Дәрістің тақырыбы: Ауа гигиенасы. Ауаның химиялық қасиеттері және олардың мал организміне әсері

Дәрістің мақсаты: Атмосфералық ауаның мал организміне әсерін анықтау жолдарын үйрену

Қарастырылатын сұрақтар:

3.1. Атмосфералық ауаның газдық құрамы

3.2. Мал қораларының ауа құрамы және оның организмге әсері

3.3. Зиянды газдар және оларды азайту шаралары

3.1 Атмосфералық ауаның газдық құрамы

Ауа деп атмосфераны құрайтын газдар (20 шақты) қоспасын айтамыз.

Ауа құрамы трафосфераның төменгі қабатындағы ауаның орташа құрамы тұрақты (алайда ауаның ластануы әсер етуде) және көлемдік немесе салмақтық пайызбен белгіленеді.

Ауаның газдық құрамын негізінде N, O₂, CO₂ және басқалары құрайды. Жоғарылаған сайын ауа сиреп газдың мөлшері мен парциалдық қысымы төмендейді.

Бір сиыр орта есеппен сағатына 2,5м³ ауа пайдаланады.

Азот (N)-отын жаққанда және органикалық заттар ыдырағанда (микробтар әсерімен) пайда болады. N оттегіні араластыру үшін қажет және оның улылығын азайтады. Көптеген өсімдіктер, бактериялар мен балдырлар үшін қорек көзі. Таза N атмосферасында тіршілік жоқ.

N мөлшері 93% жетсе өмір жоқ. Ауадағы азот электрлік разрядтар әсерімен тотықтарға айналып, топыраққа түсіп оны тұздармен (азоттық және азот қышқылдарының) байытады.

Оттегі (О₂)-ең маңызды газ, барлық реакцияларға қатысады, барлық организмдердің құрамды бөлігі. Егер О₂ жетіспесе (гипоксия) барлық ағзалардың қызметі бұзылады. Температура көтерілгенде және ылғал молайғанда оның парциальды қысымы төмендейді (тауға көтерілгенде сондықтан оттегі жетіспейді). Бұл жағдайды құс баққанда ескеру қажет. О₂ негізгі көзі көк өсімдіктер. Қора ауасында О₂ мөлшері тұрақты деуге болады (ауытпалығы 0,1-0,5%), ал ПДК-17-18%. Ауада О₂ 15% болса клиникалық көрсеткіштер нашарлайды, ал 6% - мал өледі. О₂ жетіспеуі өте сирек кездеседі (малды ұзақ уақыт жабық желдетілмейтін қорада ұстау немесе тау жайылымдарында).

Озон (О) - атмосферада ультракүлгін сәулелердің әсерімен су буға айналғанда пайда болады. Озон тек таза ауада болады. Озон тыныс алу органдары, жүрек-қан тамыр және ас қорыту жүйелеріне жақсы әсер етеді.

Көмірқышқыл газы (СО₂) – тіршілікке өте маңызды газ, тыныс орталығының физиологиялық тітіркендірушісі. Кейінгі уақытта СО₂ мөлшері көбеюде (0,04% және жоғары), әсіресе өндірісі дамыған өлкелерде. СО₂ мөлшері 70% мұхиттар мен теңіз суында еріген, ал 22% минералды заттар құрамында (әктер мен доломиттер), қалғаны жануарлар мен өсімдіктерден. Табиғатта үнемі СО₂ шығуы мен сіңіруі үздіксіз жүріп жатады.

3.2. Мал қораларының ауа құрамы және оның мал организміне әсері

Мал қора ауасының құрамы атмосфералық ауадан өзгеше (қорадағы санитариялық-гигиеналық режимге байланысты). Себебі онда зиянды газдар жиналады (тіршілік барысында, қидың, төсеніштің және азық қалдықтарының ыдырауы арқасында).

Зиянды газдар (СО₂, NH₃, H₂S, метан, индол, скотол, меркаптандар, пропан, бутан, метанол, этанол және басқа органикалық заттар шірігенде және ашуы кезінде пайда болатын газдар) мал организміне жергілікті (местное) және жалпы резорбтивтік әсер етеді (тері, көз, тыныс жолдарын және басқаларын тітіркендіреді).

Қора ауасы сыртқы ауаға қарағанда СО₂ көптігімен (100 есеге дейін) және оттегінің төмендігімен (25%) ерекшеленеді

Көмірқышқыл газ әсері – негізгі көзі мал болып табылады. Организмде СО₂ плазма (натрий бикарбонаты түрінде) мен эритроциттерде болады.

СО₂ көбеюі тотығу және қалыптасу процесін бұзады, дене температурасы төмендейді, ұлпа қышқылдығы ұлғаяды(аноксия), мұндай жағдай ацидотикалық ісінуге және сүйектің деминералдануына соғады. Қорада желдету жүйесінің нашар істеуі немесе мал басының тығыз ұсталуы СО₂ көбейтеді (20-30 есе). Қыс кезінде малды жабық ауасында СО₂ 1% және оданда жоғары бар қорада ұстағанда үнемі олардың улануы мүмкін: азыққа тәбеті нашарлайды, өнімділігі мен ауруға төзімділігі төмендейді. СО₂ мөлшерімен қора ауасына санитариялық баға беріледі. СО₂ ауада 8% болғанда ауыр уланудан мал өледі.

Аммиактың әсері – улы газ, құрамында азоты бар заттар (зәр мен қи) ыдырағанда уреазаактивті анаэробтар әсерімен түзеді. NH₃ көп болмасада әсері зиянды: өнімділігі мен резистенттілігі төмендейді. NH₃ жергілікті және резорбтивті әсері бар.

Жергілікті әсері: көз бен тыныс жолдарының кілегей қабаттарын қатты тітіркендіреді: жөтелу, түшкіру, көзден жас ағу, кілегей қабықтардың қабынуы байқалады (мұрынның, тамақтың, трахея мен бронхылардың). Ал, қора ауасында NH₃ өте көп болғанда (1000-3000мг/м³) дауыс саңлауы тарылып, трахея және бронхы бұлшық еттері жиырылып, соңынан мал өкпе ісігінен және тыныстың салдануынан өледі.

Резорбтивтік әсері: аммиак қанға түскенде гемоглабин гематинге айналып азаяды, газ алмасу бұзылады, оттегі жетіспеушілік байқалады, қоректік заттардың қорытылуы төмендейді. Орталық жүйке жүйесі қатты күйзеліп қалтырау, коматоздық бейне байқалады. NH₃ улану, әсіресе құстарда аурудың балауын қиындатады (қан аздық, А-авитаминоз, респираторлық микоплазмоз және инфекциялық бронхит).

Құсты еденде ұстағанда NH₃ 2-3 есе көбейсе олардың жұмыртқалауы 2-3 аптаға шегеріледі, өнімділігі 10-13% азаяды, өлім-жітім 1,5-2 есе көбейеді. Ал, сиыр қорада NH₃ нормадан 1мг/м³ және одан жоғары көбейсе сүттілігі 1,7% азаяды, азық шығыны 2,7% артады. Мұндай жағдайда торайларда алиментарлы қан аздық, бұзауларда бронхопневмания байқалып, мал жиі ауырғыш болады.

NH₃ улылығы мен агрессивтігі ылғал жоғары болса қатты байқалады (NH₃ тотығуы ұлғаяды, азот қышқылы түзеді, ал ол қабырға сылағындағы кальцимен үйлесіп қабырғаның бұзылуына себеп болады).

NH₃ жоғарылағанда микробтар 30-60% көбейетіні анықталған. NH₃ зиянсыз нормасы 10-20мг/м³ (ПДК 2-3 есе асса “аммиактық соқырлық” және аэросокулиттер байқалады).

3.3. Зиянды газдар және оларды азайту шаралары

Мал қораларында күтіп-бағу жақсы болып, төсеніштер қолданылса, канализация мен желдету жүйесі жақсы жұмыс істесе улы газдар жиналмайды.

Еденде саңлау және оның астында бос жер болмау керек (ондай жерде NH₃ және басқа газдар жиналады).

Төсенішке суферфосфат қосу (1кг суферфосфат+2,5кг төсенішке) NH₃ қосып алып, қиды азотпен байытады.

Көң жинайтын орындардан зиянды газдар түспеу үшін канализацияға гидравликалық қақпа орнату.

NH₃ азайту үшін ауаға формальдегид аэрозолін шашу пайдалы.

Зиянды газдарды қора-жай ауасында озондау және иондау нәтижесінде азайтуға болады.