструкцию инте- рьеров кабинетов безымянных канцелярских чиновников. Поэтому в залах первого этажа построена тематическая экспозиция по разделам: «Войско Донское как военно-политическая организация (cepедина XIX – начало ХХ в.)» и «История строительства и реставрации Атаманского дворца».

Музеефикация дворцового комплекса

Илл. 6. Парадный зал.

Раздел экспозиции «Войско Донское как военно-политическая органи- зация (cepедина XIX – начало ХХ вв.)» раскрывает те качественные изме- нения социально-политической роли и значения казачества, его места в системе государства, которые сложились к концу XIX – началу ХХ вв. Ру- беж XIX–XX вв. стал важным этапом в жизни донского казачества. Общий процесс распада сословий, сдерживаемый на Дону правительством, давал свои плоды: в казачестве все ярче стали проявляться этнические черты. В то же время иные, чем у остального народа России, условия жизни, во- енно-служилое назначение, военно-административная организация вну- треннего управления, поземельно-хозяйственное устройство с лучшей, чем у крестьян обеспеченностью угодьями, землей, инвентарем, и, как след- ствие, более высокая зажиточность – повлияли на складывание особого духовнонравственного облика казачества, осознание своей казачьей осо- бенности, своего особого места в массе населения России. Раздел экспози- ции «История строительства и реставрации Атаманского дворца» расска- зывает о ходе строительства дворца, о работе реставраторов, представляет обнаруженные подлинные предметы убранства интерьера. Задача экспо- зиции – раскрыть значимость архитектурно-паркового ансамбля «Атаман- ский дворец» как культурной ценности донского региона.

Новая аттрактивная экспозиция архитектурно-паркового ансамбля

С. П. Чибисова

«Атаманский дворец» воспринимается посе- тителями как совер- шенно самостоятель- ная, единственная в своем роде. Вместе с тем она является яр- ким дополнением к ос- новной исторической экспозиции Новочер- касского музея исто- рии донского казаче- ства, не подменяя ее и не дублируя. Их со- вокупность составляет единую систему, когда автономные части, до- полняя друг друга, тем

самым создают целостность более высокого порядка.

Главная цель музейного освоения усадьбы Атаманского дворца заклю- чается в воссоздании архитектурно-паркового ансамбля на период кон- ца XIX – начала ХХ вв. За прошедшие годы удалось решить три основные задачи для достижения этой цели. Во-первых, раскрыть историко-архи- тектурное значение памятника через реставрацию самого дворца с мак- симальным восстановлением его внешнего облика и внутренней плани- ровки. Во-вторых, создать мемориальную экспозицию в виде интерьеров парадных и жилых помещений второго этажа дворца. В-третьих, создать тематическую экспозицию об истории строительства и реставрации двор- ца на первом этаже, раскрывающую особый исторический смысл памят- ника.

Музеефикация дворцового комплекса

дорожками, фонтаном, курганом и атаманской беседкой; мощеную бу- лыжником дворцовую площадь. В-третьих, воссоздать интерьер домовой церкви. Поскольку домовая церковь при учреждениях была обычным яв- лением в начале ХХ в., то восстановление ее интерьера является оправдан- ным, в историческом смысле интересным и очень выигрышным для вос- приятия экспозиции в целом.

В числе архитектурных и музейных комплексов Ростовской области, от- ражающих историю и культуру донского казачества, Атаманский дворец в качестве дворца-музея имеет особые перспективы и в развитии между- народного туризма.

Замкі, палацы і сядзібы ў кантэксце еўрапейскай культуры: Зборнік навуковых артыкулаў. Мінск, 2013.

Г. В. Чухманава

Эрмітаж палацава-паркавага комплексу Пшаздзецкіх у Заслаўі: праблемы аховы, утрымання, выкарыстання і музеефікацыі аб’екта

Старажытны горад Заслаўе адметны тым, што ён канцэнтруе ў сабе багатую гісторыка-культурную спадчыну і мае ўнікальнае архітэктурнае аблічча. Сёння архітэктурнай дамінантай горада з’яўляецца помнік культавай архітэктуры другой паловы ХVІ – пачатку ХVІІ ст. – былы кальвінскі збор (цяпер Спаса-Праабражэнская царква). Аднак, гэта было не заўсёды. Навукова-даследчыя намаганні некаторых краязнаўцаў пакідаюць магчымасць меркаваць, што архітэктурнай дамінантай Заслаўя ў XVIII–XIX стст. быў палацава-паркавы комплекс магнатаў Пшаздзецкіх.

Шляхецкі род Пшаздзецкіх прычыніўся да эканамічнага і культурнага росквіту Заслаўя ў XVIII ст. Будаўніцтва палацава-паркавага комплексу прыпадае на 80-я гг. XVIII ст. − час набыцця Пшаздзецкімі Заслаўскага графства. На замову Антонія Пшаздзецкага пачалося ўзвядзенне родавага гнязда, што спрыяла самасцвярджэнню годнасці магнатаў1.

Аўтарства праекта палацава-паркавага комплексу ў Заслаўі пакуль застаецца адкрытым, але архіўная дакументацыя пры адсутнасці прамых указанняў на гэта дае пераканаўчую масу ўскосных сведчанняў і ўсе падставы для высновы, што гэта быў італьянскі дойлід Карла Спампані (1750– 1783).

Да сёння ў найболей цэласным стане захаваўся толькі Эрмітаж, дзе знаходзілася палацавая бібліятэка, мастацкая галерэя і сцэна для тэатральных выступаў падчас буйных кірмашоў, што праводзіліся ў Заслаўі чатыры разы на год. Таму актуальнасць набываюць пытанні, звязаныя з працэсамі аховы, утрымання, выкарыстання і музеефікацыі ацалелага аб’екта.

1Гаранская Т. Г. Палацава-паркавы комплекс магнатаў Пшаздзецкіх у Заслаўі // Старажытныя гарады. Праблемы даследвання, музеефікацыі, захавання помнікаў і гістарычных тэрыторый: Матэрыялы канферэнцыі / Гісторыка-культурны музейзапаведнік «Заслаўе». Заслаўе, 2011. С. 15.

©Г. В. Чухманава

Эрмітаж палацава-паркавага комплексу

Паводле Закона Рэспублікі Беларусь ад 9 студзеня 2006 г. № 98-З «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь» ахова гісторыка-культурнай спадчыны – сістэма арганізацыйных, прававых, эканамічных, матэрыяльна-тэхнічных, навуковых, інфармацыйных і (або) іншых мер, накіраваных на выяўленне матэрыяльных аб’ектаў і нематэрыяльных праяўленняў творчасці чалавека, якія могуць уяўляць гісторыкакультурную каштоўнасць, наданне матэрыяльным аб’ектам і нематэрыяльным праяўленням творчасці чалавека статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці, улік, захаванне, аднаўленне, утрыманне і выкарыстанне гісторыка-культурных каштоўнасцей, што ажыццяўляюцца ў мэтах зберажэння і памнажэння гісторыка-культурнай спадчыны2. Істотных праблем з прававымі, навуковымі і інфармацыйнымі мерамі сённяшні ўласнік гісторыка-культурнай каштоўнасці (Гісторыка-культурны музейзапаведнік «Заслаўе») не мае. Аднак існуюць пэўныя праблемы, звязаныя з эканамічнымі і матэрыяльна-тэхнічнымі мерамі па ўтрыманню Эрмітажа палацава-паркавага комплексу Пшаздзецкіх.

Доўгі час – з 1969 па 2011 гг. – аб’ект быў на балансе Міністэрства адукацыі. У Эрмітажы палацава-паркавага комплексу Пшаздзецкіх знаходзіўся «Дом дзіцячай творчасці». Гісторыка-культурны музейзапаведнік «Заслаўе» стаў уласнікам аб’екта толькі ў 2011 г., падпісаўшы ахоўнае абавязацельства. Працэс перадачы адбыўся дзякуючы намаганням былога намесніка дырэктара па навуковай працы ГКМЗ «Заслаўе» Н. С. Стрыбульскай, якая кампетэнтна займалася пытаннямі абгрунтавання перадачы гісторыка-культурнай каштоўнасці музею-запаведніку. На жаль, адсутнасць належнай увагі да пытанняў аховы і ўтрымання Эрмітажа прычынілася да аварыйнага стану аб’екта.

Дзяржаўная палітыка ў сферы аховы гісторыка-культурнай спадчыны рэалізуецца Міністэрствам культуры рознымі шляхамі, адзін з якіх − вядзенне Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцяў Рэспублікі Беларусь. Помнік архітэктуры «Эрмітаж палацава-паркавага комплекса Пшаздзецкіх» уваходзіць у склад «Гістарычнага цэнтра г. Заслаўе: будынкі і збудаванні, планіровачная структура і ландшафт» і ўключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Рэспублікі Беларусь пад шыфрам 612Е000324 згодна з Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 14.05.2007 № 578. Згодна з пунктам 3 артыкула 16 главы 3 Закона «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь»: матэрыяльныя аб’екты, якія ўваходзяць у склад комплексных матэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей, але якім асобна не нададзены статус гісторыка-культурнай каштоўнасці, лічацца матэрыяльнымі гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі без катэгорыі3.

Нягледзячы на тое, што Эрмітаж палацава-паркавага комплексу

2Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь: Закон Рэспублікі Беларусь, 9 студзеня 2006 г. № 98-З // Нацыянальны рэестр прававых актаў Рэспублікі Беларусь. 2012. № 56. 2/1926. <H11200374>.

3Там жа.

А. І. Шаланда

сфрагістычныя матэрыялы, а таму не магла ахапіць усе аспекты прабле- мы.

Адной з прычынаў такога стану з’яўляецца недастатковая вывуча-

жанкам сфрагістычных крыніц значна большы. У першую чаргу яны мо- гуць быць выкарыстаны для даследавання пэўных аспектаў геральдыкі Радзівілаў у ХVI–ХVIІ стст.

Калі з гербавымі выявамі Радзівілаў паноў і Радзівілаў князёў у прынцы- пе ўсё зразумела (іл. 1–2), то ў адносінах да іншых геральдычных элементаў іх гербаў гэтага не скажаш. Галоўнай мэтай нашага артыкула з’яўляецца

5Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. Нарысы сфрагістыкі. Мінск, 1993. С. 22, 45, 66.

6Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

Харків, 2009. С. 154–156, 159, 162–169. Мал. 557–562, 568–569, 588–590, 606–611,

616–621, 625, 627.

7Однороженко О. Руські родові герби XIV–XVI ст. як генеалогічне джерело // Генеалогія: Збірка наукових праць. Вип. 1. Киïв, 2013. С. 416–417. Мал. 45, 47, 48– 50.

Геральдыка Радзівілаў

вывучэнне такіх аспектаў геральдыкі Радзівілаў, як кшталты тарчаў і іх змены, наяўнасць ці адсутнасць гелмаў, тыпалогія каронаў, практыка ўжывання кляйнотаў, намётаў і тарчатрымальнікаў у ХVI–XVII стст. Сваё даследаванне мы абаперлі як на вядомы і ўжо апублікаваны сфрагістычны матэрыял, так і выяўлены ў фондах Гродзенскага дзяржаўнага гісторыкаархеалагічнага музея (ГДГАМ), а таксама ў зборах Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі (НГАБ) у Мінску і Галоўнага архіва стара- жытных актаў у Варшаве.

Тарча

Апублікаваны пячаткавы матэрыял Радзівілаў за першую палову ХVI ст. адназначна сведчыць, што першапачаткова выкарыстоўвалася так зва- ная «нямецкая» тарча розных канфігурацыяў у гатычным стылі. На самых ранніх пячатках Мікалая Мікалаевіча Радзівіловіча 1501 і 1510 г. яны былі аточаны стужкамі з лацінскімі гатычнымі легендамі8. Менавіта яму і яго нашчадкам 25 лютага 1518 г. імператар Максімільян І надаў тытул кня- зя С.Р.І. на Гонядзі і Мядзелі, а таксама княжацкі герб9 (іл. 1). Здавала- ся, што з’явіліся законныя падставы для зменаў герба на пячатках нова- спечанага князя – маецца на ўвазе, што ён павінен быў адпавядаць таму ўзору, які быў намаляваны ў імператарскім прывілеі. Але канцлер ВКЛ Мікалай Мікалаевіч Радзівіл яшчэ 4 жніўня 1519 г. працягваў карыстацца сваёй старой пячаткай, дзе быў герб «Трубы» без якіх-небудзь княжацкіх дадаткаў10.

Больш таго, яго нашчадкі – князі на Гонядзі і Мядзелі – таксама не скарысталіся такой магчымасцю, захаваўшы толькі кшталт тарчы. Унуч- ка Мікалая – Ганна Янаўна Радзівіл – яшчэ ў 1574 г. карысталася пячат- кай са звычайным гербам «Трубы», дзе выява была пакладзена на тарчы «нямецкага» тыпу, выкананай ў рэнесансавым стылі11. «Нямецкая» тарча была таксама ў гербе «Трубы» пана на Біржах і Дубінках Юрыя Мікалаевіча Радзівіловіча, кіеўскага ваяводы (1511–1514), падчашага ВКЛ (1509–1517) і троцкага дзяржаўцы. Гэта вынікае з яго пячаткі, якой ён карыстаўся ў 1514 г.12 Такі ж кшталт тарчы быў на гербавай пячатцы яго сына Мікалая Юр’евіча Радзівіла Рудога, якой ён карыстаўся ў 1544 г.13

Кшталт тарчы ў гербах Радзівілаў рэзка змяняецца пасля паўторнага надання ім тытула князёў С.Р.І. 10 снежня 1547 г. імператарам і кара-

8Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 159, 300–301. Мал. 588–589.

9Górzyński S. Rodzina Radziwiłłów i ich tytuły. S. 46; Antoniewicz M. Protoplaści książąt

Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii. Warszawa, 2011. S. 22, 23. Foto 2.

10Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 159.

11Там жа. С. 159, 301. Мал. 590.

12АлфьоровО.,ОднороженкоО.УкраïнськіособовіпечаткиXV–XVIIст.заматеріалами киïвських архівосховищ. Харків, 2008. С. 134. № 584.

13Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 154, 297. Мал. 557.

А. І. Шаланда

Іл. 3–4. Фота і перамалёўка гербавай пячаткі віленскага ваяводы, земскага маршалка, канцлера ВКЛ, берасцейскага старосты, дзяржаўцы барысаўскага і шоўленскага Мікалая Радзівіла «Чорнага», 1554 г.

лём Гішпаніі Каралем V14. 14 снежня таго ж года Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў ад рымскага, чэшскага і вугорскага караля Фердынанда І яшчэ адзін пацвярджальны прывілей на імперскі княжацкі тытул, які захаваўся да нашых дзён15. Паводле змешчанага там каляровага малюнку княжац- кага герба Радзівілаў, галоўная тарча павінна была выглядаць як картуш16 (іл. 2). Картушы пачынаюць дамінаваць у радзівілаўскай геральдыцы з гербавых пячатак князя на Алыцы і Нясвіжы Мікалая Радзівіла Чорнага і князя на Біржах і Дубінках Мікалая Радзівіла Рудога. Можна нават вызна- чыць дакладную дату, калі гэта адбылося – 1554 г.17 Менавіта гэтая дата была пазначана па баках картуша з гербам на пячатцы Мікалая Радзівіла Чорнага18 (іл. 3–4).

Пераважна картушы фіксуюцца на гербавых пячатках Радзівілаў фак- тычна ўсю другую палову XVI – першую палову XVII ст.19 У сярэдзіне XVII ст. мяняецца іх стыль – картушы набываюць барокавую форму, як на пячатцы Багуслава Радзівіла (1649 г.)20 (іл. 5–6). Аднак, яшчэ адной распаўсюджанай з’явай у радзівілаўскай сфрагістыцы гэтага часу становіцца размяшчэнне іх княжацкага герба без тарчы – проста ў полі пячаткі21. На нашу думку,

14Górzyński S. Rodzina Radziwiłłów i ich tytuły. S. 46; Antoniewicz M. Protoplaści książąt Radziwiłłów. S. 63.

15AGAD. Zb. Perg. Nr 1438.

16Górzyński S. Rodzina Radziwiłłów i ich tytuły. S. 46; Antoniewicz M. Protoplaści książąt Radziwiłłów. S. 64. Foto 17.

17Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. С. 45, 66. Мал. 58; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 154, 162–163, 297,

303.Мал. 559–561, 607–609.

18Шаланда А. Радзівілаўская геральдыка ў ХV–ХVІ ст. С. 96, 98; ГДГАМ, КП № 9216, арк. 1 адв. На дакуменце ад 29 ліпеня 1555 г.

19Цітоў А. Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. Мінск, 1999. С. 73; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 163–166, 304–

305.Мал. 610–611, 618, 620.

20НГАБ, ф. 694, воп. 4, спр. 1961, арк. 4; НГАБ, ф. 694, воп. 8, спр. 12, арк. 1 (19.

ІІ.1649 г.); Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. С. 22. Фота 1; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 155, 163–164, 165, 166–167.

21Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. С. 66. Мал. 59; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 154, 155–156, 165,

Геральдыка Радзівілаў

такая дэгеральдызацыя была выклікана ўвядзеннем Радзівіламі ў свае гер- бы княжацкай мітры, пра што ніжэй.

Ужыванне гелмаў у геральдыцы Радзівілаў упершыню фіксуецца ў 1546 г. на гербавай пячатцы, якой яшчэ да атрымання тытула князя С.Р.І.

Іл. 5–6. Фота гербавай пячаткі і малюнак герба (маст. А. Леўчык) Багуслава Янушавіча Радзівіла, 1649 г.

карыстаўся Мікалай Радзівіл Чорны. Быў ён адзін, скіраваны ў анфас, краты не захаваліся22 (іл. 7). У адрозненне ад яго Мікалай Радзівіл Руды яшчэ ў 1550–1551 гг. карыстаўся яўна вырабленай раней пячаткай з гер- бам, дзе быў гелм, скіраваны ў правы бок23 (іл. 8). Абодва згаданыя гел- мы адносіліся да так званага гаршчковага тыпу. Звяртае на сябе ўвагу іх розная пастава. Наколькі можна меркаваць, Мікалай Радзівіл Чорны свой

Іл. 7–8. Гербавыя пячаткі Мікалая Радзівіла «Чорнага» (1546 г.) і Мікалая Радзівіла «Рудога» (1550 г.). Паводле А. Аднарожанкі.

гелм змясціў на ўзор гелму з малюнку герба, які быў нададзены яшчэ ў 1518 г. Мікалаю Мікалаевічу Радзівіловічу. У сваю чаргу, Мікалай Радзівіл Руды, скіраваўшы свой гелм у профіль, імкнуўся такім чынам падкрэсліць старажытнасць роду, як таго вымагалі геральдычныя правілы, прынятыя ў Заходняй Еўропе24.

Пасля 1547 г. у гербах Радзівілаў, асабліва нясвіжска-алыцкай галіны,

166, 297–298, 305. Мал. 562–569, 621, 627.

22Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 162, 303. Мал. 606.

23Там жа. С. 154, 297. Мал. 558.

24Цітоў А. Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. С. 69.

А. І. Шаланда

пераважна выкарыстоўваліся тры гелмы: адзін у цэнтры, два па баках, скіраваныя да цэнтральнага, як таго патрабавалі геральдычныя правілы і адпаведны малюнак з княжацкага прывілею. Былі яны закратаваныя, так званага турнірнага тыпу, падобна як на пячатках Мікалая Чорнага (1557 г.) і яго сыноў – Мікалая Крыштафа Сіроткі (1577 г.) і Альбрэхта (1577, 1591 г.) Радзівілаў25. Вядомы таксама выпадак ужывання аднаго гелму. У 1633 г. пячаткай з гербам, дзе быў толькі адзін гелм, карыстаўся Альбрэхт Станіслаў Станіслававіч Радзівіл26.

Гелмы маглі зусім адсутнічаць, асабліва калі ў гербах Радзівілаў не было галоўнай тарчы і мелася або княжацкая мітра, або біскупскі (кардынальскі) капялюш27, што ў апошнім выпадку цалкам адпавядала заходнеўрапейскаму геральдычнаму правілу.

Карона

У радзівілаўскай геральдыцы ХVI–XVII стст. выкарыстоўваліся два тыпы каронаў: шляхецкая і княжацкая (мітра). Шляхецкія кароны, няглед-

не Радзівіламі княжацкай мітры, якая не была санкцыянавана княжацкімі прывілеямі 1518 і 1547 г. і якая ў геральдыцы ВКЛ належала да прэра-

25Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 155, 162, 163, 164–165, 166, 167, 303, 304. Мал. 608, 611, 616, 618.

26Там жа. С. 166, 305. Мал. 625.

27Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. С. 22, 45, 66. Фота 1. Мал. 58–59; Одноро- женко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 154– 156, 163–164, 165, 297, 298, 305. Мал. 562, 568–569, 621, 627.

28Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст.

С. 162, 303. Мал. 606.

29Цітоў А. Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. С. 8.

30Однороженко О. Руські родові герби XIV–XVI ст. як генеалогічне джерело. С. 416– 418.

Геральдыка Радзівілаў

гатывы вялікіх князёў літоўскіх або княжацкіх родаў Гедымінавічаў ці Рурыкавічаў. Упершыню герб Радзівілаў пад княжацкай мітрай змясціў у сваім геральдычна-генеалагічным творы «Гняздо цноты» (Кракаў, 1578 г.) Барташ Папроцкі31 (іл. 10). Княжацкая карона ў гербе фіксуецца з кан-

Іл. 10–11. Герб князёў Радзівілаў паводле Барташа Папроцкага (1578 г.) і фота гербавай пячаткі Януша Радзівіла, 1603 г.

ца XVI cт. на радзівілаўскіх гарматах32. Аднак у сфрагістыцы Радзівілаў мітра з’яўляецца ў пачатку XVII ст. і першым, хто яе змясціў у сваім гербе, быў князь на Біржах і Дубінках Януш Крыштафавіч Радзівіл (1603, 1605 г.)33. Звяртае на сябе ўвагу тое, што ён выкарыстаў княжацкую шапку без кулі з крыжам – цалкам у геральдычных традыцыях ВКЛ (іл. 11). Пазней гэты геральдычны адпаведнік княжацкага тытула замацаваўся як сярод Радзівілаў біржанска-дубінкаўскай галіны, так і нясвіжска-алыцкай. Пры гэтым, у сітуацыі, калі ў гербах адсутнічала галоўная тарча, мітра змяшча- лася або непасрэдна на галаве, або над галавой арла34.

Паступова княжацкія мітры ў гербах Радзівілаў набываюць дэталі, ха- рактэрныя для заходнееўрапейскай геральдыкі – кулю з крыжам, гар- настаевае футра, пэрліны. Відаць, невыпадкова, што ўпершыню яны фіксуюцца ў сфрагістыцы тых прадстаўнікоў роду, якія мелі цесныя сувязі з арыстакратычнымі родамі Заходняй Еўропы, у прыватнасці, на пячат- ках Багуслава Радзівіла (1649 г.) ці яго дачкі – Людвікі Караліны Радзівіл (1693 г.)35 (іл. 5, 12). У апошнім выпадку маем характэрнае спалучэнне княжацкай мітры з перавітымі «стужкамі кахання», бо герб быў шлюбным (муж – Людвік, маркграф Брандэнбургскі).

31Paprocki B. Gniazdo cnoty. Kraków, 1578. Folio 1154.

32Мальченко О. Орнаментована артилерія на Правобережній Україні (XV–XVIII ст.).

Киïв, 2009. С. 231. Мал. 12.

33НГАБ, ф. 694, воп. 4, спр. 1961, арк. 167, 168; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 155.

34Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. С. 66. Мал. 59; Однороженко О. Руські королівські, господарські та князівські печатки ХІІІ–ХVI ст. С. 155–156, 166, 298, 305. Мал. 568–569, 627.

35НГАБ, ф. 694, воп. 4, спр. 1961, арк. 4, 91; НГАБ, ф. 694, воп. 4, спр. 1420, арк. 1 (1693 г.).