книги / smaghambet(1)
.pdfактор атысатын %леуметтік арыматынастармен т0сіндірілуі тиіс. 4леуметтану мен %леуметтік атынастар – синонимдер.
4рекет %леуметтануыны" ма саты–субъектіні" %рекетке кірісуі механизмдерін зерттеу болса, %леуметтік ж0йелер мен %леуметтік процестерді талдау - тек осы ма сатты толы тырушы р3лді ат арады. А.Туренні" ойынша, %рекет %леуметтануы о амда 0стем болып отыр ан идеологияны, билеуші тап пен мемлекет олданып отыр ан интеграциялы -репрессиялы тетіктерді сынауызметін ат арады. 4леуметтануды" тап осы ызметі - билеуші тапты" жасыру а тырысатын %леуметтік атынастарын %шкерелеуге м0мкіндік ту ызады.
Сонымен Ален Турен іліміндегі леуметтік рекет - материалды ж%не материалды емес ндылы тарды жасау процесінде немесе е"бек процесінда ж0зеге асатын %рекет. «4леуметтік %рекет е"бек пен 3ндірісті %леуметтанулы талдауды" негізгі принципіне айналдырды. «Е"бек» ымы б0тіндей %рекет %леуметтануыны" негізгі принципін райды»,- дейді Ален Турен.
«4леуметтік %рекет белгілі бір ма саттар а ба ытталуы тиіс, жеке ма сатм0дделерді білдіретін терминдер ар ылы аны талмауы керек, екіншіден, егер актор %леуметтік атынастар ж0йесі аясында болса, 0шіншіден, 3зараы палдасты тіл ар ылы д%л де на ты к3рсетілетін символды ж0йеде 3тетін болса ана %леуметтік %рекет м0мкін».
Енді Ален Турен іліміндегі о ам а назар аударайы . Туренні" т0сінігінде, о ам – %рт0рлі типтегі %леуметтік атынастарды к3рсететін, де"гейлерге б3лінген, к0рделі рылымы бар %рекеттер ж0йелеріні" ж0йесі. Турен 0ш де"гейді немесе %рекеттер ж0йесін атап к3рсетеді. Олар: тарихилы ,
институтты ж&йе, йымдастыру ж&йесі.
Тарихилы о амны" %леуметтік ж%не м%дени ба ыттарын, ал институтты ж0йе %рбір на ты о амны" рылымы мен орша ан ортасыны" 3згерістерін ай ындайды, ал йымдастыру ж0йесі болса, о амны" ма саттарына с%йкес ж%не нормалы аппарат к3мегімен ішкі ж%не сырт ы тепе-те"дікті са тайды.
Ален Туренні" индустриялы іліміні" негізгі категориялары - тап,
шиеленіс, леуметтік оз алыс.
алымны" е"бектерінде таптардан г3рі, тапты байланыстар туралы жиірек айтылады. Туренше, тапты б3ліністі" негізі - ор жинау. 8ор жинау - таптарды" пайда болуы мен 3мір с0руіні" негізгі себебі. «Кім 3ндіреді ж%не кім оны б3леді?» деген с ра - басты с ра . Ал енді шиеленіс орды ба ылаушылар мен материалды ж%не рухани ндылы тарды 3ндірушілер арасында пайда болады. Міне, Ален Туренні" негізгі ойлары - осындай.
8азіргі заман ы %леуметтанулы ілімдерді" бір ба ыты индустриялы %леуметтануды сынау кезе"інде пайда болды. Соларды" атарында %леуметтік 3згерістер туралы ілімдер бар. Г.Беккер,У.Мур, Н.Смелзер сия ты алымдаррылымды -функциялы ілімдерді сынады. Мысалы, У.Мурды" «4леуметтік 3згеріс» деген е"бегінде функциялы та ы 3згерісті «бейімделу» деп т0сіндіргена идаларды жо а шы арды. Реформаларды" р3ліне жо ары ба а бере отырып,
253
осы ба ытта ылар 3згерістерді талдауда пайдалан ан негізгі %дістері - тарихи, салыстырмалы ж%не функциялы .
Белгілі зерттеуші А.Этциони 3зіні" «белсенді о ам» ілімінде %леуметтік процестерді тиімді бас ару %дістерін пайдалана отырып дамыту м0мкіндіктерінарастырды. Ол %леуметтік ж0йелерді «белсенді» ж%не «белсенді емес» деп б3лді. 4рбір ж0йедегі арыматынастар мен байланыстардан бас а «м%жб0рленген» ж%не «утилитарлы » арыматынастар ше"бері болады. «Белсенді емес %леуметтік ж0йе» 3згерістерге тек бейімделеді, ал «белсенді %леуметтік ж0йе» ма сатты т0рде ортада ы 3згерістерге ы пал ете отырып, 3зіні" рылымын 3згертеді. «Белсенді %леуметтік ж0йе» жоспарлау мен жобалау ар ылы болаша ты" кибернетикалы 0лгісін жасап, со ан с%йкес 3згерістерді ж0зеге асырады. Сонымен атар стихиялы ж%не жоспарлы социеталды 3згерістер де м0мкін. А.Этциони %леуметтік ж0йені" белсенділігі 0ш фактор а байланысты деп к3рсетеді. Олар:
А) Ж0йені" олда бар а паратты пайдалана алуын к3рсететін кибернетикалы фактор;
4) Ба ылауды" нормалы -символды %дістерін ана емес, сондай-а басып-жаныштау, зорлы -зомбылы %дістерін ж%не материалды игіліктерді б3луді пайдалана алатын билік факторы;
Б) Демократиялы о амдарда ы келісім факторы.
Ал аш ы екеуі о амды ба ылаумен байланысты. Ба ылау билік пен а парат 0йлестіре отырып, тиімді бас аруды сынады. Ал, о амды келісімсіз елестету м0мкін емес.
Батыста ы белгілі %леуметтанушыларды" бірі Э.Тирикьян сын ан « рылымды %леуметтануда ы» негізгі ым - социеталды 3згерістер. Жалпы «%леуметтік 3згеріс» дегеннен айырмашылы ы неде дейтін болса , оны" м%ні
мынада - леуметтік .згеріс социеталды .згерісті# ал ышарты болып табылады. 4леуметтік 3згеріс деп белгілі бір институтты рылым аясында эволюциялы жолмен біртіндеп ж0зеге асатын санды 3згерістерді" жиынты ын айтамыз. Ал, социеталды .згерістер осы %леуметтік 3згерістер н%тижесінде болатын макроде"гейдегі 3згеріс.
Зерттеуші социеталды 3згерісті о амны" институттырылымдарыны" барлы ын амтитын, жаппай «секіріс» деп т0сінеді ж%не оны" радикалды сипатына м%н береді. Б л ішкі 3згерістерге жауап ретіндеабылданады, я ни Э.Тирикьян социеталды а моралды немесе діни-моралды сипат береді. Б л жерден алымны" к3з арастарыны" структурализм мен функциялы іліммен 0ндестігін к3реміз. Дегенмен Э.Тирикьянны" к3з арастары феноменологиямен штасып жат анын да айтуымыз керек. Мысалы, ол «%леуметтік 3мірді" негізі - адамгершілік ба алар жиынты ы (м%дениет) болып табылатын жасырын рылым»,- дейді. Оны" т0сінігінде, б лрылым - символдарды" бірнеше абатынан т ратын ж0йе. 4рбір ж0йе белгілі бір ндылы тардан т рады. 4леуметтік рылым м%дениетті" институтты ше"берінде, ол - еш ашан институттанбайтын рылым. 4рбір м%дениетке т%н ішкі айшылы тар, сол м%дениетті" рамында институттан ан ж%не
254
институттанба ан рылымдарды" болуымен т0сіндіріледі. Міне, осырылымдар арасында 0немі арамаарсылы тар пайда болып отырады. Э.Тирикьянны" ойынша, осы к0ресте же"іп шы у институттануды білдіреді.
Социеталды 3згерістерді" е" ма"ызды кезе"і - да дарыс, я ни шиеленісті" шары тау шегіне жетуі. Осы жа дайдан шы атын жолды" бірі - революциялы немесе деструкциялы , ал екіншісі - конструкциялы , я ни жа ымды.
Социеталды 3згерістер бірт тас о ам ше"берінде ж0зеге асады. Ол формасы жа ынан революциялы , ал мазм ны ж%не оз аушы к0штері т р ысынан діни-моралды сипатта. Э.Тирикьянны" пікіріне с%йкес, «революциялы хал-ахуалды» талдай отырып, жалпы даму ба ытына болжау жасау м0мкін болмаса да, ыс а мерзімді болжамдар жасау а болады. Мысалы,азіргі заман ы революциялы хал-ахуал а т%н белгілер: урбанизацияны" 3рістеуі; жынысты промискуитетті" таралуы ж%не б л былыс а о амды наразылы к3рсетуді" жойылуы; институтты емес дінні" белсенділігіні" артуы. Сонымен атар Э.Тирикьян революциялы %леуетті аны тау а м0мкіндік беретін шкалалар жасады.
Батысты %леуметтануда белгілі зерттеушілерді" бірі Г.Маклуэн (19111980) %лемдік тарихты 0ш сатылы д%уірлерге б3леді:
•Бірінші д уірдегі адам – ты#даушы, тайпалы адам атынас ралы ретінде тілді ана пайдаланады. О ан мифологиялы сана т%н;
•Екінші д уірдегі адам - к.руші, араушы. Коммуникацияда баспаны" с3зі,
хат а т0скен с3з олданылады. Адам рационалды бола бастады, ол к3біне о иды ж%не ойланады. Сонымен о ан рационалды сана т%н. Осы кезде пайда бол ан %ліпби адамдар 3мірін бас аша йымдастыра бастады.
•;шінші д уірдегі адам - ты#даушы рі к.руші. Интеллектіні" дамуы мен
%рекетті" шы армашыл сипаты т%н ж%не осы адамны" санасы мифтік пен рационалды сананы" синтезі ретінде сипатталады.
Сонымен атар %леуметтануда Т.Питерс, Б.Стоукс, Р.Уотермен, Е.Шумахер ж%не бас алар дамыт ан « са істер» ілімі пайда болды. «-са істер» на ты істерді ж0зеге асыруды" шешімі деп т0сініледі. Оны" 3зегі - орта ж%не са к%сіпкерлік. Осы ілімдердегі негізгі а ида - «Ке" ау ымда ойлан, тар ау ымда %рекет ет» деген ран.
Индустриялану, урбанизация, лтты м%дениеттер арасында ы шекараларды" жойылуы саналуан ілімдерді" пайда болуына жол салды. Мысалы, «коттедждік 3ркениет» деп атал ан ілім урбанизацияны" жа ымсыз салдары н%тижесінде пайда бол ан былысты негіздеді. Маклуэндегі «%лемдік ауыл» ымы мен О.Тоффлердегі «электронды 0й», жапондар сын ан «а паратты алалар» адамдарды" 0йден алыс зап шы пай-а %леуметтік функцияларды ат ару а м0мкіндік ту ызу туралы пікірлері .Сонымен атаразіргі заман ы о амды «демалыс о амы» деп д%лелдейтін к3з арастар да орын алды.
Жалпы жаBандану процесіні" %леуметтанулы м%селелеріне арнал ан ж мыстар 3те к3п. Оларды" атарында И.Валлерстайн, Э.Гидденс, М.Арчер,
255
Р.Робертсон, С.Хантингтон, Ф.Фукуяма, Н.Смелзер, Э.Тирикьян сия ты белгілі зерттеушілер бар.
ЖаBандану а атысты ойлар 1940-50 жылдары пайда бол ан конвергенция іліміні", 1950-60 жылдары тара ан модернизация іліміні" ж%не 1970-жылдарды" 3німі постиндустриялы о ам туралы іліміні" за"ды жал асы ретінде абылданады. Мысалы, %леуметтану тарихын зерттеушілер конвергенция ілімін модернизация іліміні" бір к3рінісі ретінде абылдайды. Модернизация ілімі 3з кезегінде батысеуропалы ж%не америкалы о амны" дамуына талдау жаса ан болса, «постиндустриялы о ам» ілімі де жалпы адамзатты даму процесін емес, батысты 3ркениетке т%н ана ерекшеліктер негізінде жасалды.
Конвергенция іліміні" авторлары (Дж.Гэлбpейт, У.Ростоу, А.Сахаpов, П.Соpокин, Ж.Фуpастье ж%не бас алар) индустриялы дамуды" н%тижесі екі саяси ж0йені", я ни капитализм мен социализмні" 3зара сі"ісіп кету процесін жеделдетеді деп есептеді. Ал жаBандану ілімі болса, %лемдік даму процесіне т%н орта былыстарды зерттейді. Осы ілімдегі негізгі ой - жаBандану адамзат тіршілік ететін д0ниені" т3рт б рышын толы амтиды дегенге саяды.
ЖаBандану ілімімен атар батыс %леуметтануында «постмодернити» ілімі бар. Осы а ымдар %леуметтануды «мультикультурализм», «геополитика», «%лемдік ж0йе», «а паратты технологиялар», «ядро ж%не периферия», «интеллектуалды капитал», «когнитариат», «глобалды ауыл», «макдонализация», «вестернизация», «маргинализация», «транзитивтілік», «глобалюция» (globalution), «космократия», «инфрасаясат», «контрагегемония», «антиглобалистер», «детерриториализация», «глобалды к3ршілік» сия ты жа"аымдармен байытты.
Бізге таныс «модернизация» деген ым « азіргі заман а лайы тау, жа"алау» дегенді білдіреді. Батыста «модернизация» немесе «модерн» деп Жа"а тарих а с%йкес кезе"ді атайды. Сонымен атар б л ым тек %леуметтік прогресті ай ындайды десек ате болады, себебі ол «е" жа сы, е" алды" ыатарлы» дегенді білдіреді.
Батыс %лемі модерн кезе"ді XVII асырды" ортасынан XX асырды" ортасына дейін ж0ріп 3тті. Модернизация о амны" іргетасын са тай отырып, оны жа сарту деген ма ына береді екен. Жалпы модернизация ж%не жаBандануілімдерінде модернизацияны «батысты , капиталистік о амды орнату» деп т0сіну басымыра .
Еуропалы м%дениетті" т3рт асырлы тарихыны" тіні болып табылатын «модернити» демократиялы саяси ж0йе, экономикалы еркіндік, т л аны" автономиясы, азаматты о ам институттары мен ы ты мемлекет сия ты прогресс пен жалпыадамзатты ндылы тар а негізделеді. Осы процесті батыс 3ркениетіне т%н былыс бол анды тан европеизация ж%не вестернизация деп атаумен атар азіргі кездегі %лемдік к3шбасшы А8Ш-ты" р3ліне байланысты
американизация, кейде макдонализация деп те атайды.
Модернитиді" 3зегін рационализм, 0немшілдік, урбанизация ж%не индустриализация райды. Модернизация іліміні" т0п-тамыры классикалы
256
%леуметтануда жатыр. Сол классикалы пікірлерді" негізінде К.Поппер «ашыо ам» ілімін жаса ан еді. ХХ асырда аталмыш ілімні" дамуына зор 0лесос ан У.Ростоу болды. Оны" «Экономикалы 3суді" кезе"дері.Коммунистік емес манифест» деген е"бегі 1960 жылы жары к3рді. Ростоуды" пікірінше, д%ст0рлі о амнан азіргі заман ы о ам а 3ту тек экономикалы 3згерістер мен б аралы т тыну ж%не батыс демократиясына т%н институттарды дамыту ар ылы ана ж0зеге асады.
Модернизация іліміні" к3рнекті 3кілдеріні" бірі - Сирил Э.Блэк. Оны" «Модернизация динамикасы: салыстырмалы тарихта зерттеу» деген о улы ында модернизацияны білім р3ліні" арта т0суімен ж%не интеллектуалды 3згерістермен байланыстырады. Ол 3згерістерге бейім элитаны" пайда болуына ерекше назар аударады. 8олда барды тиімді пайдалану мен аржыны игеру экономикалы 3згерісті к3рсетсе, %леуметтік 3згерістер тек %леуметтік рылыммен ана емес, сондай-а жылдам урбанизация, о амды е"бек б3лінісіні" тере"деуі ж%не маманданумен ай ындалады. Ал психологиялы 3згерістер жеке адамны" табыс а ба ытталуымен, индивидуализмні" 0стемдігімен сипатталады.
ХХ асырды" 70-жылдары модернизация ілімдері да дарыс а шырай бастады. 1980-жылдары о ан балама ретінде отарлау мектебі мен %лемдік ж0йелерді талдау мектебі пайда болды. Осы мектеп 3кілдері б рын ы отар елдер мен батысты емес елдер т%жірибесіне с0йене отырып зерттеулер ж0ргізді. Мысалы, А.Франк пен Иммануил Валлерстайн е"бектерін айту а болады.
8азіргі заман ы ілімдерге жаса ан ыс а шолуды" 3зі %леуметтік ойларды" сан ырлы екеніне к3з жеткізеді.
Э.Гидденсті е бектері:
•«Социологиялы %дісті" ережелері» (1976);
•«4леуметтік ж%не саяси ілімді зерттеу» (1977);
•«4леуметтік ілімні" негізгі м%селелері» (1979);
•«4леуметтік ілімдегі контурлар мен сын» (1983);
•«8о амды растыру:структурация іліміні" очеркі» (1984);
•«-лтты мемлекет ж%не зорлы » (1985);
•«8азіргі заманны" салдары» (1990);
•«8азіргі заман ж%не 3зіндік идентификация» (1991)
А.Туренні е бектері:
•«4рекет %леуметтануы»;
•«4рекеттегі адамны" оралуы»;
•«Постиндустриялы о ам»;
•«Социализмнен со"»;
•«Мамыр оз алысы немесе утопиялы коммунизм»
257
&сынылатын дебиеттер:
•Валлерштайн И. лемдік жAйелерді талдау. // лемдік ;леуметтану антологиясы.Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
•Гидденс Э. леуметтану // лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2007, том 7, 9-612 беттер
•Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
•Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер,
2002.
•Турен А. Возвращение человека действующего. Очерк социологии. М., 1998.
•Штомпка П. леуметтік -згерістер ;леуметтануы// лемдік ;леуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, 9 том, 7-363
Ба ылау с ра тары:
•Энтони Гидденс структурация іліміндегі негізгі ымдар андай ?
•Гидденс іліміндегі «Дуалды » дегенді алай т0сінді"іздер?
•М.Арчерді" морфогенез іліміндегі ты" ойлар айсы деп ойлайсыз?
•8 рылымды интеракциялы ты" негізгі ма саттары андай болды?
•Ален Туренні" акционализміндегі негізгі а идалар андай?
•Ален Туренні" индустриялы іліміні" негізгі категориялары андай?
•Э.Тирикьянны" социеталды 3згерістер туралы к3з арастары андай?
•Зерттеуші Г.Маклуэн %лемдік тарихты андай сатылар а б3лді?
•Модернизация іліміны" негізгі 3зегі неде?
•ЖаBандану ілімдері %леуметтану ылымына андай жа"а ымдар енгізді?
Тапсырмалар:
•Гидденс іліміндегі марксизм ы палы туралы пікір алысып, негізгі т жырымдарды сарала"ыздар. Гидденс іліміні" ма"ызына назар аудары"ыздар
•8азіргі заман ы %леуметтануда ы ылыми к3з арастар плюрализмін к3рсететін кесте жаса"ыздар.
•8аза станда ы модернизация туралы материал жина тап,оны" негізгі ба ыттарын к3рсеті"іздер
§37. «А паратты о$ам» ілімі. Мануэль Кастельс
Негізгі $ымдар : а парат, а параттану, жа#а тап, желілік о ам, коммуникация, «&лкен ауыл»
ХХ асырда ы адамзатты" даму процесіне жа"а к3з арас ты" теориялы ба ыттарды" пайда болуына жол ашты. «А паратты о ам» ілімі осы теорияларды" арасында ерекше орын алады. 8азіргі заман ы %леуметтануда «а паратты о амны"» бес т0рлі аны тамасы бар. Олар технологиялы ,
258
экономикалы , ж мыспен амтумен байланысты, ке#істіктік, м дени
факторлармен байланысты.
Технологиялы критерийді арастыр ан кезде 3ткен асырды" жетпісінші жылдарыны" со"ынан бастал ан « уатты микро» деп аталатын былысты айту а болады. Б л былысты кабелдік теледидар, телекомпьютерлік ж0йе, жеке компьютерді" пайда болуымен, сондай-а ке"селік техника, онлайн байланыс, м%тіндік редактор, CD-ROM сия ты техниканы" та" ажайыптарымен сипаттау а болады.
4лемдік даму технологияны" 0ш инновациялы тол ынымен ерекшеленетіні ылым тарихында ы белгілі ж%йт. Олар:
1)ауылшаруашылы революциясы;
2)3нерк%сіптік революция;
3)а паратты революция.
Жалпы ал анда технологиялы критерий %леуметтікпен штасып жатыр, сонды тан «а паратты о амды» аны тауда негізгі критерий бола алмайды. Ал экономикалы критерий туралы айт анда, %лбетте, а паратты ызметті" экономикалы ндылы ыны" артуымен байланыстырамыз. А паратты бизнес ішкі лтты 3німні" басым б3лігін рау ар ылы о амны" а паратты сипатын к3рсетіп отыр. 1962 жылы б л ж3нінде Фриц Мехлуп 3з е"бегінде жаз ан еді. алым білім беру, ы , баспа ісі, БА8, компьютер жасау, а паратты салаларын «а паратты о амны"» негізгі белгілері деп к3рсетті. 1977 жылы Марк Порст экономиканы" а паратты секторын бастап ы ж%не туынды деп екіге б3лді. Біріншісін, ны бар бол анды тан, аны тау о"ай, ал екіншісі - компаниялар мен мемлекеттік мекемелерді" ішінде, сонды тан нары ты ны белгісіз деп жазады зерттеуші.
А8Ш зерттеулер ар ылы а парат дайындау, а паратты 3ндіру ж%не а парат ызметі, о амды ж%не жеке жат ж0ргізу ар ылы 3з экономикасын дамытып отыр, біра сол а параттарды дайындау барысында «кім», « алай», «неге» деген с ра тар туатыны с3зсіз. Олай болса, осы былысты" %леуметтік аспектісі назардан тыс алмауы керек.
Д.Беллді" 1973 жылы жары к3рген е"бектерінен ж мыспен амту а байланысты критерий туралы ойды ал аш рет кездестіруге болады. Д.Беллді" ілімінде а парат сапасы жа ынан да, саны жа ынан да постиндустриялыо амны" негізгі белгісі деп атал ан еді.
Со" ы жылдарда ы %леуметтанулы %дебиетте а паратты ж%не коммуникациялы технология негізгі критерийге айналды. Мысалы, Чарльз Лидботерді" 1999 жылы жариялан ан зерттеуінде а паратты о амда ы к0нк3ріс ж3нінде айта отырып, дизайнер, дилер, музыкант, биотехнолог, гендік инженер, ниш-файндерлер сия ты жа"а к%сіп иелеріні" пайда бол анын ал а тартады.
Зерттеуші Хэральд Паркинні" к%сіби о ам туралы 1983 жылы жазыл ан кітабында «а ылшын о амы 1880 жылдан бастап к%сіп ойлар о амына айналды» деген т жырым жасады. Б л - к%сіби сертификаттау мен талдауо амны" 3німге, ызметке оятын талаптарын к0шейтуімен ты ыз
259
байланысты. Осы мазм нда ы т жырымдарды" басым бола т0суіні" ай а ы ретінде Олвин Тоффлерді" «жа"а тап» ілімін айту а болады. Оны" негізгі идеясын «XX асыр интеллектуалдар мен техникалы интеллигенциядан т ратын жа"а рылым» деген т жырым райды. Ал зерттеуші Х.Паркино амды шиеленіс жеке секторда ы к%сіп ойлар арасында болады деп есептесе, А.Гоулднерді" ойынша, ХХ асырда ы шиеленісті" бір жа ында «технократтар мен конформистер болса, екінші жа ында т%уелсіз интеллектуалгуманитарийлер т р», я ни о амда негізгі к0ш а параттан ан интеллектуалдарды" олына шо ырландырыл ан.
Ке"істіктік критерий бойынша алаларды", елді мекендерді" 3зара байланысын амтамасыз ететін а паратты ж0йелерді" орны ерекше ба аланады. Ал енді а паратты о амны" м%дени критерийі туралы с3з еткенде Жан Бодрийяр е"бектеріне с0йенеміз. Ол «а парат к3бейе т0скен сайын, оны" м%ні кеми т0седі» деп т0сіндіреді. Постмодернистік о ам саналуан белгілерді, символдарды к3бейтеді. «Символдарды" саныны" арта т0суі - адамдарды" бір-бірімен тез т0сінісуіне, тіл табысуына м0мкіндік береді. Егер б рын белгілі бір символдар %леуметтік топтарды білдірген болса, азіргі кезде символдар негізінде %леуметтік жа дайды аны тау м0мкін емес» деген Бодрийярды" т жырымы азіргі заманны" м%дени сипатын к3рсетеді.
4лбетте, а паратты" к3беюіне байланысты оны" сапасына атысты м%селе туындайды. 1986 жылы алым Теодор Роззак а паратты" сапасын аны тау ажеттілігіні" кезек к0ттірмес м%селеге айналып отыр анын атап к3рсетті. «Білім, т%жірибе, даналы арасын айыра білуіміз керек. 8о амны" «негізгі идеялары» а паратта емес, оны" принциптері а паратты о ам а дейін-а жасал ан», - деп т жырымдайды Роззак.
Клод Шеннон, Орен Унвер (1949) сия ты зерттеушілер а паратты" санды жа ына к3бірек к3"іл б3леді. А парат «бит» ар ылы, я ни символдарды" жиілігіні" ы тималды ымен ай ындалады, бас аша «екілік санау ж0йесі» деп атайды.
Сонымен о ам дамуында ы а парат р3ліні" басым бола т0суі соныылыми т жырымдарды тудырды. Осы пікірлерді" арасында ерекше к3з арастарын білдірген, «а паратты о ам» ілімін жасаушыны" бірі - Мануэль Кастельс.
Оны" белгілі е"бектері арасында «А паратты асыр», «Урбанизация» (1972), «А параттан ан ала» (1989) атау а бар.
Мануэль Кастельс е"бектерімен танысу н%тижесі о ан марксизм ы палы бол анын бай атады. алымны" 0ш томды «А параттан ан асыр» деген е"бегіні" бірінші томыны" рылымы: технология, экономика, е"бек процестері. Ал екінші томында Кастельс «желілік о ам» идеясын дамытса, 0шінші томды тек саясатты саралау а арнайды.
М. Кастельс «а паратты о амды» – адамдарды", институттарды", мемлекеттерді" 3зара байланыстыратын желілер о амы» деп атады. ЖаBандану мен %леуметтік арамаайшылы ты" одан %рі шиеленісуі, бір жа ынан, адамдарды" интеграция процесін жеделдетеді, екінші жа ынан
260
арыматынастарды т0рлендіріп, дезинтеграцияны к0шейтеді деген т0йін жасайды Кастельс.
Зерттеуші «Батыста а паратты капитализм о амы 1970 жылдан бастап орнады» деп есептеді. А паратты" жа"а ке"істіктерді жылдам игеруі %лемді желіге айналдырды, осыдан Кастельс желілік сипат ал ан капитализм ке"істігін жо алтты деген пікір айтты ж%не «желілік капитализм лтты мемлекетті жояды»,- деп т жырымдады.
М. Кастельс %лемдік е"бек б3лінісіні" негізгі ба ыттарын т3ртке б3леді:
1)Жо ар ы нды (а паратты е"бек негізінде) 3ндірушілер;
2)8ома ты 0лесті 3ндірушілер (аса нды, ымбат емес е"бекке негізделген)
3)Шикізат 3ндірушілер (таби и ресурстар а негізделген).
4)Арты (3ндіруші ретінде е"бегіні" н%тижесі ажетсіз, керек емес) 3ндірушілер ( нсыздан ан е"бекке негізделген)
Мануэль Кастельс іліміндегі желілік к%сіпкерлік туралы ойлары назар аударарлы тай. «Бюрократия к%сіпкерлікті" дамуына кедергі жасауы м0мкін (сол ар ылы жалпы даму а), сонды тан %лемдік желіні ру 0шін к%сіпкерлер жеке, мемлекеттен тыс келісімшарт жасау а талпынады» дейді зерттеуші.. Осылайша, халы аралы корпорациялар желіге айналады. Корпорацияларды" 3з ж мысын м0лтіксіз йымдастыруы мен максимизация принципіні" м0мкіндіктерін барынша сар а пайдалануы - осы ан ол жеткізді. Мысалы, максимизация а негізделген саясат н%тижесінде Тойота компаниясы бес «н3л» принципі49 бойынша ж мыс жасайды. Б л «постфордты » деп аталатын ілімдегі «бейімделгіштікпен» 0ндесіп жатыр. Осы ан байланысты М.Кастельс «Желіні" логикасында билік, желідегі билікке ара анда к3бірек», - деген т жырым жасайды. Осы жерде Макс Веберді" «к%сіпкерлік рухты» «кальвинизм мен капитализмні" та"даулы туындысы» дегені еске т0седі. М.Кастельс капитализмге «а паратты рух» т%н дей отырып, «Шумпетер мен Вебер желілік к%сіпорынны" кибер ке"істігінде кездесті», бас аша айт анда, а паратты о ам 3згерістерді", шы армашылы пен жеке бастаманы"осындысы деген пікір айтты.
М.Кастельс а паратты о амда е"бек ету т%жірибесі ж%не ж мыспенамту 0лгілеріні" 3згергенін бай ады. А паратпен ж мыс жасауды" 0лесі 3сті, олай болса, оны" 3зіндік ерекшелігі, %сіресе жеке сипаты арта т0сті. Егер адам капитализмні" ж0йелік жылдам динамикасында б%секеге абілетті бол ысы келсе, 0немі оз алыста болуы шарт.
«Желілік о амны" 3рлеуі» кітабында М.Кастельс технологиялы 3нерк%сіптерді" м%дени ырына то тала отырып, теледидар баспа м%дениетін ы ыстырып шы аруы, тіпті оны жойып жіберуі м0мкін деген пікірді білдірді.
49 А ау, техникалы ате, уа ытты созу, а азбастылы , материалды -3ндірістік са талу орлары болмауы керек
261
Теледидарды пайдаланбай, саясатпен айналысу м0мкін емес, олай болса, желіні" м%ні - оны" мазм нында емес, сол желіге ол жеткізуде деген пікірде.
Компьютерлік желілер «БА8 -ты, соны" ішінде теледидарды да екіншіатар а жылжытып, жеке 3зараы палдасты ты" р3лін арттыруы м0мкін», - дейді Мануэль Кастельс.
Кастельс назар аудар ан ж%не шы армаларыны" басым б3лігінде сипатталатын ма"ызды н%рсе – интернетті" дамуы. 4лемдік аламтор о амдыса б3лшектерге, топтар а б3лінуге м%жб0р етуі м0мкін. Кабелдік ж%не спутниктік теледидар каналдарыны" 3з аудиториясы бар. Б л жалпы м%дениетті" то ырауына, %лемні" «0лкен ауыл а» айналуы процесін жеделдете т0суі ы тимал дей келе, адамны" ортамен, %леммен байланысы 3з 0йімен ана шектелуі с3зсіз ж%не оны сол «0лкен ауылды"» т р ынына айналдырады» деген жорамал айтады.
Бір ызы ы М.Кастельс осы ан арамаарсы «Интернет «интерактивтіо амды» ра алады» деген пікірді де олдайды, біра к3п замай М.Кастельс 3зіні" «виртуалды %лем» туралы оптимистік ойынан бас тартып, «компьютер н0ктесін басу ар ылы кез-келген адам ауымдасты тан о шаулануы м0мкін» деген т жырым а келді.
«4лемдік желі» 3зіне осылатын адам а белгілі бір міндеттерді, т%ртіпті ж0ктейді. «Виртуалды %лем» - жасанды %лем. Мануэль Кастельсті" «а ындар ке"істігі» деген идеясы оны" б рын ы «орын ке"істігі» ымын желіліко ам а атысты жиірек пайдалануынан келіп шы ады.
Мануэль Кастельс «%рт0рлі айма тар %лемдік а парат желісінеосыл анмен, оларды" дамуы бірдей болмайды» деп есептейді. Iлкеналаларды" даму ар ыны жылдам болады. Олар 3зара желі ар ылы байланыс ан, біра , (саяси ж%не географиялы т р ыда) бірінен-бірі алша та орналас анына арамастан, бірдей дамиды. Сондай-а , Мануэль Кастельс «бас арушы 0стем элитаны"» алыптасуын бай ады, «олар – космополиттер, я ни оларды" байланыстары %лемдік де"гейде, бірдей 3мір с0ру т%сілі бар». Олар о амда ы бас а %леуметтік топтардан «жас анып, кейде соларды" 3мір с0ру кейпіне т0седі», біра Кастельсті" ойынша, %лемдік капиталистік тап жо . Дегенмен «3зіндік бет бейнеден ж рдай « жымды » капиталист бар» дегенорытынды а келеді.
«Уа ыттан тыс уа ыт»50 деген ымды пайдалана отырып, Мануэль Кастельс уа ыт пен ке"істікті" азіргі о амда сы ымдалуын ескертеді. Желіліко амды «м%"гілік желіге» айналдыру - уа ытты шектеуді т0сінбейді. Мысалы: « олайлы кесте» ж мыс уа ытын пайдалануды, м0мкіндігінше тиімді етуді к3здейді», - деген пікірді айтады.
4лемдік желілік о ам 3мір с0ру бейнесіндегі ерекшеліктерді жояды. Сонымен бірге ол «ыр а тылы ты то татады». Гендік инженерия адамны" биологиялы даму кезе"деріне тікелей араласып отыр. Мысалы, егде %йелдерді" д0ниеге бала %келуі туралы м%ліметті жиі кездестіре бастады .
50 Б л ымды Э.Гидденс пен Д.Харвет енгізген
262