- •Социология
- •Пiкiр жазғандар:
- •Қазақстан социологтары ассоциациясының президенті, социология ғылымдарының докторы, профессор м.Тәжиннің алғы сөзі
- •І бөлім. Социологияның ұғымдық аппараты
- •Социологияның объектісі мен пәні
- •Социологиялық білімнің құрылымы
- •Социологияның функциялары
- •Пайдаланылған әдебитеттер тізімі
- •Социологияның категориялары мен ұғымдарын жіктеу
- •Әлеуметтік іс-әрекеттер, өзара іс-қимылдар және қарым-қатынастар
- •Қоғам құрылымындағы тұлға
- •Әлеуметтік мәртебелер және рөлдер
- •Әлеуметтік стратификация
- •Әлеуметтік топтар
- •Әлеуметтік институт
- •Қоғамның басты институттарының белгілері [40]
- •Әлеуметтік ұйымдар
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Қазақстанда социологиялық көзқарастардың қалыптасу негіздері
- •Қазақстанда социология ғылымының қалыптасуы (ретроспективті шолу)
- •Қазақстанда қазіргі заманғы социология ғылымы дамуының негізгі бағыттары
- •Қазақстан Республикасының “Социология” мамандығы бойынша кадрлар даярлайтын жоғары оқу орындары
- •Социология бойынша докторлық диссертациялар1
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Іі бөлім. Социология ғылымының қалыптасуы және дамуы
- •Әлеуметтік білім эволюциясы
- •Социологиялық ойдың дамуын кезеңге бөлу
- •Ежелгі Шығыс пен Ежелгі Греция мемлекеттеріндегі әлеуметтік ілімдер Ежелгі Қытайдағы әлеуметтік ілімдер
- •Ежелгі Үндістанның әлеуметтік-саяси көзқарастары
- •Ежелгі Грецияның әлеуметтік білімі
- •Орта ғасырлардағы әлеуметтік таным
- •Араб шығысының социологиялық ойы
- •Жаңа дәуірдің социологиялық ойлары
- •Қайта өрлеу дәуірі
- •Ағылшын ағартушылығы
- •Француз ағартушылығы
- •Неміс ағартушылығы
- •Қорытынды
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Идеялары, теориялары және өкілдері Огюст Конт
- •Джон Стюарт Милль
- •Карл Маркс
- •Герберт Спенсер
- •Вильфредо Парето
- •Фердинанд Теннис
- •Эмиль Дюркгейм
- •Гаэтано Моска
- •Георг Зиммель
- •Макс Вебер
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Жаһанданудың қазіргі теориялары
- •Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
- •Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
- •Эммануил Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы
- •Мануэль Кастельс: ақпараттық экономика және жаһандану процесі
- •“Қайраткер - құрылым” теориялары қазіргі қоғамды зерттеудің құралы ретінде
- •Маргарет Арчердің морфогенез теориясы
- •Құрылымдық келісім
- •Мәдени-әлеуметтік өзара іс-қимыл
- •Құрылымды өңдеу (Морфогенезис) Құрылымды ұдайы өсіру (Морфостазис)
- •Энтони Гидденстің құрылымдық теориясы
- •Қызмет және құрылым: Джеффри Александердің жаңа функционализмі
- •Жаңа институционализм теориясы
- •Нил Флигстайнның жаңа институционализм теориясының сараптамасы
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Ііі бөлім. Орта деңгей теориясы
- •Экономикалық социология пәні
- •Экономикалық социологияның тарихи дамуы
- •Экономикалық социологияның негізгі категориялары
- •Нарық социологиясы
- •Қазіргі заманғы капиталистік нарықтардың әлеуметтік құрылымы (жетілген типтер) [21]
- •Кәсіпкерлік социологиясы
- •Шаруашылық ұйым социологиясы
- •Еңбек нарығы және жұмыспен қамту порблемасының социологиясы
- •Пайдаланылған әдебиеттір тізімі
- •Саяси социологияның пайда болуы мен дамуы
- •Саясаттану және саяси-әлеуметтік пікір алысулардың айырмашылығы
- •Саяси социологияның зерттеу объектісі мен пәні
- •Саяси социологияның субъектісін түсіну
- •Саяси социологияның әдістері және заңдылықтары
- •Институттар - саяси социологияның орталық категориясы ретінде
- •Билікке түсінік беру
- •Саяси социологиядағы мемлекет категориясы
- •Азаматтық қоғам және оның институттары
- •Саяси социологияны анықтаудағы тұлғаның орны
- •Саяси жетекшілік
- •Қоғамдық пікірдің саяси социологиясы
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Ғылым социологиясы
- •Білім беру социологиясы
- •Мәдениет социологиясы
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Дін социологиясының қалыптасуы мен дамуы
- •Дін және қоғам. Діннің әлеуметтік функциялары
- •Діни ұйымдар мен діни индивид типологиясы
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Этникалылықтың теориялық мәселелері
- •Этносаралық қатынастар
- •Қазақстандағы этносаралық қатынастарды социологиялық зерттеу
- •Этносоциологиялық зерттеу методологиясы
- •1. Олардың ішінде аймақтарға үлестіргенде сұралуға тиіс:
- •2.Тұрғылықты мекенжайы бойынша:
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Әлеуметтік жанжал табиғаты
- •Жанжалды жіктеу
- •Саяси жанжалдың өзіне тән ерекшелігі
- •Жанжалдар динамикасы және оларды реттеу әдістері
- •Жанжал қоғам мен тұлғаның әлеуметтік әрекеттесуінің
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Іv бөлім. Социологиялық зерттеудің методологиясы мен әдістері
- •Методологиясы мен логикасы
- •Ғылыми және социологиялық зерттеудің методологиясы мен логикасы
- •Социологиялық зерттеудің кезеңдері
- •Социологиялық зерттеудің бағдарламасы
- •Социологиялық зерттеудің іріктеуін құрау. Іріктеу жиынтығы
- •Сипатты есептеу
- •Квоталық және кездейсоқ зерттеу әдістері
- •Іріктеу жиынтығы элементтерінің құрылымы
- •Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- •Социологиялық зерттеулерді жіктеу
- •Сандық және сапалық әдістер: бәсекелестік пен серіктестік
- •Формализмге негізделген сұрау
- •Формализмге негізделмеген сұхбат
- •Фокус-топ
- •Бақылау
- •Социологиялық және маркетингтік ақпарат жинаудың халықаралық ережелері
- •Формализмге негізделген сұрақнама
- •Қымбатты “n”-лық!
- •Қатысқаныңыз үшін алдын ала алғыс білдіреміз!
- •Өзіңіз туралы айта кетсеңіз:
- •Қатысқаныңыз үшін рахмет!
- •Фокус-топтың гайды
- •22.Ядов в.А. Стратегия социологического исследования. - м., 1998
- •10.0.5. Нұсқасындағы spss статистикалық мәліметтер жинаудың, талдаудың көпфункционалдық кешені Бағдарламамен танысу
- •Терезелер
- •Диалогтық терезелер
- •1 Сурет. Диалогтық терезенің басқару элементтері.
- •Мәліметтермен жұмыс. Мәліметтерді талдаудағы негізгі қадамдар
- •Мәліметтер редакторы
- •2 Сурет. Мәліметтер редакторының терезесі.
- •Жаңа файл жасау
- •Мәліметтерді енгізу
- •Мәліметтерді түзету
- •Файлды сақтау
- •Жұмыс файлын ашу
- •Файл туралы ақпарат
- •Нәтижелерін шығару
- •Мобилдік кесте
- •Мәліметтерді талдау кезеңдері
- •Зерттеу нәтижелерін ұсыну
- •Зерттеу нәтижелерін жұртшылыққа жеткізу
- •Мазмұны
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Theorіe des kommunіkatіven Handeіns І-ІІ. Frankfurt a. M., 1981
Филиппов. Теоретическая социология // Теория общества. Под ред. Филиппова А.Ф., М., 1999
Западная теоретическая социология. Игорь Громов, Андрей Мацкевич, Владимир Семенов. Санкт-Петербург, 1996
Штомпка. Социология социальных изменений. М.: Аспект Пресс, 1996, гл.б. (Глобализация человеческого сообщества).
Монсон Пер. Современная западная социология. Санкт-Петербург, 1992
Социология на пороге ХХІ века. Москва, 1999
Валлерстайн. Россия и капиталистическая миэкономика // Свободная мысль. 1996, ғ 5
Wallersteіn І. The Modern World - System and Evolutіon // Journal of World - System Research. 1995. Vol. І, # 19
Девятко. Э. Уоллерстайн о возникновении глобальной социальной системы: дифференциация. Интеграция и эволюция // История теоретической социологии. Том 4. - М., 1999
Хантингстон. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология.// Под ред.В.Л. Иноземцева. М., Academіa, 1999
Robertson R. Globalіzatіon Socіal Theory and Global Culture. London: Sage, 1994
Rіtzer. The McDonaldіtіon. Theses. London, 1998
Кастельс. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. Перевод с англ. Под научной ред. О.И. Шкаратана. М., 2000
Кастельс. Становление общества сетевых структур // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология. Под ред. В.Л. Иноземцева. М., 1999
Кастельс. Могущество самобытности. // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология.// Под ред.В.Л. Иноземцева. М., Academіa, 1999
Арчер. Реализм и морфогенез. // Теория общества. Под ред. А.Ф. Филиппова. М., 1999
Bhaskar R. The possіbіlіty of naturalіsm. N.Y.; L. Verso, 1989
Gіddens A. The Consequences of modernіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1990
Gіddens A. Modernіty and self - Іdentіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1991
Флигстайн. “Критический анализ нового институционализма: поля, власть и социальный талант” (Препринт, доступный в ксерокопии).
Забирова А.Т. Новейшие теории и концепции социологической науки. Астана, 2001.
Ііі бөлім. Орта деңгей теориясы
Социология өзге ғылым секілді өзінің даму барысында ішкі құрылымдану процесін өткереді. Әлеуметтік құбылыстар мен процестер жөніндегі ғылыми білімдерді жүйелендіру іске асырылады. Социологиялық білімнің құрылымы қоғамдық қатынастардың мәнін, табиғатын және жекелеген салаларының даму функциясын терең түсінуге мүмкіндік беретін бір-бірімен өзара байланысты түсініктер, көзқарастар мен теориялардың ретке келтірілген жүйесі болып табылады. Түптеп келгенде, ғылымның жекелеген салаларында жасалынатын социологиялық түсініктер, ұғымдар мен теориялар қоғам туралы әлеуметтік жүйе ретінде біртұтас түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Социологияда зерттеудің пәніне, әдістемесіне және міндеттеріне негізделіп, ғылыми білімнің бірнеше жіктелімдері пайдаланылады.
Функциялары мен міндеттері бойынша ерекшеліктері бар социологиялық білімнің үш деңгейін бөліп қарастыру кең таралған. Олар: іргелі білімдер деңгейі, қолданбалы зерттеулер деңгейі, әлеуметтік инженерия. Теориялық социология белгілі бір саланың әмбебап заңдылықтарын және талдау принциптерін ашатын теориялар мен тұжырымдамалар жиынтығын білдіреді. Қолданбалы зерттеулер өзекті тәжірибелік маңызы бар проблемаларды зерттеуге бағытталған. Әлеуметтік инженерия нақты әлеуметтік проблемаларды шешуде түрлі технологиялар мен техникалық құралдарды өзара ұйымдастыру мақсатымен ғылыми білімдерді іс жүзінде енгізу болып табылады.
Оған қоса социология макро- және микро социология болып екіге бөлінеді. Макросоциология кең көлемді әлеуметтік жүйелерді және тарихи ұзақ процестерді қарастырады. Микросоциология адамдардың күнделікті жүріс-тұрысының тікелей тұлғааралық өзара әрекеттесуін зерттейді. Бұл деңгейлер өзара байланысты және социология пәнін екі жақты зерттеп білуге мүмкіндік береді, бір жағынан, әлеуметтік жүйелердің, құрылымдардың және институттардың адамдар іс-әрекетін реттеуші ретіндегі әсері, екінші жағынан, қоғамның құрылымдық элементтерінің қалыптасуы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың әлеуметтік іс-әрекеттерінің нәтижесі ретінде талдануы қарастырылады.
Социологиялық білімнің осы деңгейлерінің қиылысуы нәтижесінде оның өзіндік формасы ретінде орта деңгей теориялары шығады, олар: тұлға социологиясы, отбасы социологиясы, саяси социология, этносоциология, білім социологиясы т.б. Бұл жерде мәселе зерттелетін объектінің сипаты бойынша ғылыми білімнің құрылымдық элементтерінің бөлінуі жөнінде болып отыр. Орта деңгей теориясы немесе арнайы социологиялық теориялар қоғамдық өмірдегі әлеуметтік институттардың және топтардың жекелеген жақтары мен салаларын қамтиды. Олар әлеуметтік ғылымның да, социологиялық ғылымның да, пәнаралық өзара әрекеттесу дәстүрінде дамиды.
“Орта дейгей теориялары” ұғымын американдық социолог Р.Мертон енгізді. Ол іргелі және эмпирикалық зерттеулердің қарама-қарсылығы нәтижесінде пайда болып, “жоғары” теория мен нақты құбылыстар мен процестерді зерттеп білуде алынған эмпирикалық мәліметтер арасындағы “көпірге” айналды. Орта деңгей теориялары зерттеудің теориялық және эмпирикалық деңгейлерін үйлестіреді, бұған қоса жалпы социологиялық теорияларға да және нақты социологиялық зерттеулердің нәтижелеріне де сүйенеді.
Социология тарапынан іргелі деңгейде ұсынылып отырған тұжырымдамалар абстракциясының жоғары дәрежесімен ерекшеленеді және әлеуметтік топ немесе әлеуметтік процесс ретінде нақты социологиялық бірліктерді зерттеп білу үшін тікелей қолданылуы мүмкін. Жалпы теориялық білім қоғамдық өмірдің түрлі жақтарын байқаудан, талдап қорытындылаудан тұрады, барлық әлеуметтік құрылымдар үшін бірыңғай заңдылықтарды анықтауға бағытталған.
Алайда социология - абстрактылы ғылым емес, ол ең алдымен қоғамдағы әлеуметтік топтардың мүдделерінің тепе-теңдігін және әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ететін нақтылы әлеуметтік проблемаларды шешу мен зерттеп білу міндеттерін атқарады. Социология қоғамдық процестер мен құбылыстардың нақтылы бейнесін беретін, жекелеген әлеуметтік фактілер туралы дәлме-дәл, шынайы мәліметтерге негізделуі тиіс. Орта деңгей теориялары отбасы, еңбек қатынастары, жанжал, ауытқушылық жүріс-тұрыс, жастар және т.б. әр түрлі мазмұнды феномендерді зерттеп білуде теориялық аппаратқа бейімдеуге мүмкіндік береді. Эмпирикалық мәліметтер эмпирикалық зерттеу әдістері - сұрау, бақылау, құжаттарды талдау, эксперимент т.б. көмегімен жиналады. Нақтылы зерттеулер нәтижелері негізінде іргелі жете зерттеулерді байыта түсетін жаңа теориялық талдап қорытулар пайда болады.
Орта деңгей теориясының басты ерекшелігі мынада, олар тәжірибемен органикалық түрде байланысты және адамзат іс-әрекетінің нақтылы салаларын зерттеуге ғылыми негіз болады. Социология құрылымына орта деңгей теориясын енгізу социологтар жұмысының тиімділігін арттырды, олардың зерттеулерінің ауқымын кеңейтті және тереңдете түсті, әлеуметтік процестерді басқару үшін ғылыми және тәжірибелік ұсыныстардың құндылығын мойындауға ықпалын тигізді. Өмірдің түрлі салаларын қамтитын көптеген салалық социологтар пайда болды. Олардың ішінде табысты түрде өзіндік ерекшелігі бар ұғымдар аппараты, зерттеу әдістемелері жасалынады, мәліметтер базасы жинақталады, теориялық талдау қорытындылары жасалып, жаңа тұжырымдамалар мен теориялар қалыптасада.
Орта деңгей теорияларының барлығын шартты түрде үш топқа бөлуге болады:
- әлеуметтік институттар теориясы, ол күрделі әлеуметтік тәуелділіктер мен қатынастарды зерттейді (отбасы социологиясы, білім социологиясы, еңбек социологиясы, экономикалық социология, саяси социология, ғылым социологиясы, дін социологиясы және басқалар);
- әлеуметтік қауымдастықтар теориясы, ол кіші топтан бастап әлеуметтік топқа дейінгі қоғамның құрылымдық бірліктерін қарастырады (әлеуметтік құрылымдар социологиясы, ұйым социологиясы, этносоциология, аймақтар социологиясы, қала социологиясы, кіші топтар социологиясы, жастар социологиясы т.б.);
- арнайы бағытталған әлеуметтік процестер теориясы, ол әлеуметтік өзгерістер мен процестерді зерттейді (ауытқушылық жүріс-тұрыс социологиясы, мобильділік социологиясы, қоғамдық қозғалыстар социологиясы және т.б.).
Енді бұл оқулықта кеңінен қарастырылмайтын бірқатар жеке социологиялық ағымдардың пәндік саласы мен сипатына қысқаша тоқтала кетейік.
Отбасы социологиясы - отбасының қалыптасуы мен қызмет етуін, отбасылық-некелік қатынастарды нақтылы мәдени және әлеуметтік-экономикалық жағдайда зерттейтін социологияның бір саласы. Мұнда отбасы әлеуметтік институт ретінде ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар және басқа туған-туыстары арасындағы өзара қарым-қатынастарын реттеп отыратын әлеуметтік нормалар жиынтығы ретінде сипатталады.
Тұлға социологиясы - тұлғаны оның әр түрлі іс-әрекеті барысында пайда болатын әлеуметтік қатынастардың объектісі және субъектісі ретінде зерттейді.
Еңбек социологиясы - еңбекті адамның және қоғамның өмір сүруінің негізгі шарты ретінде қарастырады. Еңбек, ең алдымен адам мен табиғат арасында болатын процесс, онда адам өз әрекетімен табиғатпен екі ортадағы зат алмасуды реттеп, бақылап отырады. Ол адамдар мен қоғамның өмір сүруіне қажетті игіліктерді өндіруде біріккен және ұжымдық әрекет ретінде көрініс береді.
Жастар социологиясы - балалық шақтан ересектер әлеміне өтпелі сатыда тұрған әлеуметтік-демографиялық топтың жүріс-тұрысын зерттейтін социологияның бір саласы. Олар өмірдің отбасылық және онан тыс кезеңінен өтеді, қалыптасқан жағдайға байланысты нормалар мен құндылықтар жаңа арнаға түседі, осының бәрі өзіндік ерекшелігі бар, жастарға тән жүріс-тұрыстан, сана-сезімнен және жастық субмәдениет ұғымынан көрініс береді.
Әлеуметтік страфикация теориясы - қандай да бір қоғамдағы көптеген әлеуметтік топтар мен таптарды зерттеуге бағытталған. Олардың өкілдері бір-бірінен тең емес билік көлемімен, материалдық байлығымен, құқықтары және міндеттерімен, артықшылықтары және беделімен ерекшеленеді. Ал әлеуметтік қоғамдастық ішкі байланыстары мен қатынастарының тұрақтылығымен сипатталады. Сондықтан бұл әлеуметтік топтарды былайша бөліп көрсетуге болады: әлеуметтік-таптық, аумақтық, кәсіби, этноәлеуметтік, дінаралық және басқалар. Адамдар өмір сүру барысында әлеуметтік кеңістікте бір топтан екінші топқа ауысып отырады. Әлеуметтік мобильділік тік және көлденең бейнеде болады, ал оның өнімділігі қоғамның даму деңгейін және жеке адамның әлеуметтік таңдауының еркіндігін көрсетеді.
Қоғамдық пікір социологиясы - ұжымдық пікірлер мен пайымдау саласын зерттейді. Олар үкіметтің бақылауынан тыс тұрғанымен, саяси процестердің барысына, шешімдер қабылдауға және қоғамдық саясаттың дамуына әсер етеді. Онда қоғамдық пікірдің қалыптасу кезеңдері, оның құрылымы және қоғамдағы қызметтері қарастырылған.
Бос уақыт социологиясы - қоғамның өмір сүру барысын зерттеудегі социологияның маңызды бағытының бірі. Бос уақытты тиімді пайдалану еңбек өнімділігін арттыру үшін сарқылған күшті қайта орнына келтіруде индивид үшін ғана емес, сонымен қатар адамның мәдени дамуына, оның өзгеріп отыратын әлемде тоқтаусыз әлеуметтенуі үшін де маңызды мәселе.
Аймақ социологиясы - зерттеу пәні ретінде белгілі бір әлеуметтік аумақтық қауымдастық шеңберіндегі адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекетін бөліп көрсе де, әлеуметтік аумақтық қауымдастықтар қалалық және ауылдық жерлерде орналасуына орай тұрақты экономикалық, әлеуметтік және мәдени байланыстар мен қатынастар секілді жүйелендірілген белгілерге ие болады.
Ұйымдастыру және басқару социологиясы шеңберінде адамзат қоғамының әрекетіне негізделген күрделі әлеуметтік организм қарастырылады. Бұл жерде қоғамның мақсаттары, әлеуметтік құрылымы, технологиясы, ұйымдарды басқару мен қызмет ету проблемалары қарастырылады.
Девианттық жүріс-тұрыс социологиясы - орта деңгей теориясы ретінде әлеуметтік нормалар талабынан ауытқитын, әлеуметтік жүріс-тұрысының белгілі бір формаларын зерттейді. Девиацияның түрлері, оның пайда болуының себептері, әлеуметтік ауытқушылықты реттеп отыратын әлеуметтік қадағалаудың түрлері мен формалары қарастырылады.
Гендер социологиясы әйелдер мен ерлердің әлеуметтік сипаты мен мәртебелелерің ұқсастығы мен айырмашылығының әлеуметтік механизмдерін зерттеуге бағытталған. Гендерлік тұрғыдан әлеуметтенудің, жіктеудің және стратификацияның әлеуметтік процестері қарастырылады, саяси, құқықтық, экономикалық және мәдени қатынастардың гендерлік аспектілері анықталады.
Атап көрсетілген орта деңгей теориялары қоғамдық өмірдің жекелеген салалары мен бөлімдерінің социологиялық проблемаларын қарастырумен айналысады, оларды зерттеудің теориялық және эмпирикалық деңгейлері табысты түрде үйлесіп жатады. Социологиялық білімнің жинақталуына қарай зерттеудің жаңа ауқымдары қалыптасады, ол тиісінше социологияны барлық уақытта өз заманына сай ғылым етіп отырады.
1-тарау. ЭКОНОМИКАЛЫҚ СОЦИОЛОГИЯ