книги / smaghambet(1)
.pdfкейбір алыптас ан ба ыттарды да дарыс а шыратты ж%не сонымен атар оны ты" теориялармен де байытты.
4лемні" а параттануы - мемлекеттерді, елдерді, лттар мен лыстарды, м%дениеттерді жа ындастырып, оларды" арасында ы шекараларды жойды. Б л процесс бірегейленуді одан %рі тере"детіп %рі тездетіп отыр.
ылыми-техникалы революция н%тижесіндегі 3згерістер о амды , %леуметтік ойда к3рініс тапты. 4леуметтануда ы ал аш ы ба ытты" бірі %леуметтік эволюциялы болуы да за"ды деуімізге негіз бар, себебі %леуметтануды" ылым ретінде дамуы мен алыптасуына жаратылыстануылымыны" ы палы болды 8о амды таби атпен сату д%ст0рі %леуметтану а дейінгі кезе"ге де т%н бол ан еді.
4леуметтануды" ылым ретінде алыптасу процесі батыс 3ркениетіндегі ма"ызды %леуметтік-экономикалы ж%не саяси 3згерістерге с%йкес келуі оны нары ты о амды зерттейтін ылым ретінде абылдау ж%не сипаттау орны ты.
ХХасырда %леуметтану ылымы еуропалы рылы тан Солт0стік Америка а арай жылжыды. Оны" басты себебін ХХ асырда ы Еуропа тарихында ы да дарыстарды" %леуметтік ойды біршама к0йзелткенінен к3руге болады. 4лем 3ркениетіне классикалы %леуметтануды берген Еуропа ХХасырда к3шбасшылы ты А8Ш- а беруге м%жб0р болды. «К%рі рылы » атан ан Еуропа теориядан «шарша андай сы"ай танытып», к3нені к3ксеп, консерватизм шырмауынан шы а алмай ал ан жа дайда болуы - жедел экономикалы даму а ол жеткізген «жа"а д0ние» ойшылдарыны" %леуметтануылымында жа"а ба ыттар мен мектептерді алыптастыруына ал ышарттар ту ызды. 4сіресе америкалы 3нерк%сіпті" арыштап дамуы олданбалы эмпириялы зерттеулерге с ранысты арттырды. Міне осы кезден бастап %леуметтану ылымында екі негізгі ба ыт туралы айтыла бастады, я ни %леуметтану теориялы ж%не олданбалы деп арастырылатын болды.
ХХасырды" ортасында Т.Парсонс баста ан америкалы алымдар дамыт ан рылымды -функциялы ба ыт %леуметтану тарихында «0лкен ілім» деген ат а ие болды.
8 рылымды функциялы ба ыт 3кілі Роберт Мертонны" «орта де"гейдегі ілімдер» деген ымды енгізуі «%леуметтануды 0ш де"гейлі ылым» деген т жырымды алыптастырды. Б л азіргі заман ы %леуметтанушылар арасында кейбір келіспеушіліктер тудыр анмен, о ан «б%секелес болар», жа"а д%лелді а ида сын ан ешкім жо . Дегенмен ХХ асыр со"ында ы %леуметтанушылар арасында Энтони Гидденс пен Никлас Луманды ерекше атап 3ткен ж3н.
8азіргі заман ы %леуметтануды" ерекше белгісі – плюрализм, я ни пікір мен к3з арасты" саналуанды ы. Оны" негізгі себебі – %лемдегі %леуметтік 3мірді" орасан зор бай болуы, 3мір с0ру т%сілдері мен бейнелеріні" %рт0рлі д%ст0рлер мен ережелерге ба ынатынды ымен т0сіндіріледі. Міне сонды тан %леуметтануды" к3ппарадигмалы ылым екеніне оны" тарихы к3з жеткізеді. Сонымен бірге азіргі заман ы %леуметтік ой адамзат тарихында ы жаBандану кезе"іне сипаттама беруге, оны" за"дылы тарын т0сіндіруден шет алып
273
отырма анын айтуымыз керек. 4леуметтанулы ойлар глобализм ж%не антиглобализм м%селелеріне талдау жасай отырып, %лемге к3з арасты" плюралистік сипатын д%лелдеп отыр.
ХХ асыр со"ы мен ХХI асырды" басында ы %леуметтануда жа"а парадигмалар сынушы а ымдар бар екенін ж%не олар ылыми ортада пікірталас ту ызып отыр анын айтпас а болмас. Сондай ба ытты" бірі ресейлік %леуметтанушылар сынып ж0рген универсумды %леуметтану. Универсумды %леуметтану – социумды материалды %лемні" за"ды де"гейіні" бірі ретіндеарастыру. Социум бас а таби и ж0йелер мен а паратты –энергетикалы байланыста. Мысалы, географиялы тан космосты а дейін.52
Сонымен атар %леуметтануда конспирология деп аталатын ба ытты жа таушылар да бар. Оларды" пікіріне с%йкес о амны" дамуына жария ж%непия к0штер, я ни базбір жасырын йымдар мен топтар ы пал етеді. Ресейлікалым А.Г.Дугинні" деректеріне с0йенер болса , олар « пия %рекетті» ж0зеге асыратын масонды ложалар, еврейлер, банкирлер, кедейлер (мысалы, большевиктер партиясы), мондиалистер (%лемдік 0кіметті р ысы келетіндер), діни секталар ж%не т.б.53
Сондай-а , Ллойд де Моз деген алым негіздеген психотарих деп аталатын ба ытты" негізгі а идаларын баянда ан 1300-ден аса арнайы %дебиет бар екенін де айт ымыз келеді.
Осы ба ыт адамзат тарихын психологиялы факторлар негізінде саралайды. Мысалы, психотарих о амны" бала а арыматынасын зерттеу ар ылы дамуды" прогресін к3рсетеді. Айталы , баланы 3лтіру (шизоидты ), баладан бас тарту (аутизм), амбивалентті %діс, я ни ру, зорлау сия тыбылысты" ке"інен 3ріс алуы (XIV-XVII асырларда, депрессиялы кезе"); баланы ата" ба ылауда стап, о ан ересек адамны" 3з дегеннін орындатуы (компульсиялы кезе"); %леуметтік стилді" орнауы адамгершілікндылы тарды" орта ереже ретінде абылдануы ж%не оны барлы ыны" орындауы тиіс екендігімен ерекшеленеді (XIX-XX асырда); азіргі заман ыо ам адамды жеке т л а ретінде мойындау мен оны" ы тарын сыйлауды ж%не 3зара к3мекті институттандырды.
8азіргі заман ы ылым синергетика ж%не диатропикалы %дістерге с0йенеді. Со" ы жылдары синергетика ке"інен олдау тауып отыр ан ба ыттарды" бірі. Синергетика - ашы материалды ж0йелерді" 3зін-3зійымдастыруы. Кез келген даму бір сызы ты емес, ол - к3п н с алы. =зін3зійымдастыратын ж0йеге 3зін-3зі дамыту идеясы т%н.
Батыс %леуметтануы %лемні" бас а шартарабында %леуметтік ойды" дамуына м0мкіндік берді. Б0гінгі к0ні %леуметтану Шы ыста ы дамы ан экономикасы бар елдерде, постсоциалистік ке"істікте, 0шінші %лем елдерінде де серпін алып отыр. Олай болса, %леуметтану тарихы осы о улы к3лемінен
52 Толы ыра ара"ыз: Синергетическая парадигма. Нелинейное мышление в науке и искусстве.Редакция В.А.Копцик.М.,2002; Социология на пороге ХХI века:основные направления исследований.- М.,1999; немировский В.Г. История социологии.-М.,Валдос, 2005 53 Толы ыра ара"ыз: Дугин А.Г. Конспирология. М.,1993; Платонов О.А. Почему гибнет Америка.- Краснодар,2000
274
ана рлым ке"ірек екені т0сінікті ж%не бізден осы ж мысты жал астыруды к0теді.
ГЛОССАРИЙ
Авторитаризм – жеке т л аны" беделiне негiзделген билiктi" т0рі.
275
Агрегат – ынтыма тасты де"гейі аса жо ары емес, белгiлi бiр о амды орында ы адамдар тобы.
Агломерация (“aggIomerar”– латынша “ осу”, “толы тыру” деген с3зден алын ан) - бiрт тас аума ты -3ндірістік кешен негiзiнде пайда болып, iрiлi-са ты алашы тар мен ауылдардан рал ан онысты ж0йе. 8ала ма"ы орталы ала рамына енiп, о ан ызмет етеді.
Адам - жер бетiндегi тiрi а залар (организмдер) дамуыны" е" жо ары сатысы, о амды тарихи ж%не м%дени субъект. А.таби аты бірт тас био%леуметтік ж0йе болып табылады.
Айма - ел аума ыны" таби и, %леуметтiк – экономикалы , тарихи,лтты , м%дени ж%не бас а жа дайлары орта б3лігі.
Азаматты о$ам - саяси рылымдарымен, соны" iшiнде мемлекетпен салыстыр анда о амды 3мірді"» бiрт тасты ын сипаттайтын ым. А.%. мазм нын райтындар: шаруашылы , %леуметтiк, м%дени, рухани,отбасылы
–т рмысты арыматынастар мен %леуметтiк институттар, сондай-а адамны"о амды байланыстары мен мекемелердегi статусы, ролi, ы тары мен мiндеттерi. Мемлекет ж%не А.%. - деген ымдар %леуметтiк организмдi 3зара ты ыз байланыста ы екi жа а, я ни саяси ж%не %леуметтiк салалар а б3ледi.
Аккультурация (accuIturation а ылшын тiлiндегi неологизм. Т0бiрi латынны" “ad”“ осу” ж%не “cuItura” “3"деу” деген с3здерiні" осындысынан алын ан) - %рт0рлі м%дениеттерді" 3зара %серін бiлдiретiн ым.
Аксиология (гректi" “axia” -“ ндылы ” ж%не “Iogos” - “iлiм” деген с3здерінен алын ан)- ндылы тар туралы iлiм. 8 ндылы тарды жан-жа ты зерттеу м%селесiн %леуметтану а енгiзген Макс Вебер. Оны" айтуынша, адамны" %леуметтiк iс-%рекетiнi" ма саты белгiлi бiр ндылы тарды" негiзiнде ж0зеге асады.
Актор - %леуметтiк iс -%рекеттi" субъектiсi.
Аномия – о амды т%ртiптi ретке келтiрiп т р ан ережелердi" б зылуы. Аскетизм – тынымсыз е"бек, салауаттылы ж%не п%нилiк рахаттардан
бас тарту а негiзделген 3мір с0ру %дісі.
Ассимиляция – саналуан %леуметтiк топтарды" %леуметтiк ж%не м%дени негiзде бiрiмен бiрiнi" сi"iсiп, т тастанып кетуi. К3бiне доминантты топты"ндылы тары басымыра болады.
Ауыл – о амды е"бек б3лінісіні", я ни ол3нер мен ауыл шаруашылы ыны" б3лiнуi н%тижесiнде пайда бол ан о амды 3мірді" на ты %леуметтiк - ке"iстiктiк т0рi. А.- да ы отбасылар %леуметтiк ж%не лтты жа ынан бiртектi болып келедi. 4леуметтiк ба ылау д%режесi аламен салыстыр анда жо ары, себебi адамдарды" 3зара атынастары %дет -рыптар а, салт-д%ст0рлерге ата" негiзделген.
#леуметтiк ( латынны" “socialis” - “бiрге”, “жолдасты ”, “ ауымды ” - деген с3зiнен алын ан) - %леуметтануды" категориясы ретiнде:
1)адамны" о амды 3мiрiнi" м%нiн;
2)адамны" жануарлардан айырмашылы ын;
276
3)адамны" таби атты" ажырамас б3лiгi екенiн;
4)о амды ж0йелер рылымдарын тиiмдiрек пайдалану жолдарын к3рсету 0шiн олданылады.
#леуметтiк а парат – о амды , сондай-а адам, о ам ж%не таби ат арасында ы атынастарды" 3зара %леуметтiк %серiн реттеп отыру 0шiнолданылатын, алыптас ан, 0немi жа"арып отыратын бiлiмдердi", м%лiметтердi" жиынты ы.
#леуметтiк ара- ашы ты - %р алуан топтарды", таптарды" бiр-бiрiне деген арыматынастарын,жа ынды ын, арамаайшылы ын, о амда ы орнын бiлдiредi.4леуметтік араашы ты ты аны тауда лтты , элиталы т.б. топтарды" %леуметтiк атынастар ж0йесiндегi орнына байланысты туатын %леуметтiк ерекшелiктердi де ескерiледi.
#леуметтiк арты шылы тар – (латынны" “priveIegium” – “арты шылы ” деген с3зiнен алын ан) - кейбiр адамдарды", топтарды", таптарды", мекемелердi" за"ды немесе за"сыз т0рде де, к3пшiлiктi" олы жетпейтiн ы тар мен арты шылы тарды пайдалануы. 4леуметтік арты шылы тар м0лiктiк ж%не %леуметтiк иерархияда ы жа дайына байланысты за"ды т0рде бекiтiледi (де юре”). Ал к0нделiктi 3мiрде ол к3бiне на ты т0рде болады (”де факто ”).
#леуметтiк– аума ты жиынты – ке"iстiктiк 3мiр с0ру жа дайыны",шаруашылы рылымы мен %леуметтiк – экономикалы м0дделерiнi" орта ты ы н%тижесiнде бiрiккен адамдарды" т ра ты жиынты ы.
#леуметтiк дiлеттiлiк - о амды арыматынастар а адамгершiлiк т р ысынан берiлген ба а. Б0кiладамзатты , %леуметтiк идеяларды" бiрi. 4рт0рлi %леуметтiк ж0йелерде ;леуметтік ;ділеттілік мазм ны 3згерiп отырады.
#леуметтiк байланыс - жеке адамдарды" не адамдар топтарыны" бiрбiрiне деген кез-келген %леуметтiк–м%дени атынастарын бейнелейтiн т0сiнiк.
Топта ы %леуметтік байланысты" бар екендiгiн мынадай 0ш белгi к3рсетедi: а) топ а м0ше %рбiр адамны" осы топ а т%н орта ережелердi орындауы ж%не рметтеуi; %) топ а м0ше адамдарды" бiр-бiрiне т%уелдi болуы оларды" орта м0дделерiне байланысты: б) индивидтi" 3зiн топпен бiрдей санауы.
#леуметтiк ба ылау - %леуметтiк институттарды", мекемелердi",о амны" саналуан салаларыны" ызметiне, %леуметтiк топтар мен жеке адамдарды" iсимылына о амды м0дделер мен %леуметтiк рыптар т р ысынан ба а беру ж%не тыйым салу тетігі.
#леуметтiк бейiмделу - адамны" немесе топты" 3з ажеттiлiгiне с%йкес жа"а %леуметтiк ортаны белсендi т0рде игеруiнен ж%не %леуметтiк ж0йедегi 3з орнын ауыстыруынан к3рiнедi.
#леуметтiк белсендiлiк – к3кейтестi ажеттiлiктерге, ма сат-м0дделерге ж%не идеялар а сай %леуметтiк бастамаларды стану а ж%не оны ж0зеге асыру а, %леуметтiк м%селелердi шешуге, 3з бойында аса ажеттi %леуметтiк
277
асиеттердi алыптастыру а саналы т0рде ба ыттал ан субъектiнi" (адамны") iс-%рекетiн сипаттайды.
1леуметтiк бостанды деп адамны1 -з мAдделерiн %ана+аттандыруына ж;не %абiлетiн дамытуына толы% жа+дай жасалуын айтады. ;.б.- ты1 тAрлерi: экономикалы% (е1бек %атынастарында+ы), саяси (с-з бостанды+ы), ар-ождан (дiни сенiм-наным еркiндiгi), зиялылы% (+ылым, -нер, шы+армашылы% т.б. айналысу мAмкiндiгi) бостанды%тары.
#леуметтiк $адет - адамдарды" субъективтiк мiнездемелерiнен ж%не iсимылдарынан, %леуметтiк белсендiлiктерiнi" н%тижесiнен к3рiнетiн %леуметтiк ортаны" сипаттамасы. ;.+.-тi" негiзгi т0рлерi: е"бек, 3ндiрiстiк,йымды , ызметтiк, демографиялы , экономикалы , о ам а жат т.б. мiнез -лы тар.
#леуметтiк ереже - адамдарды" мiнезлы тарын ж%не оларды" топта ы ( о амда ы) арыматынасын реттейтiн тарихи алыптас ан %дет
#леуметтiк жауапкершiлiк - %леуметтiк субъектiлердi" (адамдарды", %леуметтiк таптарды", топтарды") iс-%рекеттерiнi" 3зара талаптар а, на ты тарихи жа дайларда ы %леуметтiк рыптар а, орта м0дделерге сай болуы. “4.ж.”т0рлерi: за"ды, адамгершiлiк,саяси-к%сiби, экономикалы , экологиялы т.б. жауапкершiлiктер.
#леуметтiк жiктеу (стратификация)-стратификация терминi латынны" “stratum”- “жiк, атар, абат” ж%не “facere” – “жасау” деген с3здердi"осындысынан алын ан) – за уа ыт тек Батыс %леуметтануында пайдаланып келген о амда ы негiзгi %леуметтiк айырмашылы тарды ж%не те"сiздiктi к3рсететiн т0сiнiк.
#леуметтiк иерархия (гректi" “hierarhia” – “ асиеттi” ж%не “arche” – “билiк” деген с3здерiнен алын ан) – “жо ар ыларды"” “т3менгiлердi” ба ылап отыруына, ба ыныштылы а негiзделген к0рделi %леуметтiк атынастар ж0йесi.;.и.-+а бас аруды орталы тандырумен атар бюрократияландыру т%н. Е"бек б3лiнiсiнi" бiр т0рi ретiнде %.и. адамдар арасында ы атынастарды 3з за"дарына ба ындырады.
#леуметтiк инновация (латынны" “innovation”- “жа"алы енгiзу”, “
3згеру” деген с3зiнен алын ан) – материалды , экономикалы , %леуметтiк м0мкiндiктердi тиiмдi пайдалану а, о амны" 3мір с0руін амтамасыз ететiн салаларда сапалы 3згерiстер жасау а ба ыттал ан о амды пайдалы iстi жасау, тарату, ж0зеге асыру процесi.
#леуметтiк инфра рылым (латынны" “infra”- “т3менде”, “ осал ы”, “к3мекші”, “structura”- “ рылым” деген с3здерден алын ан) о амны" барлы саласында адамны" алыпты жа дайда ы ызметiн йымдастыру ж%не ж0зеге асыру м0мкiндiгiн тудыратын материалды - затты элементтердi" рылымы. “4.и.”-ды адам 3зi олынан жаса ан объектiлер райды.=ндiрiстiк инфра рылымны" рамдас б3лiктерiнi" (жол, байланыс, коммуникация т.б.) %леуметтiк ма"ызы бар. Сондай-а , “%.и.”–ны" адамдар а тiкелей ызмет к3рсететiн жа"а салалары да пайда болды. Мысалы, жолаушылар таситын к3лiкызметi, демалыс, денсаулы са тау, к%сiптiк бiлiм беру ж0йесi т.б.
278
#леуметтiк институт (латынны" “institutum” – “ай ындау”, “ ондыру” деген с3зiнен алын ан) - о амды арыматынастарды" т ра тылы ын амтамасыз ететiн мамандандырыл ан iс-%рекеттi ж0зеге асыруды" бiр т0рi.
#леуметтiк арым- атынастар - %леуметтiк субъектiлердi" о амда ы жа дайы мен о амды 3мiрдегi р3лiне байланысты туатын, оларды" 3зараатынас, ызметiн бiлдiретiн, салыстырмалы т0рде аны талатын т%уелсiз, ерекше арыматынастарды" бiр т0рi.
#леуметтiк к%нбiстiк (конформизм) - о амда ы 0стем болып отыр ан к3з арастарды, д%ст0рлердi, насихат к3здерiн а и ат ретiнде абылдап, мойындап, солар а с%йкес iс-%рекет жасау. К3п жа дайда %.к. дегенге жiгерсiздiк, ездiк, консерватизм т%н.
#леуметтiк ке iстiк - адамны" 3мiр с0руін ж0зеге асыратын 3зара т%уелдi екi де"гейдi амтиды:
1)адамны" таби ат а атынасы,себебi, о амны" тарихи т0рлерi, м0мкiндiктерi таби и ке"iстiкке орналасады;
2)таби и ортаны (ке"iстiктi) игеру барысында адамдар, %леуметтiк топтар 3зара арыматынаста болады. Оларды" iс-%рекетерi %.к.-тi ретке келтiруге,л айту а ба ыттал ан.#.к.- к3птеген объектiлер (%леуметтiк инфра рылым, мекемелер, шаруашылы ы игерiлген ж%не дем алатын ала"дар, к3лiктiк ж%не инженерлiк ж0йелер) мен оларды" арасында ы байланыстарды амтамасыз ететiн оныстар.
#леуметтiк к%шi- он (миграция)- т р ындарды" бас а айма тар а к3шуi, оныстануы н%тижесiнде белгiлi бiр аума та халы саныны" 3суi немесе кемуi.
К3шi - он оныс iшiлiк, онысаралы , ауданiшiлiк ж%не ауданаралы облысiшiлiк немесе облысаралы , мемлекеттi" 3з iшiнде ж%не мемлекетаралы , айма iшiлiк ж%не айма аралы , лтiшiлiк немесе лтаралы т.б.болуы м0мкiн.
#леуметтiк асиет - белгiлi бiр %леуметтiк былыстарды" немесе процестердi" о амды таби аты, ерекшелiгi. 4леуметтік асиеттi" санды ж%не сапалы бiрт тасты ы (м3лшерi) на ты о амда ы %леуметтiкбылысты" ерекшелiгiн к3рсетедi. 4леуметтік асиеттер негiзгi ж%не осал ырылымды ж%не функциялы , к3не ж%не жа"а, т ра ты немесе уа ытша болып б3лiнуi м0мкiн.
#леуметтiк ауымдасты - %леуметтiк iшкi байланыстарды" негiзi – т ратын айма ы бiр ж%не бiрлескен 3мiр с0ру н%тижесiнде алыптас ан материалды ж%не м%дени ндылы тары орта адамдарды" т ра ты бiрлестiгi. “4. .”-ты" негiзгi белгiлерi: ынтыма тасты ты , 3зара келiсiм, жо ары д%режедегi бiрлiк. “8ауымдасты ” ымыны" онда ан аны тамасына талдау жасай отырып, Дж.Хиллери (кiшiсi) ауымны" 0ш негiзгi белгiсiн к3рсетiп бердi. Олар: 1) аума ; 2) %леуметтiк 3зара %сер; 3) жеке адамдар арасында ы байланыстар.
#леуметтiк былыс - %леуметтiк асиеттерi мен белгiлерi бар %леуметтiк на тылы ты" к3рiнiсi. 4леуметтiк 3мiрде ай ын бай алып, бiрден
279
а" арылатынны" б%рi “%. .” болып табылады. Мысалы, заттар, адамдар, оларды" арыматынастары, iс - %рекеттерi, ой-пiкiрлерi, сезiмдерi, сонымен бiрге %леуметтiк институттар, мекемелер, йымдар оларды" ажеттiлiктерi, м0дделерi т.б.
#леуметтiк рылым - о амда ы е"бектi" к0рделенуiне, оны" бiрлiгiне, 3ндiргiш к0штер мен 3ндiрiстiк атынастарды" даму де"гейiне байланысты болатын 3згерiстердi к3рсететiн, сонымен бiрге на ты кезе"дегi %леуметтiк ж0йенi" элементтерi арасында ы т ра ты алыптас ан рылым. %леуметтік рылымны" негiзгi т0рлерi (де"гейлерi): макро рылым ( лттар, таптар, топтар т.б.) ж%не микро рылым (ша ын топтарды", отбасыларды" iшiндегi рылымдар).
#леуметтiк м ртебе (престиж – французды" “prestige” – “с0йкiмдiлiк” деген с3зiнен алын ан. Оны" т0бiрi латынны" “prestigium” – “ иял”, “сезiмге алдану” дегендi бiлдiредi) – к3пшiлiк мойында ан ндылы тар ж0йесi т р ысынан ара анда, о амда ы %рт0рлi объектiлердi", былыстарды" %леуметтiк ма"ыздылы ына берiлетiн ба а.
#леуметтiк мобилдiк (”мобилдiк” терминi латынны" “mobilis” – “ оз алмалы” с3зiнен алын ан) - адамны", %леуметтiк топты" %леуметтiкрылымда ы 3з орнын ауыстыруы (адамны" %леуметтiк бiр топтан екiншi топ а 3туi немесе сол топты" iшiнде орын 3згертуi). леуметтік мобилдік к.лдене# (%леуметтiк бiр топ немесе бiр саты iшiнде) ж%не тік (жо ары-т3мен) болып б3лiнедi.
леуметтiк м3рат (идеал) - тарихи %леуметтiк на тылы ты" жан-жа ты жетiлген, жа сартыл ан, белгiлi бiр адамны" немесе %леуметтiк топты" санасында ы, болаша та ы бейнесiнi" к3рiнiсi. “4.и.” абстрактiлi де"гейде ана емес, болаша та ж0зеге асуы м0мкiн жолдары к3рсетiлген жоба т0рiнде де болуы м0мкiн. Дiни д0ниетаныммен ты ыз байланысты.
#леуметтiк м>дде – белгiлi бiр %леуметтiк ажеттiлiктердiана аттандыру а жетелеушi “к0ш”. 4леуметтік м0дде жеке адамны" топты ,ымды , тiптi о амды болуы м0мкiн. %леуметтік м0ддеге жету ма сатына с%йкес %леуметтiк атынастар, оз алыстар алыптасады. М0дде ажеттiлiктiана аттандырып ана оймайды, оны" пайда болуына жа дай жасайды да. “8ажеттiлiк”, “м0дде”, “ма сат” деген ымдар ылымда, теорияда абстракциялы т0рде жеке арастырыл анымен, к0нделiктi 3мiрде бiртектесым ретiнде олданылады.
#леуметтiк орта - адамдарды" алыптасуына, 3мiр с0руiне, дамуына ж%не ызмет етуiне о амды жа дай ту ызатын адамды орша ан на ты %леуметтiк %лем (социум).
#леуметтік о шаулану - о амда индивидтерді %леуметтік м%селелерді шешуден алша тап, шектелуімен, аномиямен ай ындалатын жа дайы. К.Маркс iлiмiнде капиталистiк е"бек процесінде адамны" 3зіндік м%ннен ж рдай болып, 3з ызметіні" н%тижелері мен жа дайларын ба ылай алмауы.
#леуметтiк прогресс (латынны" “progressus” - “ал а арай оз алу”, “табыс”, “жетiстiк” деген с3зiнен алын ан.) - о амды 3мірді" к0рделенуі,
280
3ндірісті", м%дениетті", %леуметтiк еркiндiк, те"дiк, %дiлеттiлiктi" 3ркениеттiк ба ытта дамуы. Келешекте %.п. б0кiл %лемдiк, экологиялы м%селелермен саба тас аралады.
#леуметтiк-психологиялы ахуал - белгiлi бiр %леуметтiк топ м0шелерiнi" 3зара арым - атынастарыны", м0дделерiнi", талап - тiлектерi мен ма саттарыны" 0ндестiгiн бiлдiретiн ым.
#леуметтiк реформа – латынны" “reformo” - “3згерту” деген с3зiнен алын ан) - %леуметтiк-саяси рылым мен о амды былысты" негiздерiнi" са тала отырып, о амды 3мiрдi" кейбiр жа тарына жа"алы тарды" енуi, оларды" 3згеруi.
#леуметтiк р%л - белгiлi бiр %леуметтiк ба ыт стан ан жеке адамадетiнi", мiнез- л ыны", т%ртiбiнi", iс-%рекетiнi" ж0йелi ресми 0лгiсi.
#леуметтiк саясат – о амны", мемлекеттi" саяси жымдарыны" %леуметтiк 3мiрдi белгiлi бiр ма сат а сай бас аруды" на тылы к3рiнiсi, ба ытты сипаты, оз алысты йымдастыру рылымы.
#леуметтiк статус (латынша “status”- “iстi" жайы”, “жа дайы” дегендi бiлдiредi) - %леуметтiк топтар мен оны" 3кiлдерiнi" о амда ы, %леуметтiк байланыстар мен атынастар ж0йесiндегi орнын к3рсетедi.
Социологияда %.с. ымы, тотар мен оны" м0шелерiнi" белгiлi бiр %леуметтiк жа дайын аны тау а м0мкiндiк беретiн “%леуметтiк- ы ты ” т.б.ымдарымен байланысты олданылады. %.с.-ты" объективтiк (мысалы:жасы, бiлiмi, маманды ы, лты т.б.) ж%не субъективтiк (%леуметтiк тияна ы, сенiмi т.б.) к3рсеткiштерi болады. 4..с. бедел, билiк сия тыты ымдар ар ылы да аны талады.
#леуметтiк стереотип (стереотип гректi" “stereos” “ атты”, “мы ты” ж%не “typos” - “ олта"ба”, “та"ба” деген с3здері осындысынан) 3мiрлiк т%жiрибе мен %рт0рлі м%лiметтер негiзiнде санада алыптасатын пiкiрлер мен т0сiнiктердi" т ра ты ж0йесi. 4.с. %леуметтiк объектi ж3нiнде эмоциялы мазм ны 3згермейтiн т0сiнiк ж%не со ан с%йкес немесе дербес алыптас ан iс- %рекеттердi" ретi, да дысы.
#леуметтік уа ыт – на ты бір %леуметтік топты" немесе о амны" 3мір с0руі кезе"індегі о и аларды" а ысы мен ыр а ы.
#леуметтік дайы %ндіріс - материалды игіліктерді", ж мыс к0шіні", 3ндірістік атынастарды", %леуметтік институттарды", ережелер менндылы тарды" дайы 3ндірісін райтын %леуметтік ж0йені" 3зіндік айтаалпына келу процесі.
#леуметтiк ымыра (компромисс) - 3зара %сер етушi ( арсыласушы) %леуметтiк топтарды" 3зара келiсiмi ар ылы %леуметтiк арама-айшылы тарды, келiспеушiлiктердi, дауларды шешу. 4.ы. белгiлi бiр алып ашпа, 3зiмшiл ма саттардан уа ытша бас тарту ар ылы ж0зеге асады.
.ы. экономикалы , саяси, %леуметтiк, ылыми, отбасылы т.б. болып б3лiнедi. 4.ы.- а келудi" бастамасы – келiсс3з.
#леуметтiк эксперимент - %леуметтiк объектiге арнайы енгiзiлген бас арушы ж%не ба ылаушы факторлар %сер еткенде туындайтын санды ж%не
281
сапалы 3згерістер ж3нiнде м%лiмет алу %дiсi. Зерттеу объектiлерiне жымдар, адамдар арасында ы арыматынастар т.б. %леуметтiк процестер жатады.
4.э.-тi" %дiснамалы негiзi - %леуметтiк детерменизм (себептiлiк) iлiмi. Ба ылау (социологияда ы ба ылау %дiсi) - %леуметтiк деректер
жинауды" негiзгi %дiстерiнi" бiрi. Б. к3мегiмен %леуметтiк былыстар а, процестерге ж0йелi т0рде 0здiксiз зерттеу ж0ргiзу 3те тиiмдi. Б. %дісіні" басты арты шылы тарыны" бiрi - оны" зерттелiп жат ан былыстар мен процестердi" дамуымен бiр уа ытта ж0зеге асырылуы.
Билингвизм – %остiлдiлiк.
Бейсаналы (санасызды ) - субъектiнi" санасына ба ынбайтын психикалы процестердi" жиынты ы. З.Фрейдтi" пiкiрiнше, бейсаналы а адам санасынан шы арылып тастал ан марлы тар жатады. Ал К.Юнгше, жымды бейсаналы бар. О ан жалпы адамзатты символды т0сiнiктер – архетиптер жатады.
Буржуазия – капиталистiк %о+амда+ы жалдамалы ж3мысшыларды %анап, %осымша %3нды иеленiп отыратын Aстем тап.
Бюрократия – ата" да д%л 0лгілер (стандарттар) ар ылы реттелетiнызметтер мен билiктi" б3лiнiсiне негiзделген ызметтер мен р3лдердi" иерархиясынан т ратын %леуметтiк рылым.
Габитус – абылдау мен ба алау категориялары ретінде на ты т%жірибеде %рекет ететін 0йреншікті 0лгілерді" ж0йесі немесе топтар а б3ліну принципі, сондай-а %рекетті йымдастыру принципі. Б л ымды ылымда ке"ірек олдан ан француз алымы Пьер Бурдье.
Гендерлiк зерттеу деп адамдарды" %леуметтiк %рекетіне жынысты ерекшелiктерiні" %сер етуiн %леуметтанулы зерттеудi айтамыз. Белгiлi бiр м%дени ортада ы былыстар а %йелдер мен ер кiсiлердi" арыматынасы %рт0рлі болуы м0мкiн.
Генетикалы дiс (генетикалы - гректi" “genesis” - “шы у тегi ” деген с3зінен алын ан)- %леуметтiк былыстар мен процестердi, оларды" пайда болуы мен дамуына талдау жасай отырып зерттеу т%сiлi. Орыс алымы М.М.Ковалевский (1851-1916) г.;.-тi" негiзiнде о амды 3мір мен о амды институттарды" пайда болу м%селелерiмен айналысатын генетикалы %леуметтануды дамыту ажет деген пiкiр айтты.
Девиация – к3пшiлiк мойында ан ережелерден ауыт у. Дезинтеграция – ж0йені" iшкi рылымыны" ыдырау процесi.
Деидеологизация - %леуметтiк-саяси, философиялы ж%не ылыми iлiмдердi" белгiлi бiр топтар мен таптарды" саяси м0дделерi мен ма саттарынаызмет ету барысында идеологиялы м%нiнен айырылуы.
Деноминация - бас а дiндердi" за" аясында ы ызметiн олдайтын ж%нео аммен ара атынасын позитивтi принциптерге негiздейтiн дiни йым.
Депривация – адамдар мен топтарды" негiзгi ажеттiлiктерiнана аттандыру м0мкiндiктерiнен айыру немесе оларды шектеу процесi.
Интериозация (интериозация - латынны" “internus” –“iшкi” деген с3зiнен алын ан) - о ам мен %рт0рлi %леуметтiк топтар алыптастыр ан
282