13. Другое абвяшчэнне бсср. Рыжскі мірны дагавор

30 снежня 1918 года ў г. Смаленску (Мінск быў акупіраваны немцамі) была склікана VI Паўночна-Заходняя абласная партыйная канферэнцыя РКП(б), якая аб’явіла сябе I з’ездам Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларускай Савецкай Рэспублікі і прыняла рэзалюцыю аб абвяшчэнні БССР і пастанову аб тэрыторыі рэспублікі. У іх гаварылася, што асноўным ядром Беларускай рэспублікі лічацца Мінская, Смаленская, Магілёўская, Віцебская і Гродзенская губерні, з прылеглымі да іх тэрыторыямі суседніх губерняў, населеных пераважна беларусамі, – шэрагам паветаў з Ковенскай, Віленскай, Сувалкскай і Чарнігаўскай губерняў. На гэтай тэрыторыі пражывала больш за 15 млн чалавек.

Яшчэ адной прычынай паўторнага абвяшчэння Беларускай рэспублікі была папулярнасць ідэі савецкай Беларусі сярод камуністаў-беларусаў, якія яшчэ ў маі 1920 г. пачалі ставіць перад ЦК РКП(б) пытанне аб яе аднаўленні.

Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Беларускай рэспублікі быў створаны 30 ліпеня 1920 г. У яго склад увайшлі: А.Чарвякоў - старшыня, В.Кнорын -намеснік старшыні, І.Адамовіч - кіраўнік вайсковымі справамі, І.Клішэўскі -сакратар ваенрэўкома. Членамі ВРК сталі: А.Вайнштэйн - ад Бунда, У.Ігнатоўскі - ад БКА.

31 ліпеня 1920 г. Ваенрэўком Беларускай рэспублікі, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі кампартыі, БКА, Бунда і Цэнтральнага Бюро прафсаюзаў Мінска, выдаў «Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі».. Арганізацыі, якія падпісалі Дэкларацыю, заклікалі ўсіх працоўных абяднаць сілы для пераможнага заканчэння вайны, аднаўлення гаспадаркі і павышэння культурнага ўзроўню краіны. Дэкларацыя закранала тэрытарыяльнае пытанне толькі ў самых агульных рысах. Гэта тлумачыцца тым, што ў 1920 г. БССР аднаўлялася толькі ў складзе дзвюх няпоўных губерняў - Гродзенскай і Мінскай. Беларускія раёны Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў па-ранейшаму заставаліся ў РСФСР. Акрамя таго, дакладнае вызначэнне заходняй мяжы рэспублікі магло ўскладніць ход перагавораў з Польшчай, выклікаць непажаданыя спрэчкі з Літвой

У сувязі з гэтым тэрыторыя БССР у Дэкларацыі была толькі акрэслена. Яе заходняя граніца ўстанаўлівалася па этнаграфічнай мяжы паміж Беларуссю, Польшчай і Літвой. Граніцу з РСФСР і Украінскай ССР меркавалася вызначыць свабодным волевыяўленнем беларускага народа на павятовых і губернскіх зездах саветаў у згодзе з урадамі РСФСР і УССР.

Першыя два месяцы «Другой Рэспублікі» расчаравалі вельмі многіх. Пасля распаду кааліцыі бальшавікоў і беларускіх эсэраў рэспубліка перажывала востры палітычны крызіс.

Падпісанне Рыжскага мірнага дагавора прывяло да ўсталявання ўсходняй мяжы Польшчы, але вызначэнне астатніх межаў краіны на гэтым не завяршылася. Мяжа з Германіяй была ўсталяваная Версальскім мірным дагаворам, але не размежаванні заставаліся раёны на поўдні Усходняй Прусіі (Мазуры) і ў Верхняй Сілезіі.

Гэта рашэнне прывяло да таго, што 2 мая 1921 г. на прадпрыемствах Верхняй Сілезіі палякі пачалі забастоўкі, а на наступны дзень зноў успыхнула паўстанне. У сярэдзіне чэрвеня было дасягнута перамір'е паміж немцамі і палякамі, а ў канцы месяца з Верхняй Сілезіі пад ціскам Антанты пачаўся вывад польскіх і нямецкіх узброеных атрадаў. 20 кастрычніка 1921 канферэнцыя паслоў Антанты вырашыла перадаць Польшчы 1/3 тэрыторыі Верхняй Сілезіі, але прадпрыемствы, якія знаходзіліся на ёй, заставаліся за іх уладальнікамі (пераважна немцамі), а для тавараў гэтых прадпрыемстваў было ўстаноўлена пяцігадовае бяспошлінны ўвоз у Нямеччыну. Са свайго боку Польшча стварала на перададзеным тэрыторыі асаблівы сойм - орган мясцовага самакіравання.

Рэалізацыя Рыжскага мірнага дагавора

У савецка-польскіх адносінах першай паловы 1920-х гадоў асноўнымі пытаннямі былі рэалізацыя установак Рыжскага дагавора і замацавання на міжнароднай арэне. Пры гэтым становішча Польшчы і Савецкіх рэспублік было розным. Польшча была агульнапрызнанай дзяржавай складалася ў саюзе з Францыяй, хоць і меў розныя памежныя праблемы. Тады як Савецкія рэспублікі былі прызнаныя ўсяго толькі дэ-факта, таму для іх была важная любая дыпламатычная здзелка, што робіць іх паўнапраўнымі ўдзельнікамі міжнародных адносін.

19 і 25 мая РСФСР звярталася да Польшчы з прапановай рэалізаваць артыкул 24 Рыжскай дамовы і дазволіць Л.М. Караханаў пачатку чэрвеня прыбыць у Варшаву як паўнамоцны прадстаўнік.4 чэрвеня Польшча адказала, што прыме савецкага Паўнамоцны прадстаўнік тады, калі польскі дыпламат прыбудзе ў Маскву.

Нямала праблем у бакоў было з дэмаркацыі мяжы. 2 мая 1921 ў Мінску пачала працу змешаная пагранічная камісія, але да канца ліпеня польскі бок фактычна сабатаваць яго працу. Калі бакі перайшлі да пэўнай дэмаркацыі, то Польшча запатрабавала адсунуць мяжу на ўсход у некаторых месцах на 1-2, а то і 30 км. У выніку толькі ў лістападзе 1922 мяжа была праведзеная на мясцовасці і перададзена адміністрацыйным і памежным уладам бакоў, а цалкам праца памежнай камісіі завяршылася толькі ў жніўні 1924

Але самым цяжкім для абодвух дзяржаў пытаннях было выкананне артыкула 5 Рыжскай дамовы, якая прадугледжвала адмову бакоў ад падтрымкі варожых адзін аднаму арганізацый на сваёй тэрыторыі. Увосень 1920 г. у Польшчы быў інтэрнаваны каля 35 тыс. вайскоўцаў з атрадаў С. Булак-Балаховіча, Б. Перемикина, Б. Савінкова, С. Пятлюры.

польскае кіраўніцтва не спяшалася рэалізоўваць ўстаноўкі Рыжскага дагавора, тым больш што летам 1921 г. у Савецкай Расіі пачаўся голад і ўзнікла надзея, што ўлада бальшавікоў ўпадзе. У гэты момант Антанта вырашыла падштурхнуць падзеі. 3 верасня 1921 Францыя прапанавала Польшчы накіраваць РСФСР ультыматум, у выпадку адхіленні якога вынікала пачаць вайну. Са свайго боку Парыж таксама абяцаў накіраваць у Маскву ультыматум і схіліць да гэтага Румынію. Аднак савецкая дыпламатыя, даведаўшыся аб гэтых намерах, змяніла іх галоснасці.

15 Верасень Англія абвінаваціла РСФСР у парушэнні дагавора ад 16 сакавіка 1921 г., але пасля атрымання 27 Верасень Савецкае адказы прызнала, што ўсе абвінавачванні засноўваліся на недакладных крыніцах.