шпоры

26. Беларускі нацыянальны рух і Гарадзеншчына

Першыя пачаткі беларускіх арганізацыяў у Горадзеншчыне сягаюць 1905 году, калі там працавалі беларускія палітычныя партыі і разьвіваўся каапэратыўны рух, паўставалі гурткі моладзі. У самай Горадні рух сярод моладзі асабліва быў сільны ў апошнія гады перад вайной.Нейкі час у Горадні знаходзіліся сябры ўраду Б. Н. Р., было і беларускае міністэрства літоўскага ўраду (міністрам быў Я. Варонка), было беларускае войска, беларуская ўправа, беларуская Сялянская Рада, беларускія школы, клюб і інш.

у красавіку 1919 г. м. Горадню і ўвесь павет занялі польскія войскі. … Пачалі патроху арганізовывацца. Заснавалася “Беларуская Грамада Моладзі” (старшынёю быў Маркевіч). Адначасна пачалася работа па скліканьню зьезду Віленшчыны і Горадзеншчыны ў м. Вільні. Усе арганізацыі Горадзеншчыны цесна аб’ядналіся паміж сабою, спадзяючыся, што будуць мець магчымасьць свабодна павясьці шырокую грамадзкую працу. Але ўжо ў чэрвені 1919 г. палякамі быў расфармаваны беларускі полк. Пачаліся вобыскі і арышты беларускіх дзеячоў і працаўнікоў. Арыштаваны былі: Мядзёлка, Грыб, Салошык, Якімовіч, Казячы, Антонаў, Боеў, Якаўлюк і шмат іншых. Мядзёлка, Грыб, Салошык, Якімовіч і інш. былі звольнены, а ўсе іншыя вывезены ў лагер ў Кракаве. Хто раней ці пазьней быў звольнены з Кракава і вярнуўся ў Горадзеншчыну, той праз нейкі час усе роўна прымушаны быў выехаць заграніцу. Наймацнейшай і адзінай культурна-асьветнай беларускай арганізацыяй была “Беларуская Грамада Моладзі”. Грамада мела сваю бібліатэку, драматычны аддзел, музыкальна-вакальны і інш. Грамада ладзіла вечарынкі, спэктаклі і вось так жыла, маючы балей як 400 сяброў.У студзені 1920 г. з дазволу Горадзенскага Старосты быў скліканы агульны сход горадзенскіх беларусаў на Замковай вул. дом 5, дзе быў выбраны Беларускі Нацыянальны Камітэт Горадзеншчыны. Выбранымі былі: Баран, Якімовіч, Федарук, д-р Бяляцкі, Якаўлюк, Дзекуць-Малей і Антонаў. Камітэт займаўся культурна-асьветнай працай. Пры камітэце быў юрыдычны аддзел, дабрачынны, школьны і інш. Народ зварачаўся за рознымі інфармацыямі, падавалі скаргі на надужыцьці пры адкрыцьці беларускіх школ, бо школьны інспэктар не даваў дазволу. Аб усіх заявах камітэт рабіў захады перад уладай. У студзені 1921 г. выйшаў прыказ Горадзенскага Старосты Рогалевіча аб тым, што Беларускі Нацыянальны Камітэт Горадзеншчыны зачыняецца … Праз месяц была зачынена Беларуская Грамада Моладзі

Пачаўся яшчэ горшы уціск беларусаў. Усе беларускія арганізацыі былі закрыты, беларускія школы ў Горадзеншчыне, якіх было йшчэ каля ста, зачынены (асталіся толькі чатыры), а ў пачатку вучэбнага году 1921-22 на ўсю Горадзеншчыну была ўжо толькі адна беларуская школа ў м. Горадні. У канцы 1920 г. у Горадні быў адкрыты Саюз Беларускіх Кааператываў. У саюз уваходзілі два кааператывы з Горадні і 18 з павету. У прэзыдыум Саюзу ўваходзілі: старш. Баран, сябры: Юрэчка, Якавюк і Атаназэвіч. Саюз меў вялікіі крэдыт на тавары, якія ад яго і атрымоўвалі ўсе кааператывы.У красавіку 1921 г. па загаду Горадзенскага Старосты Рогалевіча ўсе 20 кааператываў былі зачынены. Пасьля закрыцьця Беларускага Нацыянальнага Камітэту ў Горадні, была адкрыта Прытулковая Рада, якая прыняла на сябе апеку над прытулкам. На чале гэтай Прытулковай Рады быў Тамашчык, сябры: Кулікоўскі, Курбскі і інш. Аднак, Прытулковая Рада неяк пачала распадацца, і астаўся ў ёй адзін Тамашчык. У лютым 1922 г. прыехаў п. Дубейкоўскі з Варшавы, сабраў усіх працаўнікоў і запрапанаваў адчыніць у Горадні аддзел Беларускага Таварыства дапамогі ахвярам вайны, зацьверджанага міністэрствам, які і абыйме таксама апеку над беларускім прытулкам. У лютым 1923 г. быў адчынены Сэкрэтарыят Беларускага Пасольскага Клюбу ў Горадні. Кіраўніком сэкрэтарыяту быў Якімовіч. У сувязі з гэтым Якімовіч адмовіўся ад апекі над прытулкам. Тады выбраны былі ў прэзыдыум Т-ва старш. Канцэвіч, Балдоўскі, Адамовіч, Мінючыц і Кулакоўскі. У маі 1923 г. быў суд над беларусамі ў Беластоку. У чэрвені 1923 г. так называныя “беларускія актывісты” забралі ў сваі рукі беларускі прытулак. Т-ва беларускае ў сувязі з арыштамі і перасьледаваньнямі само сабой зьліквідавалася і цяперака ніводнай беларускай арганізацыі ў Горадні няма!

13. Другое абвяшчэнне БССР. Рыжски мирны догавор

30 снежня 1918 года ў г. Смаленску (Мінск быў акупіраваны немцамі) была склікана VI Паўночна-Заходняя абласная партыйная канферэнцыя РКП(б), якая аб’явіла сябе I з’ездам Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларускай Савецкай Рэспублікі і прыняла рэзалюцыю аб абвяшчэнні БССР і пастанову аб тэрыторыі рэспублікі. У іх гаварылася, што асноўным ядром Беларускай рэспублікі лічацца Мінская, Смаленская, Магілёўская, Віцебская і Гродзенская губерні, з прылеглымі да іх тэрыторыямі суседніх губерняў, населеных пераважна беларусамі, – шэрагам паветаў з Ковенскай, Віленскай, Сувалкскай і Чарнігаўскай губерняў. На гэтай тэрыторыі пражывала больш за 15 млн чалавек.

Яшчэ адной прычынай паўторнага абвяшчэння Беларускай рэспублікі была папулярнасць ідэі савецкай Беларусі сярод камуністаў-беларусаў, якія яшчэ ў маі 1920 г. пачалі ставіць перад ЦК РКП(б) пытанне аб яе аднаўленні.

Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Беларускай рэспублікі быў створаны 30 ліпеня 1920 г. У яго склад увайшлі: А.Чарвякоў - старшыня, В.Кнорын -намеснік старшыні, І.Адамовіч - кіраўнік вайсковымі справамі, І.Клішэўскі -сакратар ваенрэўкома. Членамі ВРК сталі: А.Вайнштэйн - ад Бунда, У.Ігнатоўскі - ад БКА.

31 ліпеня 1920 г. Ваенрэўком Беларускай рэспублікі, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі кампартыі, БКА, Бунда і Цэнтральнага Бюро прафсаюзаў Мінска, выдаў «Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі».. Арганізацыі, якія падпісалі Дэкларацыю, заклікалі ўсіх працоўных абяднаць сілы для пераможнага заканчэння вайны, аднаўлення гаспадаркі і павышэння культурнага ўзроўню краіны. У адрозненне ад Маніфеста 1 студзеня 1919 г. Дэкларацыя закранала тэрытарыяльнае пытанне толькі ў самых агульных рысах. Гэта тлумачыцца тым, што ў 1920 г. БССР аднаўлялася толькі ў складзе дзвюх няпоўных губерняў - Гродзенскай і Мінскай. Беларускія раёны Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў па-ранейшаму заставаліся ў РСФСР. Акрамя таго, дакладнае вызначэнне заходняй мяжы рэспублікі магло ўскладніць ход перагавораў з Польшчай, выклікаць непажаданыя спрэчкі з Літвой.

У сувязі з гэтым тэрыторыя БССР у Дэкларацыі была толькі акрэслена. Яе заходняя граніца ўстанаўлівалася па этнаграфічнай мяжы паміж Беларуссю, Польшчай і Літвой. Граніцу з РСФСР і Украінскай ССР меркавалася вызначыць свабодным волевыяўленнем беларускага народа на павятовых і губернскіх зездах саветаў у згодзе з урадамі РСФСР і УССР.

Першыя два месяцы «Другой Рэспублікі» расчаравалі вельмі многіх. Пасля распаду кааліцыі бальшавікоў і беларускіх эсэраў рэспубліка перажывала востры палітычны крызіс.

Падпісанне Рыжскага мірнага дагавора прывяло да ўсталявання ўсходняй мяжы Польшчы, але вызначэнне астатніх межаў краіны на гэтым не завяршылася. Мяжа з Германіяй была ўсталяваная Версальскім мірным дагаворам, але не размежаванні заставаліся раёны на поўдні Усходняй Прусіі (Мазуры) і ў Верхняй Сілезіі. 18 ліпеня 1920 года адбыўся плебісцыт у Мазура паказаў, што польскае насельніцтва не спяшаецца аб'ядноўвацца з ваюючай дзяржавай, і гэтая тэрыторыя засталася ў складзе Германіі. У Верхняй Сілезіі сітуацыя была дастаткова напружанай, і ў студзені 1920 туды былі ўведзеныя міжнародныя войскі Англіі, Францыі і Італіі для падтрымання парадку. Аднак у жніўні 1920 палякі, якія складалі большую частку насельніцтва сельскіх раёнаў, паднялі паўстанне і стварылі польскую адміністрацыю. Аднак па патрабаванні Антанты, паўстанне было згорнута, і як кампраміс была створана паліцыя на парытэтных пачатках з немцаў і палякаў. Нарэшце, 20 сакавіка 1921 г. у Верхняй Сілезіі адбыўся плебісцыт, падчас якога насельніцтва тэрыторыі ўсходняе ракі Одэр выказалася за далучэнне да Польшчы. Нягледзячы на ??гэты вынік галасавання, Англія і Італія, якія імкнуліся паслабіць французскага саюзніка, настойвала на перадачы Польшчы толькі палову гэтай тэрыторыі.

Гэта рашэнне прывяло да таго, што 2 мая 1921 г. на прадпрыемствах Верхняй Сілезіі палякі пачалі забастоўкі, а на наступны дзень зноў успыхнула паўстанне. Афіцыйна Польшча не ўмешвалася ў падзеі, але прыватным парадкам нямала польскіх ваенных удзельнічала ў іх. Натуральна, краіны Антанты патрабавалі спыніць беспарадкі, і хоць паўсталыя занялі амаль усю тэрыторыю, насельніцтва якое выказалася за аб'яднанне з Польшчай, акрамя буйных гарадоў, ім прыйшлося спыніць паўстанне. У сярэдзіне чэрвеня было дасягнута перамір'е паміж немцамі і палякамі, а ў канцы месяца з Верхняй Сілезіі пад ціскам Антанты пачаўся вывад польскіх і нямецкіх узброеных атрадаў. 20 кастрычніка 1921 канферэнцыя паслоў Антанты вырашыла перадаць Польшчы 1/3 тэрыторыі Верхняй Сілезіі, але прадпрыемствы, якія знаходзіліся на ёй, заставаліся за іх уладальнікамі (пераважна немцамі), а для тавараў гэтых прадпрыемстваў было ўстаноўлена пяцігадовае бяспошлінны ўвоз у Нямеччыну. Са свайго боку Польшча стварала на перададзеным тэрыторыі асаблівы сойм - орган мясцовага самакіравання.

2.2 Рэалізацыя Рыжскага мірнага дагавора

У савецка-польскіх адносінах першай паловы 1920-х гадоў асноўнымі пытаннямі былі рэалізацыя установак Рыжскага дагавора і замацавання на міжнароднай арэне. Пры гэтым становішча Польшчы і Савецкіх рэспублік было розным. Польшча была агульнапрызнанай дзяржавай складалася ў саюзе з Францыяй, хоць і меў розныя памежныя праблемы. Тады як Савецкія рэспублікі былі прызнаныя ўсяго толькі дэ-факта, таму для іх была важная любая дыпламатычная здзелка, што робіць іх паўнапраўнымі ўдзельнікамі міжнародных адносін. Акрамя таго, было зусім ясна, што краіны, якія мяжуюць з Савецкімі рэспублікамі, хутчэй пойдуць па шляху поўнага іх прызнання. Цалкам зразумела, што адносінам з Польшчай - найбуйнейшым заходнім суседам - былі асабліва важныя. Польскае кіраўніцтва выдатна разумела выгады свайго становішча і імкнулася выкарыстаць іх для некаторай рэвізіі Рыжскай дамовы. Перш за ўсё, Варшава імкнулася не спяшацца з рэалізацыяй установак дагавора, паколькі ёй, акрамя ўсяго іншага, прыходзілася ўлічваць меркаванне краін Антанты адносна кантактаў з Масквой.

Усё гэта прывяло да таго, што нават рашэнне найпростага пытання аб устанаўленні дыпламатычных адносін паміж Польшчай і савецкімі рэспублікамі (артыкул 24 дамовы) запатрабавала пэўнага часу. Перш за ўсё, Варшава прапанавала абмежавацца ўзаемным прызначэннем павераных у справах або падтрымліваць дыпламатычныя адносіны праз дыпламатаў, акрэдытаваных у Латвіі. Зразумела, што Маскву не задавальняла падобнае рашэнне выразна абумоўленага ў дагаворы пытанне. 19 і 25 мая РСФСР звярталася да Польшчы з прапановай рэалізаваць артыкул 24 Рыжскай дамовы і дазволіць Л.М. Караханаў пачатку чэрвеня прыбыць у Варшаву як паўнамоцны прадстаўнік[5, c. 26-27]. 4 чэрвеня Польшча адказала, што прыме савецкага Паўнамоцны прадстаўнік тады, калі польскі дыпламат прыбудзе ў Маскву. Польская прэса разгарнула кампанію па абмеркаванні станоўчых і адмоўных бакоў нармалізацыі адносінаў з усходнім суседам. Хоць Т. Філіповіч быў прызначаны польскім амбасадарам у Маскве яшчэ 1 ліпеня, да месца службы ён прыбыў толькі 4 жніўня, напярэдадні ў Варшаву прыбыў Карахан[5, c. 49-50]. З СССР дыпламатычныя адносіны былі ўсталяваныя толькі 6 кастрычніка, калі польскія дыпламаты прыбылі ў Харкаў, а ўкраінскі - у Варшаву.

Важным пытаннем двухбаковых адносін была праблема рэпатрыяцыі ваеннапалонных і грамадзянскіх асоб. Для яе вырашэння былі створаны дзве змешаныя савецка-польскія камісіі, і ўжо ў сакавіку 1921 г. пачалася рэпатрыяцыя ваеннапалонных. Праўда, абодва бакі павінны адзін аднаму нейкія прэтэнзіі: савецкая бок патрабавала змякчыць рэжым у польскіх лагерах для савецкіх ваеннапалонных, а польскі была незадаволеная тым, што іх ваеннапалонныя, якія вяртаюцца, як рэпатрыянты, былі ў значнай ступені носьбітамі бальшавіцкіх ідэй. У выніку польскі бок, імкнучыся запаволіць рэпатрыяцыю, каб паспець прафільтраваць тых, якія вяртаюцца, адмовілася ад пашырэння сеткі прапускных пунктаў на мяжы, і рэпатрыяцыя зацягнулася да восені 1923

Нямала праблем у бакоў было з дэмаркацыі мяжы. 2 мая 1921 ў Мінску пачала працу змешаная пагранічная камісія, але да канца ліпеня польскі бок фактычна сабатаваць яго працу. Калі бакі перайшлі да пэўнай дэмаркацыі, то Польшча запатрабавала адсунуць мяжу на ўсход у некаторых месцах на 1-2, а то і 30 км. У выніку толькі ў лістападзе 1922 мяжа была праведзеная на мясцовасці і перададзена адміністрацыйным і памежным уладам бакоў, а цалкам праца памежнай камісіі завяршылася толькі ў жніўні 1924

Але самым цяжкім для абодвух дзяржаў пытаннях было выкананне артыкула 5 Рыжскай дамовы, якая прадугледжвала адмову бакоў ад падтрымкі варожых адзін аднаму арганізацый на сваёй тэрыторыі. Увосень 1920 г. у Польшчы быў інтэрнаваны каля 35 тыс. вайскоўцаў з атрадаў С. Булак-Балаховіча, Б. Перемикина, Б. Савінкова, С. Пятлюры. Аднак у лагерах для інтэрнаваных захоўваліся ваенныя структуры і вяліся ваенныя заняткі, гэта значыць гаворка ішла не столькі пра інтэрнаваных, колькі пра часова раззброеныя ваенныя атрады. Калі ўлічыць, што іх афіцэры не роззброювалися, а ўзбраенне складалася побач з лагерамі, то цалкам зразумела неспакой савецкага боку. Акрамя таго, палітычныя арганізацыі УНР і белагвардзейцаў цалкам легальна дзейнічалі ў Польшчы, а савецкія пратэсты прыводзілі толькі да таго, што адны арганізацыі зачыняліся, замест іх ўзнікалі іншыя. Вялікая ўвага савецкая бок падавала спынення дзейнасці пятлюраўскім ўрада, цэнтрам дзеяння якога быў Тарн. Пятлюраўскія войскі пад кіраўніцтвам Ю. Цюцюннік ў супрацоўніцтве з польскай выведкай вялі закіду на тэрыторыю УССР шпіёнаў і банд фарміраванняў [5, C. 34-36].

Вясны 1921 г. польскі генштаб дапамог Цюцюннік падрыхтаваць план аперацыі з мэтай захопу Камянец-Падольскі і далейшага наступу на поўнач Правабярэжнай Украіны, а з тэрыторыі Румыніі генерал Гуляй-Гуленко павінен быў наступаць на Адэсу. Аднак савецкія чэкісты арыштавалі некалькіх кур'ераў і пятлюраўскім груп у памежныя, і аперацыя была адкладзеная. РСФСР і УССР 11 і 16 Красавік 1921 пратэставалі супраць захавання ў Польшчы ўсіх гэтых антысавецкіх арганізацый. Натуральна, Варшава 19 і 29 красавіка адмаўляла сваю падтрымку. 4 ліпеня Масква запатрабавала выслаць Варшавы з Польшчы вядомых дзеячаў белай эміграцыі. Зразумела, што Польшча выдала контр прэтэнзіі, а Масква прыпыніла працу змешанай спецыяльнай камісіі да таго часу, пакуль з Польшчы не вышлюць галоўных рускіх белагвардзейцаў і іх дзейнасць не будзе прыпынена.

Зразумела, адчуваючы так істотную падтрымку, Польшча магла выяўляць значную знешнепалітычную актыўнасць ва Усходняй Еўропе, імкнучыся здабыць статус вялікай дзяржавы. У гэтых умовах польскае кіраўніцтва не спяшалася рэалізоўваць ўстаноўкі Рыжскага дагавора, тым больш што летам 1921 г. у Савецкай Расіі пачаўся голад і ўзнікла надзея, што ўлада бальшавікоў ўпадзе. У гэты момант Антанта вырашыла падштурхнуць падзеі. 3 верасня 1921 Францыя прапанавала Польшчы накіраваць РСФСР ультыматум, у выпадку адхіленні якога вынікала пачаць вайну. Са свайго боку Парыж таксама абяцаў накіраваць у Маскву ультыматум і схіліць да гэтага Румынію. Аднак савецкая дыпламатыя, даведаўшыся аб гэтых намерах, змяніла іх галоснасці. Натуральна, што Польшча і Францыя заявілі аб тым, што ніякіх прапаноў не было. Праўда, гэта не перашкодзіла Польшчы пацікавіцца ў Германіі, саступкі ў верхньосилезському пытанні дазволяць Варшаве разлічваць на нейтралітэт Берліна ў выпадку новай савецка-польскай вайны. 5 верасня Польшча закрыла ўсходнюю мяжу, сцягнуўшы туды дадатковыя сілы жандармерыі. Са свайго боку Масква 9 верасні зноў запатрабавала спыніць Варшавы дапамогу белагвардзейцамі [9, c. 24-25].

14 Верасень Польшча накіравала РСФСР вербальную ноту з указаннем на невыкананне Рыжскага дагавора. Ад Масквы патрабавалася вызваліць да 1 кастрычніка і даставіць да мяжы ўсіх польскіх закладнікаў і палонных; перадаць Польшчы золата і каштоўнасці, якія належалі яму па дамове; неадкладна пачаць працу реевакуацийнои і спецыяльнай змешаных камісій. Інакш Варшава пагражала разрывам дыпламатычных адносін. 17 верасня Масква заявіла аб згодзе да 1 кастрычніка ўнесці першы ўнёсак золата і прыступіць да працы реевакуацийнои камісіі, калі Польшча да гэтага ж часу выдаліць са сваёй тэрыторыі вядомых лідэраў белагвардзейцаў і пакарае вінаватых у іх падтрымцы. На наступны дзень савецкай боку было перададзена польскі нота, якая пацвердзіла вышэйпаказаныя патрабаванні і паведамляла аб гатоўнасці Польшчы паведаміць аб мерах, прынятых супраць пераходу мяжы непажаданымі элементамі. Работнікі савецкага Паўнамоцны прадстаўніцтва апынуліся пад дэманстратыўным наглядам польскай паліцыі, а становішча на савецка-польскай мяжы абвастрылася [5, c. 67-69].

Імкнучыся пазбегнуць нарастання канфрантацыі, РСФСР 22 верасня прапанавалі канкрэтную праграму мер нармалізацыі адносін на аснове ўзаемнага выканання пастановаў Рыжскага дагавора. Масква паказала, што многія польскія патрабаванні ўжо выкананы, а астатняе будзе выканана на ўзаемнай аснове. Савецкі бок ізноў настойваў на выдаленні з Польшчы асоб, якія маюць дачыненне да налётам на савецкую тэрыторыю, арышце і асуджэнні тых, хто прымаў удзел у гэтых інцыдэнтах, перакладзе лагераў для інтэрнаваных далей ад савецкай мяжы, вызваленні казакоў-эмігрантаў з польскай памежнай аховы і прапаноўвала правесці сумеснае расследавання фактаў падтрымкі савинкивцив і пятлюраўцаў польскімі вайскоўцамі. Тэрмін выканання гэтых мер было прапанавана адсунуць на 5 кастрычніка. Публікацыя гэтага адказу ў прэсе прывяла да таго, што Румынія адмовілася выставіць ад намеру свае прэтэнзіі.

У той жа час 15 Верасень Англія абвінаваціла РСФСР у парушэнні дагавора ад 16 сакавіка 1921 г., але пасля атрымання 27 Верасень Савецкае адказы прызнала, што ўсе абвінавачванні засноўваліся на недакладных крыніцах. З прэтэнзіямі да РСФСР выступілі таксама Фінляндыя і Эстонія[4, c. 322-323]. Зразумела, што ў Маскве асцерагаліся ўзнікнення вайны, але ўнутраныя праблемы яе заходніх суседзяў і цвёрдая, хоць і канструктыўная пазіцыя савецкай дыпламатыі дазволілі знайсці кампраміс. Ужо 26 верасня Польшча заявіла аб гатоўнасці абмеркаваць савецкія прапановы. У выніку перамоваў 7 кастрычніка быў падпісаны савецка-польскі пратакол аб урэгуляванні ўзаемных прэтэнзій. Было вырашана, што не пазней за 8 кастрычніка з Польшчы з'едуць Б. Савинков, Д. Ярославцев, Д. Адзінец, А. Дикгоф-Деренталь і А. Рудин, а не пазней за 20 кастрычніка - А. Мягкоў, Ю. Цюцюннік, М. Паўленка -Амельянавічам, А. Зялінскі і С. Булак-Балаховіч. З 8 кастрычніка павінны пачаць сваю працу реевакуацийна і спецыяльная камісіі, а РСФСР пачне правядзенне реэвакуации маёмасці і культурных каштоўнасцей у Польшчы, і да 20 кастрычніка перадасць першы ўнёсак за чыгуначнае маёмасць. Са свайго боку Польшча паведаміць савецкай баку тэкст загада па войску аб выкананні артыкула 5 Рыжскай дамовы, а працоўныя атрады з інтэрнаваных будуць пераведзеныя з прымежных раёнаў углыб краіны[5, c. 98-99].

Ужо 10 кастрычніка РСФСР перадала Польшчы першы ўнёсак золата і каштоўнасцяў, але Варшава не спяшалася з высылкай белагвардзейцаў, і толькі пасля двухразовых напамінкаў і спынення працы камісій Кастрычніка 30 вышэйзгаданыя асобы пакінулі Польшчу ». 1 лістапада Польшчы быў перададзены ўзнос за чыгуначны рухомы склад, а 15 лістапада реевакуацийна камісія вырашыла пачаць перадачу Польшчы архіваў, эвакуяваных у 1915 г. Аднак недахопу ў жадаючых паваяваць не было. У канцы верасня 1921 фінскія ірэгулярных часткі ўварваліся ў Савецкую Карэлію, разлічваючы захапіць яе і далучыць да Фінляндыі. Баі ў Карэліі працягваліся да пачатку сакавіка 1922 г. Натуральна, Польшча прапанавала Фінляндыі сваю дапамогу, але, паколькі ў Карэліі дзейнічалі фармальна недзяржаўныя атрады, у Хельсінкі адхілілі гэтую прапанову.

Асноўны знешнепалітычнай мэтай Польшчы было стварэнне ваенна-палітычнага блока ва Усходняй Еўропе пад сваім кіраўніцтвам. Польскае кіраўніцтва лічыла, што стварэнне падобнага саюза дазволіць, з аднаго боку, аказваць уплыў на Савецкія рэспублікі, а з другога - паўплываць на Ангельшчыну і Францыю і дамагчыся для Польшчы статусу вялікай дзяржавы. Пэўны штуршок гэтым намерам дало рашэнне Антанты ад студзеня 1922 г. склікаць у Генуі міжнародную канферэнцыю для разгляду пытанняў эканамічнага адраджэння Еўропы. Хоць РСФСР і была запрошана на канферэнцыю, гэта зусім не азначала яе юрыдычнага прызнання. Тым самым не прызнаваліся і зняволеныя ёю дагаворы. У гэтых умовах Польшча апынулася ў сітуацыі, калі міжнародная супольнасць не прызнавала яе ўсходніх межаў і на ёй магла быць ускладзена частка даўгоў Расійскай імперыі. Таму Варшава вырашыла націснуць на РСФСР і дасягнуць пагаднення з Эстоніяй, Латвіяй і Фінляндыяй, якія апынуліся ў падобнай сітуацыі.

Атрымаўшы 4 сьнежня 1921 польскі прапанову аб пачатку гандлёвых перамоваў, Маскве 14 сьнежня адказала згодай[4, c. 572]. 10 сакавіка ў Варшаве перамовы паказалі, што Польшча выкарыстоўвае гандлёвыя перамовы для дасягнення палітычных мэтаў. Варшава патрабавала, каб РСФСР адмовілася ад падтрымкі Літвы, спыніла антиверсальську прапаганду, і не жадала пашыраць транзіт у Германіі і Аўстрыі. Зразумела, што перамовы былі перапыненыя, а спробы Варшавы згуляць на супярэчнасьцях Масквы і Кіева не ўдаліся [1, C. 80-93]. 13 сакавіка ў Варшаве адкрылася канферэнцыя Эстоніі, Латвіі і Польшчы, якія імкнуліся ўзгадняць сваю пазіцыю напярэдадні Генуэзскай канферэнцыі. 17 сакавіка быў падпісаны Варшаўскі дагавор, паводле якога яго ўдзельнікі пацвярджалі свае дамовы з РСФСР, абяцалі не заключаць дагавораў, накіраваных адзін супраць аднаго, вырашаць спрэчкі мірным шляхам і захоўваць добразычлівы нейтралітэт і кансультавацца ў выпадку "неспровоцированного нападу» з усходу. Таксама была дасягнута дамоўленасць аб каардынацыі дыпламатычных дзеянняў у Маскве, тым самым Польшча атрымала вызначаную магчымасць уплываць на знешнюю палітыку прыбалтыйскіх краін. Варшаўскі дагавор мог бы стаць асновай Балтыйскага саюза, але Фінляндыя яго не ратыфікавала [5, c. 97-98].

Каб выканаць прыстойнасці, удзельнікі канферэнцыі ў канцы яе працы запрасілі савецкага прадстаўніка прыняць у ёй удзел, але Масква разважліва адмовілася, не жадаючы ствараць ўражанне, што прынятыя рашэнні ўзгодненыя з ёй. 16 сакавіка РСФСР прапанавала ўдзельнікам канферэнцыі ў Варшаве прыбыць 22 сакавіка да Масквы для абмеркавання агульных пытанняў напярэдадні Генуэзскай канферэнцыі, але Польшча і прыбалтыйскія краіны, якія дэманстравалі сваю незалежнасць, прапанавалі як месца нарады Рыгу. У ходзе канферэнцыі ў Рызе 29-30 сакавіка 1922 года дасягнута пагадненне аб пажаданасці ўзгодненых дзеянняў дэлегацый РСФСР, Польшчы, Латвіі і Эстоніі ў Генуі і ўзаемнай гарантыі дамоў паміж імі. Бакі заклікалі да прызнання РСФСР дэ-юрэ. Таксама гаворка ішла палепшыць аб пажаданасці чыгуначныя зносіны і перадаць ахову межаў рэгулярным войскам або памежнай аховы, што дазволіла б ліквідаваць з прыгранічнай паласы ўзброеныя банды. Але негатыўная рэакцыя Францыі прымусіла Польшчу 6 Красавік заявіць, што ўсе дасягнутыя дамоўленасці з'яўляюцца толькі абменам думкамі, не мае абавязковай сілы[1, c. 101-104].

У Генуі польская дэлегацыя заняла аб французскай пазіцыю і разам з краінамі Малой Антанты выступіла супраць прызнання РСФСР дэ-юрэ. Услед за Англіяй і Францыяй Польшча асудзіла савецка-германскі дагавор у Рапалло, а польская прэса падняла шум з нагоды савецка-германскага ваеннага саюза і падрыхтоўкі нападу на Польшчу. Натуральна, Масква 24 красавіка слушна паказала Польшчы, што яе дзеянні парушаюць Рыжскі дагавор і пагадненне, паводле якога трэба было спрыяць прызнанні РСФСР дэ-юрэ. Са свайго боку Польшча спрабавала такім шляхам дамагчыся прызнання Англіяй і Францыяй сваёй ўсходняй мяжы і атрымаць рэпарацый ад Нямеччыны. Аднак ні адна з гэтых мэтаў дасягнута не была.

Тым часам працягваліся савецка-польскія перамовы аб рашэнні фінансавых пытанняў Рыжскага дагавора. Польскі бок выставіла прэтэнзіі на 75 млн рублёў за эвакуяваныя матэрыяльныя каштоўнасці ў 1915 г., праўда, значная частка польскіх патрабаванняў не была належным чынам дакументавана. Аднак савецкая бок, зацікаўленая ў захаванні нармальных адносін, нярэдка ішла на саступкі, што, зрэшты, не мяшала Польшчы выкарыстоўваць усе гэтыя цяжкасці ў антысавецкай агітацыі. Са снежня 1921 г. па 1 Чэрвень 1924 Польшчы было перададзена абсталяванне 28 заводаў і шмат разрозненай абсталявання, эвакуяванага з яе тэрыторыі ў гады Першай сусветнай вайны. Адначасова змешаная разліковая камісія разглядала пытанне аб прыватных фінансавых прэтэнзій польскіх грамадзян. У рэшце рэшт савецкая бок пагадзілася выплаціць па гэтых прэтэнзіях 1081120185 польскіх марак (2195 залатых рублёў, або 1114 даляраў), але Варшава адмовілася, і пытанне было надоўга адкладзены. Акрамя таго, Польшча імкнулася атрымаць больш за 6 млн. рублёў золатам за эвакуіраваныя быдла і 15 млн. залатых рублёў за эвакуяваныя непрамысловых тавары прыватных асоб. Натуральна, што Масква ўхілілася ад выплаты так завышаных сум. Адначасова адбывалася перадача Польшчы культурных каштоўнасцяў (архівы, бібліятэкі, музеі і г.д.), вывезеных з Польшчы з канца XVIII стагоддзя. У выніку 25 жніўня 1924 г. было падпісана савецка-польскае пагадненне аб реэвакуации і кампенсацыі маёмасці [4, C. 636], а 2 сьнежня 1924 СССР перадаў Польшчы 102913 даляраў. Перадача асноўнай часткі культурных каштоўнасцяў завяршылася пагадненнем ад 16 лістапада 1927 г., па якім бакі вырашылі працягваць гэтую працу без якіх-небудзь часовых абмежаванняў. СССР застаўся павінен Польшчы 30 млн. залатых рублёў - гэтых грошай у Масквы проста не было. Паколькі залаты запас папаўняўся дзякуючы пашырэнню знешняга гандлю, савецкая бок паказала, што сама Польшча, адмаўляючыся ад заключэння гандлёвага дагавора, не дазваляе паскорыць выплату гэтых сродкаў. Усё гэта дазволіла Маскве не спяшацца з пагашэннем дадзенага плацяжу [1, C. 191].

Важнае значэнне ў савецка-польскіх адносінах гуляў пытанне аб выкананні польскім бокам пастаноў Рыжскага дагавора аб прадастаўленні культурных правоў беларусаў і ўкраінскі ва ўсходніх раёнах краіны. 17 сьнежня 1920 года польскі сойм прыняў закон аб нацэльвання зямлёй салдат, якія праславіліся ў савецка-польскай вайне, і да канца 1922 г. у ўсходніх раёнах Польшчы зямлю атрымала каля 25 тыс. сем'яў. Гэтыя перасяленцы разглядаліся польскім кіраўніцтвам як апора будучага паланізацыі ускраін. Замест нацыянальных школ, што зачыняліся, адкрываліся польскія. Зразумела, што мясцовае насельніцтва негатыўна паставілася да паланізацыі, і паступова ва ўсходніх раёнах Польшчы фармаваўся нацыянальны рух, прыкметны ва Усходняй Галіцыі. 15 Сакавіка 1923 г. канферэнцыя паслоў Антанты прызнала дэ-факта мяжы Польшчы з Літвой і СССР, замацаваўшы ў яе складзе Усходнюю Галіцыю і Виленину. Гэта выклікала пратэст Масквы і Кіева, заявілі аб непрызнанні імі гэтага рашэння[10, c. 152-153].