книги / smaghambet(1)

Мануэль Кастельс «т т иыл со ыстар» деген ымды пайдалана отырып, 90-жылдарда ы Батыс ж0ргізген ыс а мерзімдік со ыстарын «уа ытты тиімді пайдалану а» жат ызады. М.Кастельсті" е" ма"ызды т жырымы – адамзат %скери имыл ж0ргізуді" д%ст0рлі %дістерінен алша тады. Егер б рын «со ыс белгілі бір кезе"ді арт а тастау ж%не адам а 0немі оны" ажалдан ашып тыла алмайтынын ескерту ралы болса, азір «бізді" м%"гілік б0гінгі к0нде 3мір с0ріп жат анымызды паш етіп т р андай». Жылдам коммуникация, жедел а парат жеткізу ж%не сол тарихи деректі тарихи контексте сараламай-а к3пшілікке тарату бізге «уа ыттан тыс ділдік ландшафтыны» алдырады. Осыны" барлы ы - желілік о амны" м%дениеті немесе «ж0йелік т%ртіпсіздік».О ан т%н «т ра ты ас а ым с%т - ауымны" болмысы ж%не ретсіздік, берекесіздік».

8азіргі кезде лтты мемлекеттерді бас ару иын а со ып отыр, себебі желілік о ам арсыласу оз алыстарын йымдастыруда. Б л %рекеттер %рт0рлі болуы м0мкін. Мысалы, арнайы экологиялы ж%не феминистік51 оз алыстар немесе жобаларды аржыландыру сия ты %дістер олданылады. Сондай-а , адамзат о амы біртіндеп патриархатты атынастардан ашы тап бара жат анын бай а ан Мануэль Кастельс патриархатты о амны" ыдырауына себеп болып отыр ан т3рт факторды к3рсетті. Оны" біріншісі – %йелді" ж мыс к0шіне айналуы; екіншісі - %йелді" биологиялы , я ни оны" д0ниеге рпа %келу ызметіне араласу; 0шіншісі - феминистік оз алыс; т3ртіншісі - «а паратты о амны"» ас а ым с%тте %йелдерді" 3зара байланыс а шы у м0мкіндігін амтамасыз етуі. Міне, осыны" барлы ы алыптас ан жынысаралы атынастар ережелерін 3згертеді.

Мануэль Кастельс зерттеген ма"ызды м%селелерді" та ы бірі - жіктелуді" жа"а т0рлері. М.Кастельс «жазы та орналас ан корпорациялар те"сіздікті 3згертті», - дейді. 4сіресе, бюрократтарды" «та ы» шай алды, я ни билікатынастарыны" сипаты 3згерді. Билеуші капиталистерді" орнына «капиталистер жо капитализм» келді. Ал капиталистерді" 3мір с0руі - а параттандырыл ан е"бекті" олында алып отыр.

Біліктілігі т3мен ж мысшылар, «жалпы типтегі ж мыскерлер», к3біне - ер адамдар. Таптарды" орнын «%леуметтік оз алыстар басты. Осы жа"а оз алыс к3семдері масс-медиа мен йымдастыру %дістерін жа сы біледі», - дей отырып ж мысшы табыны" лдырауын М.Кастельс екі себеппен байланыстырады. Біріншіден, ж мысшы табыны" саны азайды, екіншіден, нны" е"бек теориясы а парат(білім) жасайтын н теориясымен алмастырылды. Осылайша, а параттан ан ж мысшыны" пайда болуы жіктелуді 3згертті. М.Кастельс «т3рт топ» деп ата ан ж0йедегі «т3ртінші %лемге» тапсыздан ан элементтерді жат ызады. алымны" ойынша, а параттал ан е"бек – а параттал ан капитализмні" негізі. 8арыматынас, командада ж мыс жасау,иынды тарды шешу, бейімделу, 3мір бойы о у, 0йрену. Сонымен, Кастельсті" ойынша, б0гінгі маман а ойылатын талап – йымдастыру абілеті, б аралы а парат ралдарын тиімді пайдалана алу ж%не шешендік 3нерді дамыту.

51 Феминизм – %йелдерді" те" ы ын талап ететін ж%не сол 0шін к0ресетін ба ыт

263

М.Кастельс капиталистік 3ндіріс т%сілінен а параттал ан 3ндіріс т%сіліні" айырмашылы ын к3рсетеді, я ни « о амды байлы ты" к3зі – а парат» деген т жырым жасайды.

Негізгі е бектер:

«А паратты о ам», «А паратты ала»

&сынылатын дебиеттер:

•Громов И.А., Мацкевич А.Ю., Семенов В. А. Западная социология.

СПб., 2003.

•История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю. Н. Давыдов. М.,

1997.

•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.

•Современная западная социология: Словарь. М., 1990

•Современная американская социология. М., 1994

•Теоретическая социология: Антология: В 2 частях. М., 2002.

Ба ылау с ра тары:

•«А паратты о амны"» андай критерийлері бар?

•Мануэль Кастельсті" а парат р3ліне берген сипаттамасы андай?

•М.Кастельсті" «а паратты о амда ы» жіктелу туралы т жырымдарынан Маркс іліміне т%н андай а идаларды бай ады"ыздар?

Тапсырма

А паратты о амны" аза станды о амда андай 3згерістер тудырып отыр аны туралы материалдар дайындап, пікір алысы"ыздар.

§38. Ресей ;леуметтануы тарихынан

Негізгі $ымдар: діни философия, ауым, батысшылдар, славянофилдер, «орысты ерекше даму жолы», эволюциялы , патриархатты

Орыс %леуметтануы туралы %"гіме бол анда к3біне П.А.Сорокин туралы с3з болады. Ал енді %леуметтануда ы «Сорокин былысы» алай пайда болды деген с ра а жауап беру 0шін, е" болма анда, орыс %леуметтануы тарихына шолу жаса ан ж3н.

264

Ресейде %леуметтануды" пайда болуы мен алыптасуыны" Батыс елдерінен ерекшелігі бар екені с3зсіз. Ресейдегі о ам туралы ой тарих философиясы ше"берінде %леуметтік философияны алыптастырды. 4леуметтік ойды" %леуметтік философиядан %леуметтік теория ар ылы %леуметтанулы теория а келуі - за"ды былыс.

Орыс о амды ойы XIX асырды" бірінші жартысында тарих философиясы ретінде пайда болып, осы асырды" орта т сында социологиялы ж%не %леуметтік философиялы элементтерді бойына сі"ірді. Тек XX асырды" басында ана социологиялы ілімдер пайда болды.

Ресейде %леуметтануды" дамуы бас а елдердегідей 3нерк%сіптік даму кезе"імен байланысты. Батыс елдерімен салыстыр анда, Ресейді" %леуметтікэкономикалы дамуы жа ынан кенже алуы - %леуметтануды" алыптасу процесін тежегенін айту керек.

4леуметтанулы білімдерді" пайда болуы мен алыптасуы орыс м%дениетіні" лтты ерекшеліктеріне с%йкес ж0зеге асты. Тек 1861 жылы ана басыбайлы (крепостнойлы ) ы ты жой ан Ресей 3міріні" арама-айшылы а толы о амды 3міріні" негізгі сипаттамасын еске т0сірсек. Ол - саяси-идеологиялы мазм нны" басымды ы, д%ст0рлі ж%не 3нерк%сіптіко амдарды" біте айнасып жатуы, ерекше е"бек т%ртібі, халы ты" басым б3лігіні" бойында ы патриархатты рылыс а т%н ділдік асиеттері, азаматты о амны" %лсіздігін к0шейте т0скен к3не %леуметтікрылымдарды" кедергілері сия ты былыстар. Міне, осы жа дай - о амдыылыми ой а %сер етпей оймады.

Орыс социологиясынан да %леуметтану ылымыны" п%ні мен м%ні туралыалыптас ан «объективизм мен субъективизм» дихотомиясында ы ылыми айтыстарды бай аймыз. 4леуметтану тарихында аталмыш м%селеге атысты ал аш ы кезе"де келісім бол аны м%лім, біра ХІХ асырды" со"ына таманылымда объективті ж%не субъективті парадигмалар екіге б3лінген аян. 4лемдік %леуметтануда осы екі ба ытты Э.Дюркгейм ж%не М.Вебер есімдерімен байланыстырады. Зерттеушілер осы жіктелу орыс %леуметтануында бастау алды деген пікірді де станып отыр.

Орыс о амыны" даму м0мкіндіктері туралы саналуан пікірлер бар. Мысалы, «ерекше орыс жолы», «батысты жол» деп аталатын %рт0рлі к3з арастарды" дамуы. Ресейдегі « асиетті» о амны" «зиялы» о ам а айналуы - %леуметтану ылымына деген тарихи ажеттілікті тудырды. Ресейлік %леуметтанулы к3з арастарда, т жырымдарда о амны" д0баралы ы к3рініс тапты. Осыдан болар, %леуметтану ылымында орыс о амды пікіріне т%н утопизмнен бастап аса о"шыл немесе солшыл радикализм орын ал анын бай ауиын емес.

Белгілі орыс ойшылдарыны" бірі - Николай Бердяевті" шы армаларынан «шы ыс-батыс» ымын жиі кездестіреміз. Б л «Ресейді" ерекшелігі – оны" шы ыс пен батыс арасында ы м%дени ортаны алыптастыр анды ы» деген пікірді" негізінде пайда бол ан к3з арастарды" басты т жырымы. Осыдан «орыс хал ыны" ерекше миссиясы бар» деген пікір алыптасып, «орыс

265

идеясы» деген к3з арас туды. Орыс философиясы мен %леуметтануында аталмыш идеяны негіздеген белгілі шы армалар жазылды. Осы жылдарда ы орыс халы шылдарыны" философиясында ы негізгі ым «халы рухы» бол ан еді. Ал кейінгі жылдары орыс зерттеушілері осы ымдарды %леуметтанулы терминдерге ауыстырды.

Ресейдегі о амды ой-пікірді" ерекше т старыны" бірі – о ам а органикалы %дістерді" негізінде ба а беру. 8о ам мен адамды «бірт тасты ты" элементтері»деп арау орын алды. Б л - орыс ылымында ы «микрокосмос» пен «макрокосмосты"» 3зара арыматынасын т тасты ретінде арастыру д%ст0рінен туындайды. Осы негізде орыс социологтары, философтары орта %леуметтік идеалды табу а, о амды алай белгілі бір ба ыт а, арна а б ру а болатын жолдарды іздестірді, бас аша айт анда, %леуметтік конструктивизмді саналы т0рде пайдалана отырып, органикалы т тасты ты таппа болды. Осы ізденіс орыс %леуметтануында %леуметтік динамика м%селесіне деген ызы ушылы тудырды.

Орыс %леуметтануы «прогресс», «эволюция» ілімдерін дамытты, біра ж0йені", рылымны" т тасты са тау а мтылуы мен оны" б3ліктеріні" ерекше даму а тырысуы - эволюциялы к3з арастарды ты ыры а тіреді.

Орыс %леуметтануында эволюциялы ілімге арсы «м%дени-тарихи типтер ілімі» пайда болды. Еуропалы д%ст0рде (Рене Декарт негізін ала ан) таным субъектісін объектіні" (болмысты") шекарасынан тыс арастыруалыптас ан. Ресейдегі алыптас ан д%ст0р бойынша субъект объектіні" ше"берінде алады. Объект немесе болмыс «%леуметтілікті" ж%не оны" субъектісіні" 0здіксіз алыптасуы» деп т0сінілді. Олай болса, болмысты тану – тиісінше, 3зін-3зі тану. Осыдан «тану процесі мен болмысты 3згерту процесі – бірт тас» деген т жырым шы ады. Кейінірек орыс о амды ойы біртіндеп «мінсіз типтер» іліміне ойысты да, утопизм мен реализм ба ыттары орны ты. Сондай-а , орыс %леуметтануында %леуметтік-психологиялы сарын мен адам м%селесін арастыруда антропологиялы %діс басым болды.

ХVІІІ асыр а дейін орыс %леуметтік ойында дінні" ы палыны" басымдау бол аны белгілі. -лы Петр патша реформалары ана Ресейде %леуметтік ойды"алыптасуына м0мкіндік берді.

Еуропалы а арту идеялары мен таби и ы туралы пікірлер саясирылыс а атысты пайымдауларды д0ниеге %келді. ХVІІІ асырды" екінші жартысында прогресс, шаруашылы ызметті талдау, орыс ауымыны" р3лі туралы ойлар айтыла бастады. Осы кезде Д.С.Аничков (1733-1788), Я.П.Козельский (1728-1794), С.Е.Десницкий (1740 шамасы-1789), А.Н.Радищев (1749-1802) е"бектері жары к3рді.

ХІХ асырда Ресейде тарих философиясыны" негізі аланды. Мысалы, философ А.Н.Галич (1783-1848) Ресей философиясы мен антропологиясыны" негізін салды. Ал Н.И.Надеждин (1804-1856) болса тарихилы идеясын дамытты ж%не ресейлік теориялы %леуметтану негізін салушы ретінде тарихтаалды. 4леуметтану негізін салушы О.Контты" идеяларын Ресейде тарату миссиясын В.Н.Майков (1823-1847) ж0зеге асырды.

266

ХІХ асырда Ресейдегі философиялы -социологиялы мектепті" дамуына П.Я.Чаадаев 0лкен 0лес осты. Оны" к3з арастары орыс о амды ойында славянофилдер мен батысшылдар ба ыттарыны" дамуына т0рткі берді.

Славянофилдік ба ытты" 3кілдері - И.В.Киреевский (1806-1858), А.С.Хомяков (1804-1860), К.С.Аксаков (1817-1860). Славянофилдік ба ытты" негізгі идеяларыларыны" арасынан мынадай ма"ызды ой- т жырымдарды айыры ша б3ліп к3рсетуге т рарлы : «м%дени типтерді" ерекшелігі», «%леуметтік эволюцияны" 0йлесімділігі», « ауым - %леуметтік болмысты"рылымын т0зеуші %леуметтік м%дениет т0рі», «соборлы - уаттылы ы жа ынан жеке мен о амды пара-пар болып келетін %леуметтік 3мірдійымдастыруды" принципі ж%не оны" идеалы», «мемлекеттілікті мойындамау ж%не анархизм элементі», «адамдарды" %леуметтік %рекетіндегі руханилы ты" р3лі», оны" ішінде діни, тымды емес, я ни иррационалды немесе «рационалды детерминанттан тыс іс-%рекет».

Ал батысшылдар атарынан Т.Н.Грановский (1813-1955), К.Г.Белинский

(1811-1848), А.Н.Герцен (1812-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-1883) сия ты ойшылдарды к3реміз. Батысшылдарды" шы армаларында ы «%лемдік тарихты" бірт тасты ы ж%не оны" за"ды сипаты», сондай-а «революциялы прогрессизмді насихаттау», «%леуметтік шиеленістерді талдау ажеттігі» сия ты ойлары олар а орыс о амын тере" %рі жан жа ты талдауда батысты %діснаманы пайдалану а м0мкіндік берді.

Ресей о амды ойыны" %леуметтанулы ой а ласып, ылыми мазм н а ие бола бастауы туралы айт анда, К.Д. Кавелин (1818-1880) есімі ерекше т рады. Оны" %леуметтік бейіндерді іздеуі – славянофилдік пен батысшылды ше"берінен шы у а мтылысын к3рсетеді.

Ресейдегі %леуметтану дамуыны" ал аш ы кезе"і 1860-1890 жылдардыамтиды. 1859 жылы белгілі орыс ойшылы П.Л.Лавровты" екі ж мысы жары к3рді. Олар «4лемні" механикалы ілімі» мен «Т л а дамуыны" очерктері». 4леуметтанулы ой-пікірді" дамуына, таралуына «Современник», «Русское слово», «Отечественные законы» журналдарында жариялан ан ма алалар да септігін тигізгені с3зсіз.

Орыс %леуметтануы негізін алау а атсалыс ан П.Л.Лавров, Н.Х.Михайловский, Е.В.де Роберти, Ж.Ю.Жанов, П.Ф.Лилиенфельд, А.Н.Стронин болды. =з шы армаларын француз тілінде жаз ан Б.Н.Вырубовты" (1843-1903) орыс %леуметтануында 3зіндік орны бар. Ол О.Контты" ш%кірті Э.Линтитремен (1801-1891) бірге «Позитивті философия. Шолу» атты журналды ашып, редакциялап 1887 жыл а дейін шы арып т рды. Сонымен бірге Ресейде объективті %леуметтануды дамыту а ы пал етті.

1897 жылы Н.Н.Кареев жарияла ан «4леуметтануда ы д%ст0рлерге кіріспе» деген е"бегінде к3рсетілген 8300 ж мысты" 260 ресейлік автордікі екені айтыл ан. Б л к3рсеткіш орыс о амыны" %леуметтік зерттеуге ден оя баста аныны" д%лелі екені с3зсіз.

ХIХ асырды" 90-жылдары орыс %леуметтануында натуралистік (Н.Я.Данилевский, А.И.Стронин, Л.И.Леечников), психологиялы (П.Л.Лавров,

267

Н.Х.Михайловский, Н.И.Кареев, Е.В.де Роберти, М.М.Ковалевский мектебі), экономикалы материализм (Г.В.Плеханов). ба ыттары алыптасты.

Енді белгілі орыс %леуметтанушыларыны" ойларымен танысуды бастайы . Орыс ойшылдары шо ырында ы ерекше т л а - философ, публицист, %леуметтанушы, славянофил Данилевский Н.И. (1822-1895) .Ол петрашевшілдерді" либералды тобыны" м0шесі болды. Б л топ Петр патша реформаларын сын а алды. Петрашевшіл либералдар орыс хал ыны" лтты ділі ерекшеліктерін аса ма"ызды деп тани отырып, кейбір ресейлік зиялыларды" лтты рухани тамырды мойындамауына осыла оймады.

Н.И. Данилевскийді" пікіріне с%йкес, Ресейге т%н м%дени ндылы тар екі %лемге де (еуропалы пен азиялы а) орта , олай болса, орыс лтыны"лтты идеясыны" негізгі мазм нын а"ы тауда осыны ескерген жо , біра Данилевскийді" 3зі «Ресей Еуропадан іргесін аула стап, тек славянды м%дениетті са тау миссиясын ж0зеге асыруы тиіс» деген пікірде болды. 1869 жылы оны" «Ресей ж%не Еуропа» деген белгілі ж мысы жары к3рді.

Огюст Контты" идеяларымен %уестене отырып, позитивизмні" барлы сатысынан 3ткен Е.В. де Роберти (Де Роберти де Кастро де ла Серуа) 1843-1915 жылдары 3мір с0рген орыс философы %рі социологы. Де Роберти К.Марксты аяусыз сынаушыларды" бірі болды. Ол патшалы самодержавиені" саясатын да сын а ала отырып, абсолютті монархияны конституциямен шектеуді жа тады.

Де Роберти о амды 3мірді «%леуметтік психумні"» немесе %лемдік к0ш-уатты" ерекше к3рінісі деп тапты. Б л к0ш адамдарды" психикалы 3зара %рекетіні" шексіз саналуанды ын к3рсетеді. Соны" ішіндегі ма"ыздысы –о ам а ж0йелік, йымды , за"дылы сипатын беруші – «%леуметтік %рекеттер». Осы %рекеттерді зерттеуді" ма саты – о амда ы стихиялы процестерді болдырмау 0шін тымды %леуметтік 3згерістерді ж0зеге асыру.

Де Роберти о амда ы т3рт эволюциялы -функциялы т%уелділікті %леуметтануды" негізгі за"дары деп т0сінеді. Олар:

1)%леуметтік-психикалы т%жірибені" негізгі функциясы ретіндегі - білім;

2)білімні" функциясы ретіндегі - к3з арас;

3)к3з арасты" функциясы ретіндегі - 3нер;

4)осы атал андарды" функциясы ретінде на ты -т%жірибе.

Кейінірек Е.В.де Роберти %леуметтану мен этиканы те"естіру %рекетіне к3шті.

Социолог, экономист, этнограф, тарихшы, ы танушы .М.Ковалевский (1851-1916) к3з арастары позитивизмні" ы палында алыптасты. Ол Маркс ы палымен ауылды ауымны" экономикалы сипатын зерттеді. =зіні" %леуметтанулы ілімін О.Конт идеяларын дамыту ар ылы алыптастырды.

М.М.Ковалевский 3з ж мыстарында плюралистік %дісті жиі пайдалан анымен, оны" зерттеулеріндегі е" негізгі %діс - тарихисалыстырмалы. Осы %дісті пайдалана отырып, былыстарды" 3зара байланысы мен шы у тегіні" орта ты ын к3рсетті. М.М. Ковалевский 3з %леуметтануын «генетикалы » деп атады.

268

1905 жыл ы революциядан кейін М.М. Ковалевский бас ару арым-атынастары мен бас аруды" %леуметтік, %леуметтік-психологиялы факторлары м%селелерімен айналысты. Ол елді бас ару ы ына ие бола алатын адамдарды" «ерекше магиялы асиеттері бар» деген пікір айтты. Ал таптарды" шы уын - халы ты" ты ыз оныстануына ж%не соны" негізінде е"бек б3лінісіне байланысты деп к3рсетеді.

М.М.Ковалевский 3зіні" «прогресс» идеясын Прудонны" 3зараы пал ілімі мен Огюст Контты" %леуметтік динамика ілімдері негізінде дамытты. Прогресті ынтыма тасты ты" л аюымен байланыстырады. Ол «ынтыма тасты – о амды 3мірді" нормасы, ал тап к0ресі – нормадан ауыт уы» деп т0сіндіреді.

Орыс %леуметтануыны" дамуына зор 0лес ос андарды" бірегейі - белгілі тарихшы, социолог Н.И.Кареев (1850-1931). Психологиялы ба ытты" 3кілі болып табылатын Н.Кареевті" социологиялы к3з арасыны" 3зегі – жымды психология. Ол о амды зерттеуді" салыстырмалы-тарихи, салыстырмалысоциологиялы , эволюциялы сия ты негізгі танымды %дістерін к3рсетіп берді.

Н.Кареев %леуметтануыны" негізгі м%селесі – т л а мен о ам арасында ы арыматынас. 8о амны" негізгі оз аушы к0ші ретіндегі топты «инициаторлар» я ни «парасатты т л алар» деп атайды. Оларды" со"ынан «тобыр ереді» деп т0сінеді. Прогресс идеясы – жеке бостанды пен о амды ынтыма тасты жа дайында ал ан адаммен ты ыз байланысты.

Н.Кареев психологизм мен экономизмді бір-біріне жа ындату а тырыса отырып эклектика а рынды. Оны" прогресшіл адамдарыны" бірі - орыс %леуметтануында теориялар а талдау жасау д%ст0рін дамытуы болды.

Орыс %леуметтануына зор 0лес ос ан П.Л. Лавров (1823-1900) – философ, социолог, тарихшы. Оны" негізгі айналыс ан м%селелері: 1) %леуметтануды" п%ні, объектісі, мазм ны, %дістері; 2) т л аны" тарихта ы орны; 3) %леуметтану мен тарихты" 3зара байланысы; 4) адамзатты" прогресс ілімі; 5) о амда ы мемлекет р3лі.

П.Л.Лавровты" к3з арастарында неокантты пен позитивизм элементтері басым. Ол ылыми білімді жаратылыстану ж%не тарих деп екіге б3леді. 4леуметтану да биология, этика, психологиямен атар жаратылыстанымдыылым а жатады, себебі %леуметтану 0немі айталанатын, т ра тыбылыстарды зерттейді. 4леуметтануда ы басты н%рсе – ынтыма тасты т0рлерін зерттеу. 8о ам 0немі ынтыма тасты ты талап етеді. П.Л.Лавровты" пікірінше, %леуметтану п%ні – а) таби и немесе хайуанды о ам, о ам дамы ан д%режеде болмаса да адамдар жеке сана а ие болады; %) адамдарды" 3мір с0ру т0рлері; б) о амды идеалдар. 4леуметтік даму- «зерек, парасатты т л аны"» сыни т р ыда %леуметтік болмысты талдауына байланысты. Адам - таби атты" б3лігі, біра ол «а и ат пен идея а» мтылады. Экономикалы факторларды" орнын аны тай алмауы - П.Л. Лавров іліміні" субъективті сипатын к3рсетеді.

269

П.Л.Лавров «тарихты білмей, %леуметтануды игеру м0мкін емес», - деген еді. «Тарих ылымы о амды даму процесінде я ни динамикада арастырады, ал %леуметтану оны статикада арастырады» деген пікірде бол ан алым 3з ж мыстарында тарихи деректерге к3п ж0гінді. Ол %леуметтік прогресті теориялы ж%не практикалы жа ынан арастырды. П.Л.Лавров «прогресті» зерттеу - идеалды тану ж%не оны іс-т%жірибеде ж0зеге асыру м0мкіндіктері аясында болуы тиіс» деген пікір айтты. Ол «прогресті" 3лшемі – ынтыма тасу к0ші ж%не саналы ты" артуы» деп жазады.

асырлар то ысы %леуметтануды" ылым ретінде философиялы ал ышарттарын зерттеу м%селесін ойды. Ресейлік %леуметтану 3з дамуыны" екінші кезе"інде (1890-1900)осы м%селені шешті деп айту а болады. 4леуметтануды" ылым ретінде философиялы ал ышарттарын зерттеуде біршама жетістіктерге ол жеткізген неокантты ба ыт (Б.А.Кистяковский, Л.И.Петражицкий т.б.) болды. Екіншісі - Н.И.Кареев, М.М.Ковалевский 3кілдері болып табылатын «к3не» мектеп.

Ресейде маркстік %леуметтану екі ба ытта дамиды. Бірі - ортодокс марксизм (Г.В.Плеханов, В.И.Ленин), екіншісі - неокантты а жа ын ортодокс емес немесе «жария» марксизм (П.Б.Струве, Н.А.Бердяев, С.Н.Булгаков, М.Н.Туган-Барановский).

Осы кезе"де ресейлік социологтарды" арасында П.Ф.Лилиенфельд, М.М.Ковалевский, П.А.Сорокин сия ты алымдар халы аралы %леуметтану институтыны" ызметіне белсене араласа отырып, орыс %леуметтануыны" шекарасын ке"ейтті. Мысалы, 1901 жылы М.М.Ковалевский мен Е.В.де Роберти Парижде о амды ылымдарды" орыс жо ары мектебін ашты. Осында социология п%ні де о ытылды. Ресей 0кіметі б л мектепті жабу а барлы к0шін салып ба ты ж%не а ырында жауып тынды. Дегенмен Ресейдегі билік %леуметтанулы зерттеулерге м тажды ту анын т0сінді. Тек 1908 жылы Петербургте академик В.М.Бехтерев жетекшілігімен ашыл ан психоневрологиялы институтта %леуметтану кафедрасы т " ыш рет ызметін бастады. Оны М.М.Ковалевский, Е.В.де Роберти, кейінірек П.А.Сорокин мен К.М.Тахтарев бас арды. Осы орталы «4леуметтануда ы жа"а ойлар» деген журналды" т3рт шы арылымын дайындады.

Орыс %леуметтануыны" 0шінші кезе"і - ХХ асырды" 10-20 жылдары. Осы кезе"дегі басым ба ыт неопозитивизм болды. Сондай-а ,діни философия а негізделген христианды %леуметтану (Н.А.Бердяев, С.И.Булгаков, С.Л.Фролов) мен ортодокс марксизм дамыды.

1912 жылы Петербург университетіні" тарих факультетінде %леуметтану секциясы ашылса, 1916 жылы М.М.Ковалевский атында ы орыс социологиялыо амы рылды. Ал, 1917 жылы %леуметтанудан ылыми д%реже белгіленді.1920 жылы Петроград университетінде ашыл ан %леуметтану б3лімі бар о амды ылымдар факультетін П.А.Сорокин бас арды.

8азан т3"керісі %леуметтану ылымыны" дамуына кедергі тудырды. 1922 жылы, университеттегі %леуметтану кафедраларыны" ж мысын то тату

270

ж3ніндегі большевиктер 0кіметіні" шешімі шы ты. Б л жа дай к3рнекті орысалымдарыны" шетелге кетуге м%жб0р етті.

Ресей %леуметтануыны" дамуы за жылдар а то тап алды. Тек ХХасырды" 50-60 жылдарында ы хрущевтік саясат кезінде айта жа" ырды. Ресей %леуметтанулы ойыны" еркін даму а м0мкіндік ал ан кезе"ін 80 жылдарды" екінші жартысында ы айта ру кезінен бастау аболады. Со" ы онжылды тарда ресейлік социологтар жа"а тарихи даму процесіндегі %лемуеттік 3мірді зерттеуде айтулы табыстар а ол жеткізді.

Белгілі орыс социологтарыны негізгі е бектері

П.Л. Лавровты е бектері:

•«Формула прогресса Михайловского» (1870);

•«Социологи-позитивисты» (1872);

•«О методе социологии» (1874);

•«Противники истории» (1850);

•«Теория и практика прогресса» (1891)

М.М.Ковалевскийді е бектері:

•«Теория заимствования» (М.,1903);

•«Этнография и социология» (М.,1903);

•«Современная социология» (СПб,1905).

Де Роберти е бектері:

•«Политико-экономические этюды» (СПб.,1869);

•«Наша социология» (1873);

•«Социология» (1876);

•«Социальная мораль» (1901).

&сынылатын дебиеттер:

•Данилевский Н.Ресей ж;не Еуропа. Еуропа -ркениеті жалпы адамзатты% -ркениетке тепе-те1. // М;дениетті1 тарихи -лшемдері мен типологиясы. лемдік м;дениеттану ой-санасы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 5

•Миненков Г.Я. Введение в историю российской социологии. - Минск, 2008, 343 с.

•Социологи России и СНГ XIX-XX века. Библиографический справочник. -

М.,1999,368с.

271

Ба ылау с ра тары:

•Орыс %леуметтанулы мектебіні" пайда болуына ы пал еткен %леуметтікэкономикалы , саяси жа дайлар андай?

•Орыс %леуметтануыны" ерекшеліктерін андай идеялар мен т жырымдар аны тайды?

•«Ерекше орыс жолы» дегенді алай т0сінесіздер?

•Орыс %леуметтануында эволюциялы ілімге арсы андай ілімалыптасты?

•Орыс %леуметтануыны" негізін алау а атсалыс андар кімдер ж%не оларды" андай ж мыстарын білесіздер?

•Ресей %леуметтануында ы негізгі ба ыттарды" батыс %леуметтануынан айырмашылы ы неде деп ойлайсыз?

Тапсырмалар

•8азіргі ресей %леуметтануында ы мектептер туралы реферат дайында"ыздар

•«Орыс идеясыны"» азіргі заман ы ресейлік ж мыстарда ы к3рінісіне назар аудары"ыздар.

орытынды орнына

ХХ асырда адамзат 3з дамуыны" жа"а белесіне шы ты. Тарихта болма ан %леуметтік-экономикалы , рухани,саяси 3згерістер %леуметтік ойда ы

272