Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

sarf

.pdf
Скачиваний:
298
Добавлен:
30.05.2015
Размер:
2.45 Mб
Скачать

www.arabic.uz

БОШЛАН ИЧ САРФ ДАРСЛИГИ

1-2- исм

Сулосий ва рубоъий боблар

Нашрга тайёрловчи: !АМИДУЛЛО! МУ!АММАДШУКУР

Тошкент - 2008

1

www.arabic.uz

Бошлан ич сарф дарслиги бош а сарф китоблари билан бир хил бўлишига арамасдан бундаги ар бир бобни мисолларини сий алаб,ар бир мисолни оидаларини ўз ўрнида келтирдик амда шуоидани бош а бобларда ам такрор-такрор келтирдик. Чунки бир бобда чу ур тушунилмаган оида бош а бобда бош ача мисолда такрор келиши билан чу ур тушинилади амда такрор келиши билан эсда са ланиб, ёдда олади.

Китоб араб тилини ўрганишга изи увчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.

2

www.arabic.uz

Сўз боши

!а а +амду сано адо илдим, !а оти бирла ибтидо илдим.

Ибтидо ил-улик не ким бор-дир,

.илмасанг оти бирла абтар-дур.

!амду сано Ул Холи и доногаким, бизларни а лу нут ила сарофроз ва илму маърифат ила эъзоз этибдир. Рисолатпано+ Расули Акрам Му+аммад Мустафога, ул зотнинг а+ли байтларига, са+обаи киромларига ва уларга чиройли суратда эргашганларга салоту ва саломлар бўлсин.

Алло нинг инояти билан кўп йиллардан бери осон енгил услубда, оммабоп сарф китобини тузиш ма садимиз бор эди. Аллло нинг мар амати ва тавфи и билан шу ма садимизга исман бўлсада эришдик. Сарф китобини тузишда кўп изланиб, устозларимиз ўргатган услубдан осон ва енгилини топмадик. Диёримизда сарф китоблари кўп бўлишигаарамай бошлан ич ў увчиларга бироз тушунарсиз ва о ирро эди. Жумладан татар тилидаги Абдура мон ибн Исмоил бин Умар ал-)ожи Тархонийни “Муаллим ас-сарф”, Сунъатулло Бекпўлатнинг "Мабдаъ уссарф", Дўст Му аммад домлани “Тас или зарурий лит-толиби ваттолибат”, “жано ут-толиб” каби кўплаб исти лолдан сўнг нашр илинган туркий тилдаги асарлар бордир. Бу китоблар асосан эски ўзбек тили ёзувида бўлгани учун ам кўп ў увчилар охирига етказмасдан, ташлабўйишар эди. )атто Дўст Му аммад домлани “Мукаммал сарф дарслиги” нашр бўлганидан сўнг ам кўпгина ў увчилар тушиниш мураккаб ва эсда са лаб олиш ийинлигидан шикоят илишар эди.

Бу сарф оидалари бош а сарф китоблари билан бир хил бўлиб, фар и ар бир бобни мисолларини сий алаб, ар бир мисолниоидаларини ўз ўрнида келтирилиб ва яна шу оида бош а бобларда ам такрор-такрор келишидир. Чунки бир бобда чу ур тушунилмаган оида бош а бобда бош ача мисолда такрор келиши билан чу ур тушуниладиамда такрор келиши билан эсда са ланиб, ёдда олади. Биз бу билан мусанифлик ёки тузувчиликни даъво илмо чи эмасмиз, зероки бу устозларимиздан ўрганган илмдир. Фа ат, Алло ни инояти ва тавфи и билан оммабоп шаклида нашрга тайёрладик халос.

Китобчани икки исмга бўлдик:

Биринчи исм: сулосий мужарраднинг олти боби. Иккинчи исм: сулосий мазид ва рубоъий боблар.

3

www.arabic.uz

Биринчи исмда ид ом, эълол ва бош а зарурий оидаларни мисоллари билан бир анча жойда такрор-такрор бердик. Китобнингажми катта бўлиб кетишига арамасдан ар бир бобни мисолларини тўли келтиришга аракат илдик. Охирида ало ида ма муз бобларни келтирдик, чунки, ма муз феъллар сарф фанида асосий боб саналмайди, балки, ар-бир бобни ичидаги етти феъл каби ма музга мисолдир.

Иккинчи исм амалий-татби ий исм бўлиб, сулосий мазид ва рубоъий бобларни ўз ичига олган. Унда оидаларни келтирмадик, фа ат баъзи бир жойда зарурат ту илганида эслатма илиб бердик ва баъзи бобларга тегишли оидаларни ўз ўрнида келтирдик. Иккинчи исмда сулосий мазид бобларининг ма муз мисолларини келтиримадик.

Алло таолодан тавфи ва идоят амда эсдан чи майдиган фойдали илмни сўраб оламиз.

амидулло Му аммад Шукур.

4

www.arabic.uz

КИРИШ

Араб тилида ўзидан бирор бир маъно англатган ( арфлар бирикмасидан иборат) сўзга "калима" дейлади.

М: - китоб, - от, - алам каби.

Лафз деб, ўзидан маъно англатган ёки англатмаган товушга айтилади.

М: >

Араб тилида калималар бир арфдан етти арфгача бўлади. М:

! – билан, " – ким, – от, - китоб, #$% & – Жаъфар, ( &' $# ) – бе и, *+ ,-& – ари кампир, .' $/ – зафарон, 0 1 айсар туя, 2 34$# )

сўрамо , 5 , %' ) – ишлатмо .

Араб тилида калима уч исмга бўлинади: исм , феъл ва +арф.

Исм деб, ўзи муста ил маънога эга бўлиб (ўзидан бирор бир маънони англатиб) учала замоннинг бирортасига далолат илмаган калимага айтилади. М:

Феъл деб, ўзидан бирор бир маънони англатган ва учала замоннинг бирига далолат илган калимага айтилади.

М: 67# 1 - ёрдам беради ёки ёрдам бераяпти келаси ва озирги замонда. 8 - урди ўтган замонда.

!арф деб, ўзи муста ил бирор бир маънога эга бўлмасдан балки, бош а калималарга ўшилиш ор али маъно англатадиган калимага айтилади. М: 9 +; / 9 / : "

Биз бу сарф фанида фа ат феъл ва шу феъларнинг ўзагидан ясаладиган баъзи исмларнинг тусланиши ва уларнинг "со " ёки "касал" феъллардан эканлигини ўрганамиз.

Аслий ўзак арфларни билиш ва уларни четдан ўшилган зоидаарфлардан ажратиш учун махсус тарозу абул илинган ва бу – араб тилининг тарозуси 2 = / >? = ( % = 8 ( фо, айн, лом) дир.

Сарф фани 22 боб бўлиб тўрт исмга бўлинади:

Сулосий мужаррад - ёл из уч арфли феъллар / >? ва битта 2 = =( % = 8

5

www.arabic.uz

Сулосий мужаррад - аслий ўзак уч арфга маънодош сўз ясаш учун четдан зоида арфлар ўшилмаган феълларга айтилади.

Сулосий мазид - учтадан зиёд арфли феъллар ( %4 @ = 2 @

Сулосий мазид - аслий ўзак уч арфга маънодош сўз ясаш учун четдан зоида арфлар ўшилган феълларга айтилади.

Рубоий мужаррад - ёл из тўрт арфли феъллар / ?> ва иккитта 2 = =

( % B A C

Рубоий мужаррадаслий ўзак тўрт арфга маънодош сўз ясаш учун четдан зоида арфлар ўшилмаган феълларга айтилади.

Рубоий мазид - тўрттадан зиёд арфли феъллар ( %$D = C D

Рубоий мазидаслий ўзак тўрт арфга маънодош сўз ясаш учун четдан зоида арфлар ўшилган феълларга айтилади1.

Сулосий мужаррад - олти боб, Сулосий мазид - ўн икки боб, Рубоий мужаррад - бир боб, Рубоий мазид - уч боб2.

Сулосий мужарраднинг олти боби уйидагилардир:

8

6 + E

8

(' %

(F %4$

(% (G

7I

671

7I

(' %

(6%4F $

(% (J

K1"

K6 1,

K1"

(' %

(F %4$

(% (L

,

6 ,-

,

(' %

(F %4$

(% (M

N

NO6 -

NO

(' %

(F %4$

(% (P

Q R

Q6 S

Q6 R

(' %

(6%4F $

(6% (T

Араб тилини ижоий арфлари сарф фанида иккига: со ва касаларфларга бўлинади. Касал арфларни олиб ташлаш ўрнини алмаштириш мумкин. Со арфлар ўзгармайдиган тушиб олмайдиган арфлар.

Араб тилини касал - иллатли +арфлари учтадир: U V ( вов, алиф, йо). .олган барча +арфлар со- +арфлардир.

1Феъллар фа ат уч ва тўрт арфлик бўлади исмлар эса уч, тўрт ва беш арфлик бўлади:

хумосий мужаррад - ёл из беш арфли калималар / >? ва учта 2 = = '( % A *+ ,-&

Хумосий мазид - бештадан зиёд арфли калималар: ( %' =0 1

2яна бу бобларга ушимча рубоий мужаррад ва рубоий мазид феълларига мул а -ушимча феъллар ва ма муз - амзали феъллар ўн икки боб бор, аммаси 47 бобдан ошиб кетади.

6

www.arabic.uz

Феъл ва феъл турлари

Араб тилида феъллар еттига бўлинади:

1) W-X - со-- деб, ( % нинг баробарида арфи иллат бўлмаган ва бир жинсли икки арф ам келмаган феълга айтилади. М: 8 - ( %

2) Y / E "6 - ўшилган. Y / E "6 икки хилдир: Y / E #6" сулосий ва Y / E #6"

рубоъий. Музоъафи сулосий деб, ( % нинг / ни ва 2 = ини баробарида бир жинсли икки арф бўлган феълга айтилади. М: ( % -Z A [ очди.

Музоъафи рубоъий деб, ( % B нинг >? си ва биринчи 2 = и ва ( % B нинг /

ва иккинчи 2 = и баробарида бир жинсли икки арф бўлган феълга айтилади. М: ( % B - 5 4 X X

3) 5 \ " - боши касалдеб, (# % нинг >? # сини баробарида арфи иллат келган феълга айтилади. М: (% - N ] V сакради.

4) Q ^ & @ - ковак - деб, ( % нинг # / ни баробарида арфи иллат келган феълга айтилади. М: ( % - K - сотди.

5) ` # I - чўло - деб, (# % нинг 2 = и баробарида арфи иллат келган феълга айтилади. М: ( % - : " Z - 9 " Z отди.

6) Y#$ - боши со- - деб, (# % нинг # / ни ва 2 = и баробарида арфи иллат келган феълга айтилади. М: ( % -a V Z - U V Z ривоят илди.

7) a+^ 4 6" - ўралган - деб, ( % нинг ?> си ва 2 = и баробарида арфи иллат келган феълга айтилади. М: ( % - : V - 9 V ва ий илди.

Исмлар икки исмдир: исми жомид ва исми масдар.

Жомид - ^6,6& музламо , отмо калимасидан олинган бўлиб, отган,

музлаган деган маъноларни беради.

Исми жомид - бир олатда турадиган, ундан бирор исмни ишти оилиб - ясаб бўлмайдиган исмдир. М: '(6& Z каби.

Масдар - +аракат номи бўлиб, иш - +аракат маъносини англатган исмдир. Ўзбек тилида масдарлар "- мо ", "- иш" ўшимчалари билан

тугалланади. М: сўзламо , сўзлаш. ^6%F - ўтирмо , '( , - кутармо .

Сулосий мужаррад бобларидаги феъларнинг масдарлари умумий бир вазнда келмайди. Бу бобларнинг масдарлари ир тача вазнда бўлиши кузатилган. )ар бир феълнинг масдарини ани лаш учун лу ат

7

www.arabic.uz

китобларига мурожаат илинади ва ёдда са ланади. Сулосий мазийд ва рубоъий феълларда ар бир бобнинг масдари ўзига хос белгиланган вазнларда келади.

Исми масдардан мушто калималар ясалади.

Мушто - b#[R - ёрмо калимадан олинган бўлиб ёрилган, ясалган

деган маъноларни беради.

Мушто аслий - туб - ўзак арфларга махсус оидалр асосида четдан сўз ясавчи зоида арфларни ўшиш ор али бир - бирига я ин бўлган хилма - хил маъноларда сўз ясалган калималарга айтилади. М: ^6%F

- дан, %4c" %4c" ^6%4c" / , '(, - дан, 5^6,' -" (' "

Араб тилида +ар бир исми масдардан ўн икки нарса (исм ва феъллар) ишти о илинади.

1.:8 " (+ % - (феъли мозий) ўтган замон феъли.

2._Z+ E6" (+ % - (феъли музореъ) келаси ва озирги замон феъли.

3.(/ ) - (исми фоил) ишаракатни бажарувчи.

4.5^6%4$" ) - (исми мафъул) ишаракат унда бажарилган нарса.

5.-& (+ % - (феъли жа д) ўтган замон феълини инкори.

6.:#$I +(#% - (феъли нафи) келаси ва озирги замон феълини

инкори.

7.##"@ - (амри озир ва амри оиб) буйру ва истак-майл

феъллари.

8.:+3I +(% - (феъли на и) амри озир ва амри оибларнинг инкори.

9. . " ) - (исми замон) ишаракат бажарилган ва т. 10. . d" ) - (исми макон) ишаракат бажарилган жой.

11.e f ) - (исми олат) ишаракат бажарилган асбоб, урол.

12.(E4$D ) – (исми тафзил) орттирма даража. Бош алардан кўра

ишаракатни орти ро бажарувчи.

Танбе+: Бош а сарф китобларида исми замон ва макон бир бўлиб, амр иккига яъни, амр озир ва амр оибга бўлинади, деб ўргатилади.

Феъл бажарилиш замонига кўра уч хил бўлади: "мозий" - "ўтган замон феъли", "музореъ" - " озирги ва келаси замон феъли", "амр" - "буйру феъли".

Иш - аракатнинг айтилган замондан олдин бажарилганини англатган калимага "феъли мозий" дейлади.

8

www.arabic.uz

Айтилиш замонидан сўнг бирор ишни бажариши мухотоб - тингловчидан талаб илинган калимага амр - буйру феъли дейлади.

Масалан: R 6%4 F + 8 кабилар.

Музореъ - озирги - келаси замон феълидир. Феъли музореъдан сўз айтилган пайтда иш - аракатнинг бажарилаётгани ёки кейин бажарилиши тушунилади. М: N6 4d ёзаяпди, ёки ёзади.

)ар бир феъл сий аланганда N# g h оиб - йў киши, учунчи шахс, N## i j6" мухотоб - тингловчи, иккинчи шахс ва k d ##6" мутакаллим - гапирувчи, биринчи шахсга бўлинади ва # l4 K# " k d 6" - бош алар билан гапирувчи, биринчи шахс кўплиги. Буларнинг ар бири ам m n6" музаккар - эркак жинси, ёки o[I p6" муаннас - аёл жинси бўлади. )ар бир музаккар ва муаннас 4$6" муфрад - бирлик, q +14\ D тасния - иккилик, K , & жамъ кўпликда бўлади. )ар бир феъл маълум-ани феъл ва маж ул-ноани феъл бўлади. Замма – печ фат а - забар , касра-зер O,

Сулосий мужарраднинг I- бобини са+и+ига мисол 8

8 6+ E ни ИШТИ.О.И.

Урди 1эр

 

: 8 " ( %+

8

 

 

 

 

 

 

 

 

Уради 1эр

 

_Z E6"+ ( %+

6 + E

 

 

 

 

 

 

 

 

Урмо

 

 

Z 7 " )

8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урувчи

1эр

( / )

Z+ 8

 

 

 

 

 

 

 

Урилувчи

1эр

5^6%4$" )

V 6E "

 

 

 

 

 

 

 

Урмади

1эр

-& ( %+

+ E

 

 

 

 

 

 

 

Урмайди 1эр

:$I ( %+

6 + E =

 

 

 

 

 

 

 

Ур (сен) 1эр

8 " @+

+ 8

 

 

 

 

 

 

 

Урсин 1эр

 

N g h " @+

+ E

 

 

 

 

 

 

 

 

Урма (сен) 1эр

:+3 I ( %+

+ E D =

 

 

 

 

 

 

 

Урадиган жой ва ва т

. d " V ." )

+ E"

 

 

 

 

 

 

 

Урадиган асбоб

e f )

E "

 

 

 

 

 

 

 

9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.arabic.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урувчиро 1эр

 

 

 

( E4$D )

 

 

 

6 8@

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

: "^F % " r1 I : 8 " ( %+

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

K , &

 

q +14\ D

 

4$6"

 

 

 

 

 

Урди эр

 

^ 86

 

8

 

8

 

 

m n6" N g h

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урди аёл

 

8

 

8

 

e

8

 

 

o[I p6" N g h

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урдинг эр

 

6 8

 

,6 8

 

e

8

 

 

m n6" N i j6"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урдинг аёл

 

[ 6 8

 

,6 8

 

e

8

 

 

o[I p6" N i j6"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урдим

 

1 8

 

k d 6"

 

e6

8

 

 

k d 6"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урдик

 

 

 

l4 K "

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.оида: Маълум феъли мозийни маж ул илиш учун охиридан олдинги арфни аракатини касра ва ундан олдинги ар бир аракатлиарфни аракатини замма иламиз.

М: C+ j6 )F – C j ) NO 6 F – N + 68 – 8

Агар # 8 ни маж ул илмо чи бўлсак охиридан олдинги арфниаракатини касра иламиз + 8 бўлади ва ундан олдинг ар бир аракатлиарфни аракатини замма иламиз + 68 бўлади.

Муло+аза: ## 8 ^ ## 86 e ## 8 ......

каби феълардаги нинг

баробаридаги сулосий мужаррад бобларидаги аслий ўзак арфларини охирига ёпишиб келган арфлар "замирлар" ёки "аломатлар" дейлади. Улар аслий ўзак арфлардан эмас ва маж ул илиш оидасидаги "охиридан олдинги", "ундан олдинги ар бир аракатли арф" деганга кирмайди.

: ^63 t " r1 1 8 " ( %+

 

K , &

q +14\ D

4$6"

 

Урилди эр

^ 6+ 86

+ 86

+ 86

m n6" N g h

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урилди аёл

+ 86

+ 86

e + 86

o[I p6" N g h

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урилдинг эр

6+ 86

,6+ 86

e + 86

m n6" N i j6"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урилдинг аёл

[ 6+ 86

,6+ 86

e + 86

o[I p6" N i j6"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Урилдим

1+ 86

k d 6"

e6 + 86

k d 6"

 

 

 

 

Урилдик

 

 

 

 

10

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]