Ұсынылатын әдебиет:

1. Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш., «Ветеринариялық гигиена», Алматы, 2005.

2. М.С. Найденский, А.Ф., В.В. Храмцов, П.И. Виноградов, «Зоогигена с основами проектирования животноводческих объектов», Москва, 2007.

3. Соколов Г.А. Ветеринарная гигиена, Мн., 1996.

4. Меерсон Ф.З. Адаптация, стерсс и профилактика. – М.: наука, 1981. – 332 с

5. Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш., «Ветеринариялық гигиена», Алматы, 2005.

6. Кондратьева М.М. Микроклимат на животноводческих фермах и клмплексах. Алма ата. Кайнар. 1983.

7. Плященко С.И., Хохлова И.И. Микроклимат и продуктивность жвотных. Л: Колос, 1976.

8. Кондратьева М.М. Микроклимат на животноводческих фермах и клмплексах. Алма ата. Кайнар. 1983.

9. Поляков А.А. Ветеринарная санитария. М.: Колос, 1979.

10. Уразаев Н.А. Никитин В.Я., Кабыш А.А: Эндемические болезни сельскохозяйственных животных. М. Агропромиздат, 1990.

11. Ануш З. Гигиена воды в животноводстве. Пер. С пол Г.Н. Мирошниченко. М: Колос, 1979.

12. Гершун В.И. Ветеринарно санитарный надзор при эксплуатации вентиляционных сооружений на животноводческих фермах и клмплексах. Алма ата: Кайнар, 1989.

13. Долгов В.С. Гигиена уборки и утилизации навоза. М. Россельхозиздат, 1984.

14. Кипайкин В.А. Дезинфектология. Ростов на Дону, Феникс, 2003.

15. Козлов И.М. Лярский П.П. Руководство по дезинфекции, дезинсекции и дератизации.

16. Найденский М.С., Калюжный Н.С., Холодная Н.И., Гигиена сельскохозяйственных животных. Ч.2. зоогигиенический контроль почвы, воды и кормов. МГАВМ и Б. Им, Скрябина, 1995.

17.Кузнецов А. Ф. Гигиена содержания животных. Справочник. СПб.: Лань, 2003.

18. Соколов Г.А. Ветеринарная гигиена.Мн.: Дизайн ПРО, 1998 .

19. Кузнецов А.Ф., Найденский В.М., Кожурин В.М и др. «Практикум по зоогигиене с основами проектирования животноводческих объектов» - М.: КолосС, 2006.-343с.

20. Карташова АН.-«гигиена животных» Минск: ИВЦ Минфина, 2007.-292с.

4. Мырзабеков Ж.Б и др «Ветеринариялық гигиена»пәнінен зертханалық-практикалық сабақтарды жүргізуге арналған оқу-әдістемелік құралы. Алматы. 2006.

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ветеринария факультеті

Ветеринариялық-санитариялық сараптау және гигиена кафедрасы

«Зоогигиена ветеринариялық санитария негіздерімен» пәнінен

5В120200 – «Ветеринариялық санитария» мамандығының студенттеріне зертханалық сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау

№ 1сабақ

Тақырыбы. Ауаның қозғалыс жылдамдығын анықтау

Сабақтың мақсаты. Ауаның суыту қабілеті мен жылдамдығын анықтау әдiстерiн игеру.

Керектi құралдар мен жабдықтар. Динамикалық анемометрлер (қанатшалы типтi АСО-3 және табақшалы типтi МС-13), кататермомтерлер (цилиндрлiк және шар тәрiздi).

Сабақтың мазмұны. Қоршаған орта үнемі қозғалыста болады. Себебі, күн сәулесі жер бетін біркелкі қыздырмағандықтан, ауаның температурасы мен қысымы арасында айырмашылық пайда болады. Сөйтіп, ауа көлденең және тік бағытта орын ауыстырып араласып отырады.

Мал қораларындағы ауа үздіксіз және әркелкі қозғалыста болады. Қора –жайлардағы ауа қозғалысының жылдамдығы мен бағыты желдету жүйесінің жұмысына, есік, терезелерді ашқанға, малдың жылу шығаруына, сыртқы атмосфералық ауаның жыдамдығы мен бағытына және т.б. факторларға байланысты.

Организмге ауа қозғалысы тікелей және жанама әсер етеді. Тікелей әсері организмнің жылу реттеу жағдайына ықпал етеді, яғни жазды күні ыстық ауа қозғалысы малды тез терлетіп, буды көп бөлгізеді, шөлдетіп, тәбетін нашарлатады, ішін қатырып, өнімділігін төмендетеді.

Қысты күні төменгі температурадағы ауа қозғалысы жылудың конвекциялық жолмен шығуын күшейтеді, сөйтіп организмды суытады. Суық ауа мен ылғалдың мол болуы малды тез тоңдырады.

Ауа қозғалысының жанама әсері ауарайы мен климатқа ықпал етеді. Жылдам орын алмасқан ауа массасы фермадан ылас ауаны алып кетеді.

Ауа қозғалысын оның бағыты мен жылдамдығы бойынша сипаттау қалыптасқан. Жылдамдығы секундына метрмен (м/сек) өлшенеді, ал бағыты желдің соққан жағы бойынша румбамен анықталады.

Зоогигиеналық нормаларда қора-жайдағы ауа қозғалысының жылдамдығы жыл мезгілі мен мал жасына қарай белгіленген: қыста төлдер үшін 0,02-0,03м/сек, сақа малдар үшін-0,2-0,5м/сек, жазда 0,5- 1м/сек дейін, ал сырттағы ауа температурасы 31-32⁰С кезде малға салқын болу үшін ауаның қозғалыс жылдамдығын 1,5м/сек дейін арттырылады.

Жұмысты жүргізу әдістемесі. Ауа қозғалысының жылдамдығын анықтау үшін анемометр мен кататермометрлер қолданылады. Анемометрлер ауаның үлкен жылдамдығын өлшеуге арналса, ал кататермометрлер төменгi жылдамдықты анықтауға арналған (0,5 м/с). Анемометрлер статикалық және динамикалық болып екiге бөлiнедi. Динамикалық анемомтердiң 2 түрi бар: қанатты және табақшалы. Анемометрдiң бұл екi түрiнiң де қызмет ету қабiлетi бiрдей. Ауа қозғалған кезде құралдағы жеңiл қозғалатын қанаттарды немесе табақшаларды қысады да оларды айналмалы қозғалысқа түсiредi. Бұл қозғалыс тiстi дөңгелектер арқылы бөлiктерi бар циферблатпен жылжып отыратын стрелкаға берiледi.

А Б В

1.1-сурет.Анемометрлер

А–қанатшалы: 1–қанатша (жел қабылдағыш); 2–құлақшалар; 3–арретор; 4–шкала, тебу жүкшесі; 3-стрелка; 4-циферблат.Б–табақшалы. В- статистикалық анемометр флюгерімен.

Кататермометрлер - ауаның суытқыштық қабілетін анықтайтын құралдар. Ал ауаның суытқыштық қабілеті оның температурасына, ылғалдығына және қозғалыс жылдамдығына байланысты.

Кататермометрлердің резервуарлары спиртпен толтырылып, пішіндері цилиндірлі немесе шар тәрізді болып келеді.

Шар пішінді кататермометрдің резервуарының диаметрі 25 –27 мм. Резервуардан капиллярлы түтікше тартылып, жоғарғы жағы шамалы ұлғаюмен аяқталады. Кататермометрлер шкалалары градустарға бөлінген: шар тәріздісі - 33° - 40°С дейін, ал цилиндр тәріздісі -35°- 38°С дейін, Әрбір кататермометрдің артқы бетінде құралдың өзіндік факторы белгіленген.

Кататермометр факторы /Ғ/ дегеніміз - спирт деңгейінің З8° -тен 35 °С-қа дейін суығанда 1см² резервуардың ауданынанан бөлініп шығатын милликалория жылу мөлшері (мкалл).

Кататермометр факторын суытудың орташа уақытына (секундтар есебімен) бөліп, кататермометрдің суыту мөлшерін немесе катаиндексін (Н) табамыз.

Катаиндекс дегеніміз - ол спиртті резервуардың 1см² ауданынан бөлінетін 1 секундтағы жылу мөлшері (милликалория есебімен).

1.2 -сурет. Катотермометрлер

а - дөңгелек түрі, б - цилиндрлік түрі.

Анықтау жолы. Ауаның суытқыштық қабiлетiн анықтау үшiн кататермомтерлер 70-75⁰С суы бар ыдысқа батырылып қыздырылады. Қыздыру капиллярдың жоғарғы кеңейтiлген тұсының 1/3 бөлігін спиртпен толғанша жүргiзiледi. Сол кезде спирттiң құрамында ауа түйiршiктерiнiң болмауы тиiс, ол үшiн кататермометрдi жантайтпай тiк ұстайды. Бұдан кейiн кататермомтердi судан шығарып, сыртын құрғағанша мұқият сүртедi де зерттеу орнына тiк күйiнде iлiп қояды.

Кататермометрдi орналастырғаннан кейiн ондағы спирт деңгейi 38-ден 35⁰С-қа дейiн төмендеген уақыты есептелiнiп, сол орынның ауасының температурасын анықтайды. Бұндай зерттеулердi 3-4 рет қайталап құралдың суу уақытының орташа көрсеткішін алынады.

Есептеу тәртібі:

1. Кататермометр индексін анықтау. Ол үшін мына формуланы пайдаланамыз:

2. Q - шамасын анықтау (бұл кататермометрдің орташа температурасы мен және ауа температурасының арасындағы айырмашылығы).

1.1- кесте. Ауаның қозғалу жылдамдығы

H Q	Катотермометр бойынша жылдамдық м/с		H Q	Катотермометр бойынша жылдамдық м/с
	цилиндірлік	шарлық		цилиндірлік	шарлық
0,29	0,051	0,00	0,61	1,04	1,04
0,30	0,063	0,011	0,62	1,09	1,09
0,31	0,076	0,0231	0,63	1,13	1,12
0,32	0,090	0,035	0,64	1,18	1,14
0,33	0,106	0,05	0,65	1,22	1,18
0,34	0,122	0,07	0,66	1,27	1,22
0,35	0,141	0,076	0,67	1,32	1,27
0,36	0,160	0,09	0,68	1,37	1,31
0,37	0,181	0,11	0,69	1,42	1,36
0,38	0,203	0,13	0,70	1,47	1,40
0,39	0,226	0,15	0,71	1,52	1,45
0,40	0,250	0,17	0,72	1,58	1,49
0,41	0,276	0,19	0,73	1,63	1,54
0,42	0,303	0,21	0,74	1,68	1,58
0,43	0,331	0,23	0,75	1,74	1,62
0,44	0,360	0,25	0,76	1,80	1,67
0,45	0,391	0,28	0,77	1,85	1,72
0,46	0,423	0,31	0,78	1,91	1,76
0,47	0,456	0,34	0,79	1,98	1,81
0,48	0,490	0,37	0,80	3,03	1,86
0,49	0,526	0,40	0,81	2,06	1,91
0,50	0,563	0,44	0,82	2,16	1,95
0,52	0,640	0,52	0,83	2,22	2,00
0,53	0,681	0,56	0,85	2,34	2,08
0,54	0,723	0,60	0,86	2,41	2,11
0,55	0,766	0,690	0,87	2,48	2,17
0,56	0,810	0,740	0,88	2,54	2,22
0,57	0,856	0,780	0,89	2,61	2,28
0,58	0,903	0,900	0,90	2,63	2,34
0,59	0,951	0,960	0,91	2,75	2,39
0,60	1,000	1,00	0,92	2,82	2,45

3. H/Q қатынас шамасын анықтау;

4. Ауаның қозғалу жылдамдығын мына төмендегі формулалар бойынша анықталады. Егер H/Q шамасы 0,6-дан аз болса, онда ауаның қозғалу жылдамдығы 1 м/сек-тан аз, мұндай жағдайда 1-ші формула қолданылады; егер H/Q - 0,6-дан көп немесе тең болса, ол ауаның қозғалу жылдамдығы 1 м/сек- тең немесе жоғары болады, онда 2-ші формула қолданылады.

(1) , (2)

5. Ауаның қозғалу жылдамдығын H/Q қатынасы көрсеткіші арқылы берілген кестенің (1.1) көмегімен де анықтауға болады.

Малға арналған қоралардағы ауа қозғалысының жылдамдық мөлшері қысқы уақытта 0,2-0,5 м/сек, ал жазда - I м/сек дейін.

Зерттеу нәтижелерін талдау. Студент мал қора ауасының қозғалыс жылдамдығын анықтап болғаннан кейін төмендегі кестені толтыруы қажет.

Мал қора түрлері	Ауаның қозғалыс жылдамдығы, м/с	Ауаның суыту қабілеті, м/с
Қортынды

Бақылау сұрақтары:

1. Ауылшаруашылық малдарының организміне ауа қозғалысының әсері.

2. Ауа қозғалысының жылдамдығын анықтайтын құралдар және оларды

пайдалану ережесі.

3. Қыс және жаз айларында мал қораларындағы ауа қозғалысының зоогигиеналық нормалары.

Ұсынылатын әдебиеттер.

1. Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш. Жануарлар гигиенасы, Алматы, 2005ж.

2. Храбустовский И.Ф. и др. “Практикум по зоогигиене”, 1984г.

3. Гершун В.И.,Туякова Р.К. Практикум по ветеринарной гигиене, Костанай, 2007г.

2-тақырып. Ауаның ылғалдығын анықтау әдістері

Сабақтың мақсаты: Ауаның ылғалдылық көрсеткiштерiмен танысу

1). Мал қораларындағы ауа ылғалдылығын анықтау әдiстерiн игеру

2). Ауа ылғалдылығын есептеу әдiстерiн игеру

Керектi құралдар мен жабдықтар: 1. Психрометрлер (аспирациялық, статистикалық). 2. Гигрографтар. 3. Гигрометрлер,

Сабақтың мазмұны. Табиғи жағдайда ауаның құрамында белгілі мөлшерде ылғал, яғни бу күйіндегі су болады. Атмосферадағы ылғал су бассейндері суының (мұхит, теңіз, өзен, көл) буға айналуынан, ылғал топырақтан шыққан судан және өсімдік ылғалының буға айналуынан пайда болады.

Мал қорасында ылғал атмосфералық ауаға қарағанда көп болады. Себебі, ауаның барлық ылғалының 75 пайызын қорадағы малдың өзі тыныс алу және терісі арқылы шығарады (ірі қара тәулігіне -8-10кг, мегежін- 2,2 кг, тауық120-180г бу шығарады), 15-20 пайызы тағы басқада ылғал көздерінен (автосуғарғыштың ақаулығынан, құрамында суы мол азықтардан, қондырғыларды жуған сулардан, шығарылмай тұрып қалған қи мен зәрден бөлінген ылғалдан) және 10-15 пайызын сыртқы ауадан келген ылғал құрайды.

Қора-жай ауасының ылғалдылығы мен температурасының өзара байланысты. Ауаның жоғарғы температурасы кезінде ылғалдылық жылу шығаруды тежеп, денеден артық жылудың жиналуына мүмкіндік жасайды. Малды сыз, әрі жылы қорада ұстағанда организмде жиналған артық жылу ыстық өтуге әкеп соғады. Организмге ыстық өткенде орталық нерв жүйесі зақымданып, тыныс алу орталығын сіреспеге ұшыратып, малды қатты терлетіп, қанын қойылтып, жүрек қызметін әлсіретеді.

Суық кездегі ауаның жоғары ылғалдылығы кезінде керісінше организмнен жылу көп шығады. Өйткені, ылғал ауа сыйымдылығынан құрғақ ауа сыймдылығынан он есе үлкен. Сондықтан да суық кезде ылғал ауа денеден жылуды көп мөлшерде алады да, малды тоңдырып, суық тиюден болатын ауруларға шалдықтырады.

Организмнің физиологиялық жағдайына сай белгілі бір ауа ылғалдылығы- оның қалыпты қызметі үшін маңызды. Қора-жай ылғалы салыстырмалы ылғалдылық бойынша пайызбен беріледі. Гигиеналық норма бойынша салыстырмалы ылғалдылық төл үшін 75 пайыз, сақа шошоқа үшін 75-80, сақа жылқы, ірі қара үшін 80-85 пайыздан аспауы тиіс.

Ауаның ылғалды күйін сипаттау үшін гидрометрикалык көлемді пайдаланады. Оған жататындар: абсолютті /нақты/ /Қ/ максимальды /жоғарғы/ /М/ салыстырмалы ылғалдылығы /0/ қанықтырмаған толығу /Д/ және температураның шық нүктесі /Е/.

Ауаның ылғалдылығын анықтау үшін мынадай құралдар қолданылады: психрометр, гигрометр және гигрограф. Психрометрдің көмегімен ауаның абсолютті ылғалдылығын анықтауға болады.

Психрометрлердің мынадай түрлері болады: статистикалық (Август) және аспирациялық (Асстман).

Статистикалық (тұрмыстық) психрометр бір штативке бекітілген, бір-бірінен ара қашықтығы 4-5 сантиметр екі бірдей термометрден тұрады. Термометрлердің біреуінің резервуарын (дымқылын) бәтес шүберекпен орап, сол орамның ұшын шиыршықтап, суы бар ыдысқа батырады, сөйтіп, бұл термометр үнемі дымқыл ауаның температурасын көрсетеді. Осыған орай дымқыл термометрдегі температураның көрсеткіші жанындағы құрғақ термометрдегіден төмен болады. Екі термометрдің көрсеткіштерінің айырмашылығы негізгі есепке алынады.

1. Ауаның абсолютті ылғалдылығы /Қ/ статистикалық психрометр бойынша мына формуламен анықталады:

мұндағы:

К - анықтайтын абсолютті ылғалдылық;

f - "дымқыл" термометрдің мәліметі бойынша су буының жоғарғы серпінділігі. (Мұны 5 - кестеден табуға болады);

а - ауаның қозғалу жылдамдығына байланысты тәуелді психрометрикалық коэффицент(кесте).

t₁- құрғақ термометрдің көрсетуі бойынша ауаның температурасы;

t₂ - дымқыл термометрдің көрсетуі бойынша ауаның температурасы;

В - cынап бағанасымен көрсетілген барометриялық қысым.

Аспирациялық психрометр термостаттың жанындағы резервуардың ауасын секундына 4 метр жылдамдықпен соруды қамтамасыз ететін желдеткіші бар бекіткішке орнатылған екі бірдей сынапты термометрден тұрады. Термометрлердің біреуі дымқыл бәтеспен оралған.

Осы психрометрді пайдалану кезінде ауаның абсолютті ылғалдылығы төмендегі формуламен есептеп шығарады:

Максимальды (жоғарғы) ылғалдық (М) – 4- кесте бойынша анықталады. Сынап барысындағы су буынының жоғарғы серпінділігі құрғақ термометрдің көрсеткіші бойынша алынады.

3- кесте. Психрометриялық коэффициент («а»)

Ауаның қозғалу жылдамдығы, м/с	«а» мәні
0,13 0,16 0,20 0,30 0,40 0,80 0,90 3,00 4,00	0,00130 0,00120 0,00110 0,00100 0,00090 0,00080 0,00070 0,00069 0,00067

Салыстырмалы ылғалдық (О) - әртүрлі жолмен анықталады:

а/Белгілі формула бойынша:

мұндағы; К- абсолютті ылғалдылық,

М- максимальды (жоғарғы) ылғалдылық

б/ Салыстырмалы ылғалдылықты психрометрлердің көрсеткіштерінің (құрғақ және ылғал) айырмашылықтары есепке алына отырып, 4- кесте бойынша анықталады.

4- кесте. Статикалық психрометр арқылы ауаның салыстырмалы

ылғалдылығын (%), анықтау

Термометр көрсеткіштері	Құрғақ және ылғал термометрлерінің көрсеткіштерінің айырмасы
	0	0,5	1	1,5	2	2,5	3	3,5	4	4,5	5	5,5	6	6,5	7	7,5	8	8,5	9	9,5	10
0	100	90	81	73	64	57	50	43	36	31	26	20	16	11	7	3	-	-	_	-	-
1	100	90	82	74	66	59	52	45	39	33	29	23	19	16	11	7	-	-	-	-	-
2	100	90	83	75	67	61	54	47	42	35	31	26	23	18	14	10	-	-	-	-	-
3	100	90	83	76	69	63	56	49	44	39	34	29	20	21	17	13	10	-	-	-	-
4	100	91	84	77	70	64	57	51	46	41	36	32	28	24	20	16	14	11	-	-	-
5	100	91	85	78	71	65	59	54	48	43	39	34	30	27	23	19	17	13	10	-	-
6	100	92	85	78	72	68	61	56	50	45	41	35	33	29	26	22	19	16	13	10	-
7	100	92	86	79	73	70	62	57	52	47	43	39	35	31	28	25	22	18	15	12	11
8	100	92	86	80	74	71	63	58	54	49	45	41	37	33	30	27	25	21	18	15	14
9	100	93	86	81	75	72	65	60	55	51	47	43	39	35	32	29	27	24	21	18	17
10	100	94	87	82	76	73	66	61	57	53	48	45	41	38	34	31	28	26	23	21	19
11	100	94	88	82	77	73	67	62	58	55	50	47	43	40	36	33	30	28	25	23	20
12	100	94	88	82	78	74	68	63	59	56	52	48	44	42	38	35	32	30	27	25	22
13	100	94	88	82	78	75	68	63	59	57	53	50	46	43	40	37	34	32	29	27	24
14	100	94	89	83	79	75	70	66	62	58	54	51	47	45	41	39	36	34	31	29	26
15	100	94	89	84	80	76	71	67	63	59	55	52	49	46	43	41	37	35	33	31	28
16	100	95	90	84	8	76	72	67	64	60	57	53	50	48	44	42	39	37	34	32	30
17	100	95	90	84	81	77	73	68	65	61	58	54	52	49	46	44	40	39	36	34	31
18	100	95	90	85	81	78	74	69	66	62	59	56	53	50	47	45	42	40	37	35	33
19	100	95	91	85	82	78	74	70	66	63	60	57	54	51	48	46	43	41	39	37	34
20	100	95	91	86	82	79	75	71	67	64	61	58	55	53	49	47	44	43	40	38	36
21	100	95	91	86	83	79	75	71	68	65	62	59	56	54	51	49	46	44	41	39	37
22	100	95	91	87	83	79	76	72	69	65	63	60	57	55	52	5	47	45	42	40	38
23	10	96	91	87	83	80	76	72	69	66	63	61	58	56	53	51	48	46	43	41	39
24	10	96	92	88	84	80	77	73	70	67	64	62	59	56	53	52	49	47		43	40
25	100	96	92	88	84	81	77	74	70	68	65	63	59	58	54	52	50	45	45	44	42

5- кесте. Әр түрлі температура кезіндегі су буының ең жоғарғы көpceткіштepi, г/м³

Темпера- тура, °С	Градустың оннан бір бөлігі
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9

-5	3,16	3,13	3,11	3,09	3,06	3,04	3,02	2,99	2,97	2,95
_4	3,40	3,38	3,35	3,33	3,30	3,28	3,25	3,23	3,21	3,18
-3	3,67	3,64	3,62	3,59	3,56	3,53	3,51	3,48	3,46	3,43
-2	3,95	3,92	3,89	3,86	3,81	3,78	3,78	3,75	3,72	3,70
-1	4,26	4,22	4,19	4,16	4,13	4,10	4,07	4,04	4,01	3,98
0	4,58	4,61	4,65	4,63	4,72	4,75	4,78	4,82	4,86	4,89
1	4,93	4,96	5,00	5,03	5,07	5,11	5,14	5,18	5,22	5,26
2	5,29	5,23	5,37	5,41	5,45	5,49	5,52	5,56	5,66	5,64
3	5,8	5,72	5,77	5,81	5,85	5,89	5,93	5,97	6,02	6,04
4	6,10	6,14	5,19	6,23	6,27	6,32	6,36	6,41	6,45	6,50
5	6,54	6,59	6,64	6,68	6,73	6,78	6,82	6,87	6,92	6,96
6	7,01	7,06	7,11	7,16	7,21	7,26	7,31	7,36	7,41	7,46
7	7,51	7,56	7,62	7,67	7,72	7,78	7,83	7,88	7,94	7,99
8	8.04	8.10	8.16	8.21	8.47	8.32	8.38	8.44	8.49	8.55
9	861	8.67	8.73	879	8.84	8.90	8.96	9..02	9.09	9.15
10	9,21	9,27	9,33	9,40	946	9,52	9,58	9,65	9,71	9,78
11	9,84	9,91	9,98	10,04	10,11	10,18	10,24	10,31	10,38	10,45
12	10,52	10,59	10,66	10,74	10,80	10,87	10,94	11,01	11,08	11,16
13	11,23	11,30	11,38	11,45	11,53	11,6	11,68	11,76	11,83	11,91
14	11,99	12,06	12,14	12,22	12,30	12,38	12,46	12,54	12,62	12,71
15	12,79	12,87	12,95	13,04	13,12	13,20	13,29	13,38	13,46	13,55
16	13,63	13,72	13,81	13,90	13,99	14,08	14,17	14,26	14,35	14,44
17	14,53	14,62	14,72	14,81	14,90	15,00	15,09	15,19	15,28	15,38
18	15,48	15,58	15,67	15,77	15,87	15,97	16,07	16,17	16,27	16,37
19	16,48	16,58	16,67	16,79	16,89	17,00	17,10	17,21	17,32	17,43
20	17,54	17,64	17,75	17,86	17,97	18,08	18,20	18,31	18,42	18,54
21	18,65	18,76	18,88	19,00	19,11	1923	19,35	1947	19,59	19,71
22	19,83	19,95	20,07	20,19	20,32	20,44	20,56	20,69	20,82	20,94
23	21,07	21,20	21,32	21,45	21,58	21,71	21,84	21,98	22,10	22,24
24	22,38	22,51	22,65	22,78	22,92	23,06	23,20	23,34	23,48	23,62
25	23,76	23,90	24,04	24,18	24,33	24,47	24,62	24,76	24,91	25,06
26	25,21	25,36	25,51	25,66	25,81	25,96	26,12	26,27	26,43	26,58
27	26,74	26,9	27,06	27,21	27,37	27,54	27,70	27,86	28,02	28,18
28	28,35	28,51	28,68	28,85	29,02	29,18	29,35	29,52	29,70	29,87
29	30,04	30,22	30,39	30,57	30,74	30,92	31,10	31,28	31,46	31,64
30	31,82	32,01	32,19	32,38	32,56	32,75	32,93	33,12	33,31	33,50
31	33,70	33,89	34,08	34,28	34,47	34,67	34,86	35,06	35,26	35,46
32	35,66	35,86	36,07	37,27	36,48	36,68	36,89	3710	37,31	37,52
33	37,73	37,94	38,16	38,37	38,58	38,80	39,02	39,24	39,46	39,68
34	39,90	40,12	40,34	40,57	40,80	41,02	41,25	41,41	41,71	41,94

в/ Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын анықтау үшін гигрометрлерді және гигрографтарды да пайдалануға болады.

Қанықтырылмаған толығу. (Дефицит насышения) (Д) мына формуламен анықталады:

Шық нүктесінің температурасын анықтау үшін сынап бағанасындағы «Су буының максимальді серпінділігі» кестесiндегi абсолютті ылғалдылық мөлшері бойынша анықтайды.

А Б

8-cурет А-Гигрометр: 1-жылжымалы қозғау гайкасы; 2-жылжу винті;

3-майсызданған шаш; 4-рама; 5-шкала; 6-стрелка

Б-Дөңгелек қораптағы шаш гигрометрі М-68.

Студенттердiң өзiндiк жұмысы: Қорадағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығымен басқа да гигрометриялық көрсеткіштерін өлшеу үшін,

мал қорадағы ауа температурасын өлшеу ережелері арқылы анықтайды.

Зерттеу нәтижелерін талдау. Студент мал қора ауасының ылғалдылығын екі аспаппен анықтап болғаннан кейін төмендегі кестені толтыруы қажет.

Мал қора түрлері	Ауаның ылғалдылық көрсеткіштері, %

Бақылау сұрақтары:

1. Мал қораларындаға ауа ылғалдылығының көздері.

2. Ылғалды ауаның мал организміне әсері.

3. Гигрометриялық көрсеткіштерді өлшеуге арналған құралдар құрылысы

және оларды пайдалану ережесі.

4. Нормадан жоғары ылғалдылық пен төменгі температура, мал организміне

қалай әсер етеді.

5. Нормадан жоғары ылғалдылық пен жоғарғы температура мал организміні

қалай әсер етеді.

3-тақырып. Ауадағы көмір қышқыл газын анықтау

Сабақтың мақсаты: 1. Ауаның химиялық құрамын зерттеу

2.Мал қора ауасындағы көмiрқышқылды газды анықтаудың титрометрикалық әдiсiнiң негiзiн игеру

Керектi құралдар мен жабдықтар: сыйымдылығы 5-6 л шыны ыдыс, сыйымдылығы 120 мл дейінгі калибрленген шағын флакон, 50 мл екі бюретка, колбалар, термометр және барометр, Ва(ОН) ерітіндісі оның I мл көмірқышқыл газының I мг байланысатындай болуы керек, қымыздық қышқылының өрітіндісі , оның I мл С02 I мг дәл сәйкес келуі тиіс. Индикатор - фенофталейннің I % спиртті ерітіндісі.

Сабақтың мазмұны. Қорадағы ауада көмір қышқьлының мөлшері қаншалықты болуына қарай ауа тазалығының көрсеткіші белгіленеді. Мал қораларындағы көмірқышқыл газының жинағы 0,25-0,3 % асып кетпеуі тиіс.

Ауадағы көмірқышқыл газын анықтаудың бірнеше жолы бар. Газоанализатордың (Холденнің, Кудрявцевтің, Колмыковтың) көмегімен жүргізілетін тәсілдер тиімді.

Көмірқышқыл газын анықтау үшін көбінесе Субботин - Нагорскийдің тәсілдері қолданылады (титрометрикалық тәсіл). Бұл тәсіл неғұрлым дәлірек болғанымен, өте ауқымды. Өндірістік жағдайға байланысты бұл тәсілдің ықшамды түрін Москва малдәрігерлік академиясының зоогигиена кафедрасы ұсынып отыр. Бұдан басқа қазіргі кезде іс жүзінде СО₂ анықтау үшін универсалды газоанализаторлар/УГ-2/ кеңінен қолданылады.

Субботин - Нагорский тәсілі .Анықтау тәсілі белгілі бір ауа мөлшерін титрленген Ва/ОН/₂ ерітіндісімен өлшеу болып табылады. Күйдiргіш барий СО₂ тез сіңіреді, бұдан кейін күйдіргіш барий титры азаяды.

Ва/ОН/₂ х 8Н₂0 + С0₂ = Ва СО₂ + 9Н₂О

Ва/ОН/₂ ертінді титрінің айырмасының көрсеткіштері әртүрлі болуына байланысты СО₂ сіңіргеннен бұрын және соңынан зерттеу үшін алынған ауадағы көмірқышқылының мөлшерін анықтайды.

Анықтау тәртібі: I. Барит ерітіндісінің бірінші титрін анықтау

Колбаға 20 мл қымыздық қышқылын өлшеп алып, оған фенолфталейннің 2 тамшы индикаторын қосып, солғын қызыл түске жеткенше күйдіргіш барий ерітіндісімен титрлейді.

Мысалы: 20 мл қымыздың қышқылына 21 мл барий ерітіндісі кетті делік. Атап айтқанда бұл ерітіндінің 21 мл қымыздық қышқьлының 20 мл немесе 20 мг көмірқышқыл газын байланыстырады. Ал 100 мл күйдіргіш барий ерітіндісі қымыздық қышқылының 100х20/21 = 98,6 мл байланыстыра алады.

16-сурет. Күйдіргіш барий сақтауға арналған бутыль

2. Ауаның сынамасын алу және одан баритті ерітінді арқылы көмірқьшқыл газын анықтау

Колиберленген шыны ыдысты ауадағы СО₂ мөлшерін қай жерде анықтау керек болса, сол бөлмеге қояды. Зерттелетін ауаны аспиратордың, насостың көмегімен шыны ыдысқа үрлейді немесе ыдысқа алдын-ала су толтырып ауа зерттеу орнына қойып содан кейін ыдыстағы суды төгеді. Бүдан соң ыдысты тығынмен тығындап, түбін жоғары қаратып төңкеріп, қояды да шағын флаконның аузына (оған алдын ала 100 мл күйдіргіш барий құяды) ыдыстың тығынын тесігіне жалғастырады. Күйдіргіш барий бар ыдысты оған жалғанған флаконмен бірге төңкеріп, 20 минут бойына сілкілейді. Бұл кезде ерітінді күңгірт ақшыл түске айналады, өйткені СО₂ сіңіргендіктен осындай түске айналдырады. Осыдан кейін ерітіндіні шағын флаконға қайта құйып, тығындайды. Сүйықтық мөлдір болуы үшін флаконды 1-2 сағат уақытқа дейін қояды.

Көмірқышқыл газын анықтау үшін 5-6 л ауаны алып ауа сынамасын алған кезде термометр мен барометрдің көрсеткіштерін жазып отырады.

1.Зерттелетін ауаның келемін қалыпты жағдайға келтіру (0° және 760 мм сын.баған.)

Зерттеу үшін ыдысқа алынған ауаның көлемін Бойль-Мариотта мен Гей-Люссактың формулаларының көмегімен қалыпты жағдайға келтіруге болады:

Мұңдағы: V°₇₆₀ – 0°С-тан 760 мм сынап бағанасына келтірілген ауа көлемі;

V_t- ыдыстың көлемі;

L - ауаның ұлғаю коэффициенті /0,003667 тең/;

B- барометрдің зерттеу кезіндегі көрсеткіші;

Т - зерттеу кезіндегі ауаның температурасы.

Есептеуді жылдамдату үшін 6-шы кесте қолданылады.

Ауаның көлемін қалыпты жағдайға келтіру коэффициенті (0°С 760 мм сн.бағ.)

t,°C	Қысым, мм сн. бағ. . баг.
	780	775	770	765	760	755	750	745	740
-5	1,0454	1,0387	1,0321	1,0254	1,0186	1,0119	1,0052	1,9986	1,9918
0	1,0263	1,0197	1,03,20	1,0066	1,0000	0,9934	0,9868	0,9803	0,9737
1	1,0225	1,0159	1,0095	1,0029	0,9963	0,9897	0,9832	0,9767	0,9701
2	1,0189	1,0123	1,059	0,9993	0,9927	0,9862	0,9796	0,9732	0,9666
3	1,0151	1,0086	1,0022	0,9956	0,9891	0,9826	0,9761	0,9696	0,9631
4	1,0114	1,0049	0,9985	0,9920	0,9855	0,979	0,9725	0,9661	0,9596
5	1,0079	1,0014	0,9950	0,9885	0,9820	0,9755	0,9691	0,9627	0,9562
6	1,0042	0,9977	0,9914	0,9849	0,9785	0,9720	0,9665	0,9592	0,9527
7	1,0006	0,9941	0,9878	0,9814	0,9749	0,9685	0,9621	0,9557	0,9493
8	0,9971	,9907	0,9644	0,9779	0,9715	0,9651	0,9587	0,9524	0,9460
9	0,9935	0,9871	0,9808	0,9744	0,9680	0,9617	,9553	0,9490	0,9426
10	0,9900	0,9836	0,9773	0,9710	0,9646	0,9582	0,9519	0,9456	0,9392
11	0,9865	0,982	0,9739	0,9676	0,9613	0,9549	0,9486	0,9423	0,9360
12	0,9830	0,9767	0,9705	0,9642	0,9578	0,9515	0,9452	0,9390	0,9327
13	0,9797	0,9733	0,9672	0,9609	0,9546	0,9483	0,9420	0,9358	0,9295
14	0,9762	0,9699	0,9638	0,9575	0,9514	0,9449	0,9386	0,9333	0,9262
15	0,9728	0,9665	0,9604	0,9541	,9479	0,9416	0,9353	0,9282	0,9229
16	0,9695	,9632	0,9571	0,9509	0,9446	0,9384	0,9322	0,9260	0,9198
17	0,9661	0,9599	0,9538	0,9476	0,9413	0,9351	0,9251	0,9289	0,9228
18	0,9628	0,9566	0,9505	0,9443	0,9381	0,9318	0,9257	0,9196	0,9134
19	0,9595	0,9533	0,9473	0,9411	0,9349	0,9288	0,9226	0,9165	0,9103
20	0,9562	0,9501	0,9440	0,9378	0,9317	0,9255	09194	0,9133	0,9072
21	0,9529	0,9468	0,9408	09346	0,9285	0,9224	09162	0,9102	0,9041
22	0,9498	0,9436	0,9376	0,9315	0,9254	0,9193	0,9132	0,9072	0,9011
23	0,9465	,9404	0,9344	0,9283	0,9222	0,9162	0,9101	0,9041	0,8980
24	0,9401	0,9340	0,9281	0,9220	0,9160	0,9099	0,9039	0,8919	0,8919
25	0,9246	0,9186	0,9128	0,8068	0,8009	0,8849	0,8890	08831	0,8772
30	0,9246	0,9186	0,9128	0,8068	0,8009	0,8849	0,8890	0,8831	0,8772

4. Ыдыстағы ауаның көмірқышқыл газын сіңіргеннен кейiн баритті ертіндінің екінші титрын анықтау

Колбаға қымыздық қышқылының 20 мл. ертіндісін құяды фенолфталеиннің 2 тамшысын қосады да шағын флакондағы қалған күйдіргіш барийдің мөлдір ерітіндісімен солғын қызғылт түс пайда болғанша титрлейді.

Сурет-17 Бюреткалар: а) күйдіргіш барий үшін; б) қымыздық қышқылы үшін;

в) түтікше натрондық әкпен; г) каучук-баллон;

д) қымыздық қышқылына арналған стакан.

Мысалы: қымыздық қышқылының 20 мл-не шағын флакондағы күйдіргіш барийдің 25,5 мл жұмсалды делік. Сөйтіп күйдіргіш барийдің 100 мл қымыздық қышқылының 100х20/25,5= 78,4 мл сіңіреді, бұл көмірқышқыл газының 78,4 мг-на сәйкес

5. Ауа көлеміндегі қалыпты жағдайға келтірілген көмірқышқыл газының мөлшерін (процентін) анықтау

Алынған ауа көлемінің көмірқышқыл газы /мг/ мөлшеріне сәйкес келетін күйдіргіш барийдің бірінші және екінші титры арасындағы айырмашылықты табады, ал СО ₂ мг 0° және сынап бағанасымен 760 мм қысым жағдайында 0,509 мл көлемге тең келеді. Қалыпты жағдайға келтірілген ауа көлеміндегі көмірқышқыл газының мелшері /процент есебімен/

V⁰₇₆₀ ————— 100

V_СО2————— Х

Мұндағы: V⁰₇₆₀- қалыпты қысымға келтірілген ауа көлемі;

V_СО2- анықтауға алынған көмірқышқыл газының көлемі.