Wprowadzenie do epoki literackiej MŁODA Polska:

Nazwa „Młoda Polska” określa epokę literacką przełomu XIX/XX wieku. Została spopularyzowana przez krakowskie czasopismo „Życie”. W 1898 r. ukazał się artykuł 9cykl) A. Górskiego pod pseudonimem Quasimodo zatytułowany Młoda Polska.

Obejmuje epokę literacką miedzy rokiem 1890 a 1918 r. Na tę epokę przypada szczególnie dużo –izmów. Wyliczono ich ok. 18. wyraźnie przeciwstawne są modernizm i neoromantyzm. Modernizm używany wymiennie z MP. Neoromantyzm określa daną epokę w tradycji historycznoliterackiej. Pozostałe –izmy (dekadentyzm, symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm) nie pretendują do nazwy nadrzędnej (bonusowo należy zapamiętać dwie nazwy – secesja, „fin de siecle”).

Literatura MP łączy się z lit. europejską, a to dlatego, że artyści wiele podróżowali, przyjaźnili się z wybitnymi twórcami etc. Antoni Lange BYWAŁ NA SŁYNNYCH „WTORKACH” s. Malbrmego. Miriam znał czeskiego pisarza Juliusza Zecera.

Centra kulturalne- Wiedeń, Berlin, Monachium, Paryż. Poszerzenie elementów europejskiej kultury o elementy innych kultur np. sztukę japońską w dziedzinie myśli filozoficznej dominuje wpływ Indii. Nowych inspiracji dostarcza kultura ludowa.

Koniec wieku XIX to okres stosunkowo długiego pokoju w Europie zapowiedź konfliktów polityczno- społecznych: rozwój kolonializmu militaryzmu. Umacnia się ruch robotniczy. W 1889 r. utworzono w Paryżu II Międzynarodówkę, wzmożona działalność anarchistów, syndykalizm (główna broń dla robociarzy – strajk generalny), jego ojcem jest fr. Filozof Georges Sonel (od 1907r.).

W Polsce niemal ciągłe strajki 1894r. „kilińszczyzna, 1897 r. „ziłowszczyzna” 1898 r. 1899 r. represje w Kole Oświaty Ludowej. W zaborze pruskim pojawią się strajki szkolne począwszy od roku 1901- miał wtedy miejsce wiec protestacyjny i strajk we Wrześni z powodu represji za bunt dzieci przeciwko nauce religii po niemiecku. W 1895 r. obowiązywała żałoba narodowa na stulecie niewoli. Ważna była też 500 rocznica bitwy pod Grunwaldem. Obok I wojny światowej ważnym wydarzeniem była rewolucja 1905r. Miała ona charakter społeczny jak i niepodległościowy. Około 1910 r. powstało harcerstwo działające jawnie w ramach „Sokoła”, na terenie Galicji, konspiracyjnie i półkonspiracyjnie w zaborach rosyjskim i pruskim. 1908 utworzona została tajna organizacja wojskowa Związek Walki Czynnej i Polski Związek Wojenny. Stabilizacja zatem była pozorna.

Silniej niż kiedykolwiek są podważane zasady religii. Atakowane są zwłaszcza oficjalne instytucje religijne. Zagadnienia religijne rozpatruje się w sposób laicko- naukowy. Szuka się także uniesień mistycznych, nieznanego Boga. Słynnie nawrócony Brzozowski.

Podważenie etyki. Przyczynił się do tego Nietsche. Zwłaszcza jego „Poza dobrem i złem”. Jako przeciwstawne dzieła Lwa Tołstoja głoszące skrajne postulaty surowej moralności.

Zmiana postawy filozoficznej. Dominuje pesymizm za Ankrem Schopenhauerem. Odkryto rozległe obszary psychiki ludzkiej. Nasila się zainteresowanie satanizmem, okultyzmem, grozą, ale także teofilozofią. Rozwój psychologii. Eksponowanie indywidualizmu na równi z zainteresowaniem psychologia tłumu.

Artyści bronią się przed uniformizmem, postawą cyganerii lub rzadko dandysa. Podkreślają swoją inność, akceptując nazwę chorych w opozycji do zdrowych- przeciętnych. Pojawił się problem jaką sztukę udostępnić masom- wysoką, wysoką uproszczona, czy tez stworzyć osobną. Artyści uważali, że należy bronić sztuki przed masą.

Wyeksponowanie stanowiska twórcy- niemal apoteoza. Popularyzacja sztuki wywołuje fale haseł o prostytucji sztuki, analogie miedzy artystą a jarmarcznym błaznem.

Powstają literackie kabarety, piosenki kabaretowe, rozwój kina. Poprawiła się jakość dziedzin sztuki użytkowej np. edytorstwo książkowe i czasopiśmiennicze. Tu zasługi Stanisława Wyspiańskiego

Tomiki poetyckie wydawali autorzy nakładem własnym np. Wyspiański.

Wydawnictwa: Wa-wa-> Gebethner i Wolff, S. Lewental, J. Fiszer. Zasłużona krakowska drukarnia W. L. Anczyca.

Literaci oprócz kłopotów z cenzurą i wydawnictwami mieli problemy materialne. Wielu pisarzy wykonywało swoje wyuczone zawody, inni podejmowali pracę dorywczą: guwernerzy (Żeromski, Lange), urzędnicy w biurach (I. Matuszewski), nauczyciele (J. Jedlicz, J. Żuławski), redaktorzy w czasopismach (K. Tetmajer, J. Kasprowicz, J. Jedlicz), w wydawnictwach (O. Ortwin). Powieści ukazywały się w odcinkach gazet codziennych. Zaliczki na powieść stanowiły ważne źródło utrzymania. Uzyskiwano nagrody w konkursach literackich. Utwory z tego okresu przedstawiają pewien typ literata młodopolskiego: „chorego”, innego od przeciętnych ludzi. Jest to cygan, pijący absynt, otoczony atmosferą obłędu, halucynacji, manii samobójczej. Samobójstwo popełnili- S.K. Brzozowski , Jan Wroczyński. W obłęd popadli: J.A. Kisielewski i Maria Konopnicka. Sporo jednak było życiorysów wypełnionych pracą literacką (Żeromski, Sienkiewicz, Wyspiański). Więcej też było zgonów gruźliczych- S. Brzozowski, Stanisław Liciński.

Od 1881 r. działała w Warszawie Kasa im. Mianowskiego udzielająca pożyczki/ pomocy materialnej osobom zajmującym się praca naukową w tym też literatom. 1899r. powstała Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, popularnie Kasa Literacka. 1909 r zrealizowano pomysł Kasy i powstał Krakowski Związek Literacki i Związek Dziennikarzy Polskich. Na tych zgromadzeniach debatowano o sztuce.

Mniej oficjalnie rozmawiano w kawiarniach. W Warszawie najważniejsza była kawiarnia Udziałowa, we Lwowie kawiarnia Schneidera, winiarnia Hoffmanów. Prawdziwa cyganeria była jednak w Krakowie. Utworzyła się wokół S. Przybyszewskiego. Cyganeria krakowska uczęszczała do Jamy Michalina, „Cukierni Lwowskiej”.

Kabarety: „Zielony Balonik” powstał z inicjatywy J. A. Kisielewskiego w 1905 r. w Warszawie. W 1908/ 1909 r. Arnold Szyfman założył kabaret „Momus”.

Teatr: ruszył za „panowania” Tadeusza Pawlikowskiego. Był on dyrektorem teatru w Krakowie 1893- 1899, we Lwowie 1900-1906 zmodernizował go, wprowadzał nowatorskie dramaty na scenę.

CZASOPISMA LITERACKIE. WAZNIEJSZE PROGRAMY I POLEMIKI LIT. NA ŁAMACH CZASOPISM.

Na okres MP przypada rozwój prasy, spowodowany rosnącym zapotrzebowaniem społeczeństwa i modernizacją maszyn drukarskich. Zwolennicy prasy utrzymywali, że jest ona jedną z lepszych zdobyczy demokracji, podkreślali, że prawdziwe wolne dziennikarstwo kontroluje czynności władz, daje prawo wypowiedzenia się każdemu obywatelowi. Negatywnie do prasy odnosili się ci, którzy bronili sztuki wysokiej. Dla nich gazeta profanowała słowo, była przeciwieństwem książki. W ramach szeroko pojętej prasy rolę takiej książki miały pełnić czasopisma literacko- artystyczne. Czasopism takich u progu MP nie było. Miejsce literaturze użyczały do tej pory tygodniki społeczno- literackie oraz pisma codzienne, zwłaszcza bardziej znane, takie jak „Kurier Warszawski”, krakowskie „Czas” i „Nowa Reforma” i inne. W 1887 r. zaczęło ukazywać redagowane prze Miriama Przesmyckiego „Życie” , redaktor zaznaczył w podtytule „przewagę” literatury. Utrzymywał wysoki poziom na wysokim poziomie literackim drukował m.in. utwory młodych, utalentowanych pisarzy, prezentował literaturę obcą. Tłumaczył utwory wybitnych pisarzy, np. Baudelaire`a i innych. Po upływie półtora roku Przesmycki został zmuszony do ustąpienia z redakcji w skutek konfliktu z wydawcą Teodorem Paprockim, który wolał mieć pismo na niższym poziomie, ale lepiej prosperujące. Poziom „Życia” starał się podnieść Antoni Lange, który pod koniec istnienia pisma należał do komitetu redakcyjnego. W roku 1891 „Życie” przestało się ukazywać.

„Świat” (1888- 1895) – krakowski dwutygodnik ilustrowany, redagowany przez dramaturga Zygmunta Sarneckiego, miał charakter niemal wyłącznie literacko-artystyczny. Szczególna dbałość o szatę graficzną (współpraca artystów- malarzy). Był pisarzem apolitycznym. Drukowali tu Kasprowicz, Tetmajer, Jellent. Współpracownikiem był Miriam. Tu w 1891 r. wydrukował dwie swoje prace, ważne dla rozwoju nowego prądu literackiego, cykl artykułów dotyczących stosunków literackich w kraju Pt. „Harmonie i dysonanse”. W 1895 r. 500 płacących abonentów nie zdołało pokryć kosztów publikacji.

„Życie” (krakowskie 1897-1900) początkowo był to tygodnik nie tylko literacki i artystyczny, ale także naukowy i społeczny. Założyciel, wydawca i pierwszy redaktor Ludwik Szczepański przywiązywał wagę do artykułów społ.-pol. Było to pismo w pełni młodopolskie. Drukowali tu Miriam, Lucjan Rydel, Lange, Tadeusz Miciński, Antoni Potocki, Wilhelm Feldman. Zamieszczono przekłady Ibsena, Wilde`a, Strindberga. Malarstwo Olgi Poznańskiej, Józefa Mehoffera, Jacka Malczewskiego. W 1898 r. podjęto słynną dyskusję. Wywołał ją artykuł Tadeusza Konczyńskiego o Gabrielu d` Annuzzio. Stał się przyczyną wybuchu sporu pomiędzy starym a młodym pokoleniem. Wystąpił przeciw niemu- reprezentując stanowisko etyczne i patriotyczne Stanisław Szczepanowski w artykule „Dezynfekcja prądów europejskich” atakując głównie naturalistów.Młodzi odpowiedzieli: artykuł Ludwika Szczepańskiego „Sztuka narodowa” (1898) oraz cykl artykułów Artura Górskiego (pseudonim Quasimodo) Pt. „Młoda Polska”. Młodzi bronili się przed zarzutami braku patriotyzmu, opowiadali się przeciw naturalizmowi, po stronie refleksji, filozoficznej literatury „nagiej duszy”, powieści psychologicznej. Od 1898 r. redakcję obejmuje Stanisław Przybyszewska. Drukowano jego utwory, np „Nad morzem”. Nr 40/41 ukazał się w nowej szacie graficznej (kierownik artystyczny S. Wyspiański ). Poszerza się krąg reprodukowanych dzieł oraz zespół młodopolskich autorów (m.in. o braci Brzozowskich). W 1898 r. odchodzi Zofia Daszyńska (od działu społ.-pol.). w 1899 r. pojawiają się 2 wypowiedzi programowe: „Confiteor” i „O „nową” Sztukę”. Z powodu śmiałych i agresywnych wypowiedzi cenzura austriacka skonfiskowała kilka numerów. Pismo tego nie wytrzymało i padło

Chimera (1901-1907), Warszawa. Zenon Przesmyki. Pismo wyłącznie literacko-artystyczne. Ilustratorami Edward Okoń, Jezry Mehoffer. Staranność wydań powodowała, że ukazywał się nieregularnie. W sumie wyszło 30 numerów (zeszytów, które tworzą 10 tomów). Był pismem deficytowym, finansowanym przez Przesmyckiego. Nie poszedł na ustępstwa. Nie poprawił budżetu zyskami z reklamy handlowej. Drukowano tu utwory groteskowe, ekspresjonistyczne. Drukowali tu Kasprowicz, Miciński, Żeromski, Leśmian, Reymont, Przybyszewski. „Chimera” upadła na skutek intensywnej cenzury.

Museion (1911-1913) Kraków, wyd. W. Kościelski, Ludwik Hieronim Monstin, głosiło i realizowało program klasycyzmu. Poświecony był literaturze, malarstwu, architekturze, rzeźbie i muzyce. Padło z braku funduszy.

„Sztuka” (Warszawa, później Kraków, 1911-1914), teatr, muzyka, architektura.

„Lamus” (1908-1913) Lwów, nawiązywało do tradycji rodzinnej. Redagował Michał Pawlikowski. Dwie części „Dzisiaj”- utwory współczesne, „Wczoraj”- utwory rękopisów polskich pisarzy. Jeszcze były „Sfinks”, „Zdrój”, „Pro Arte Et Studio” (Warszawa1916-1919)

czasopismo satyryczne „Diabeł”.

Tygodnik Ilustrowany” (1898-1907) wyd. Wolff, redakcja Ignacego Matuszewskiego, pismo propagowało nową sztukę.

„Krytyka” (1896- 1897/ 1899-1914) początkowo było to pismo socjalistyczne, redaktorem w latach świetności 1901-1914 Wilhelm Feldman. Opowiedziała się przeciw programowi Przybyszewskiego. Ceniono tu S. Żeromskiego, W. Sieroszewskiego i Stanisława Wyspiańskiego. Drukowali też Miciński i Staff. Dużo miejsca poświęcano utworom związanym z rewolucją 1905. w 1914 propagowała ruch wojskowy Józefa Piłsudskiego.

„Głos” od 1900 r.- własność Jana Władysława Dawida, radykalnej, lewicowej inteligencji. Przeprowadzono tu kampanię antysienkiewiczowską. Tu także S. Brzozowski zaatakował Miriama artykułem „ „Miriam” –zagadnienie kultury” (1904)

POEZJA 1 1890-1900

a) Liryka przełomu antypozytywistycznego:

początkowo panował pozytywistyczny defensywny stosunek do poezji. Dokonuje się jednak rehabilitacja tego rodzaju literatury. Wiąże się to z walką pokoleniową młodych ze starymi. Młodzi nawiązywali do ideologii romantycznej. Poezja miała być „pobudką do czynów” (J. Kasprowicz). Była pretekstem przeciw politycznej trzeźwości i konserwatyzmowi. Młodzi byli zaangażowani społecznie i politycznie. Najbardziej aktywny: Andrzej Niemojewski. Aktywa postawa społeczna charakterystyczna dla wielu początkujących poetów MP- Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Antoni Lange (pseudonim Napierski), Zofia Trzeszczkowska (pseudonim Adam M-ski).

Walka pokoleniowa wyrażana była jasno i zdecydowanie. Zbiorowy podmiot „my” zostaje w opozycji do polemicznego „wy”. Temu podziałowi odpowiada opozycyjne rozłożenie stereotypów symbolicznych. Po stronie starych: karły, pigmeje, heloci. Po drugiej Ikary, Prometeusze, Spartakusy, feniksy, olbrzym-lud. Dalej podział werbalno pojęciowy: trzeźwość: szał (aluzje do „Ody do młodości” Mickiewicza, Nowicki „Apoteoza”), sporo wierszy napisanych w związku ze sprowadzeniem prochów Mickiewicza do kraju, na Wawel 1890 r. tonacje podaje Słowacki. Poezja jednak wciąż pozytywistyczna, o charakterze dydaktycznym i agitacyjnym. Patriotyzm społeczny szybko przygasł (interwencja władz).

b) liryka pesymistyczno- dekadencka.

Spowodowane działaniem totalnie pesymistycznej filozofii A. Schopenhauera „Świat jako wola i przedstawienie” (nie zostało jeszcze wtedy przetłumaczone, ale już były publikacje na ten temat np. 1892 r. T. Robot „filozofia Schopenhauera”).

Skrócona wersja filozofii A.S.:

- świat jest zły,

- światem i ludźmi rządzi wola, irracjonalna siła, ślepo działający popęd

- człowiek jest przedmiotem wśród przedmiotów,

- popęd nigdy nie zostaje zaspokojony,

- lęk przed śmiercią,

- nienasycenie woli można powstrzymywać w trojaki sposób:

1) litość i współczucie

2) kontemplacja sztuki

3) nirwana (wyrzeczenie się woli życia, ale nie pozbawienie się życia)

do tej postawy przyczynił się także DEKADENTYZM (zjawisko psychospołeczne i kulturowe). Decadence oznacza upadek, schyłek. Zaczęło się we Francji. Nazwa czytana już w XVIII w. przez Montesquieu w określeniu cech charakterystycznych Rzymu w okresie cesarstwa. Zabarwienie pozytywne nadał dekadentyzmowi Charles Baudelaire w studium o E. A. Poem. W 1886 r. powstało w Paryżu czasopismo „La Decadent”. Dekadentyzm korzystał także z innych źródeł niż lit.-fil. Np. z zachwiania równowagi pomiędzy gwałtownym rozwojem cywilizacji przemysłowo-miejskiej. Ci, którzy nie chcą, nie mogą się przystosować, są dekadentami – wyróżniał ich strój (cyganeryjski lub dandysowski), sposób bycia, uprawianie sztuki pod wpływem sztucznych bodźców- narkotyki, alkohol. Rozpowszechniło się, iż cywilizacja europejska zmierza do upadku. „jak cesarstwo u schyłku konania” za Paulem Verlaine. Porównania do upadku cesarstwa rzymskiego , zachwianie wiary w dotychczasowe wartości. Doprowadzenie do relatywizmu nawet takich pojęć jak dobro i zło. Charakterystyczny dla końca wieku sceptycyzm. Na atmosferę dekadencką wpływ miało wiele czynników: osłabienie roli, niemoc, bierność, zanegowanie wiary w przyszłość, katastroficzne koncepcje- wieści na temat teorii o szybkim gaśnieciu słońca- zamarznięciu naszej planety, teza Hastmanna o unicestwieniu ludzkości jako jedynym sposobie na rozwiązanie problemów egzystencjalnych, bezcelowa wydawala się prokreacja(). Przedłużenie gatunku ludzkiego-> dlatego niewiasta urosła do roli femme fatal  (oczywiście doszło też do tego poczucie zagrożenia samców z powodu emancypacji kobiet..ech..ech…mieli problemy). Wpływ hinduizmu pogłębiał antywitalną postawę dekadentów. Zalała tez świat fala samobójstw pięknie wyreżyserowanych :D. nuda, monotonia powodowały poszukiwania bardziej wyrafinowanych podniet: narkomania, satanizm, perwersja w miłości (wzrosło zainteresowanie Markizem de Sade). Typowy dekadent-dandys był potomkiem starego rodu, żył odizolowany od świata, ludzi i natury. Zdolności twórcze pozwalają mu na reżyserowanie własnego życia, rokoszuje się dziełami sztuki z rożnych epok, otacza się wykwintnymi barwami i kształtami. Dekadenci rozsmakowali się w „chorym” pięknie (blade anemiczne kobiety[a Fe :P], młodzi ludzie na pograniczu choroby umysłowej)sztuka i to co sztuczne chętnie było przedstawiane jako żywa, przemijająca natura.

Sytuacja Polski również nie nastrajała optymistycznie. Tragiczna była świadomość położenia bez wyjścia. Brak perspektywy rozwojowej dla młodego pokolenia. W Polskiej sytuacji rezygnacja z działania była rzeczą niebezpieczną. Młodzi bardzo żarliwie bronili się przed nazwą dekadent.

Wersja mówiąca o nieprzystosowaniu pewnych jednostek do życia w rozwiniętym społeczeństwie miejsko-przemysłowym występuje wyraźnie w studium Przybyszewskiego „Z psychologii jednostki twórczej”. Przybyszewski zajął się głównie konfliktem między jednostka o wysubtelnionym układzie nerwowym (Chopin, Nietsche) a zdrowym społeczeństwem, które odrzuca te jednostki skazując je na śmierć, na rolę ofiary.

Pewne elementy d. widoczne są w prozie i w dramacie. Np. niemoc twórcza związana z wpływem hinduizmu, negacja życia, stanowi temat „Próchna” W. Berenta. Perwersja, okrucieństwo psychiczne i fizyczne, ideał bezpłciowości itp. współtworzą świat przedstawiony utworów Tadeusza Micińskiego i S. Przybyszewskiego.

W liryce młodopolskiej zwłaszcza w latach 1890-1900 występuje wersja dekadentyzmu eksponująca pesymizm związany z determinizmem i totalnym zwątpieniem w wartości dotąd uznawane z „wielkim bankructwem idei” (A. Górski). Stwierdzenie to dotyczy poezji K. Tetmajera od 1891 r. (wydaje tomiki poezji , tytuł „Poezje”+ seria), A. Lanego, J. Żuławskiego, S. K. Brzozowskiego. Rzadziej ulegają takiemu dekadentyzmowi związanemu z wyrafinowaniem kulturowym, objawia się on przeestetyzowaniem, połączonym niekiedy z okrucieństwem. Elementy takie pojawiły się u Tadeusza Micińskiego, + poematy prozą B. Leśmiana „Legendy tęsknoty”, „Błędny ognik” . jest to poetycka opowieść o ożywianiu starych akwarel, o miłości i śmierci.

Wcześniejsza natomiast wersja dotyczy całego pokolenia spowiedź bywa zbiorowa (chodzi o brak działania, poczucia słabości, niemoc). Pojawia się stereotyp młodego starca. Klniesz żeś tak młody, a taki już stary” (Miriam).

Twórczość poetycka K. Tetmajer (credo-niewiara w dobro, postęp, w sens ludzkiego działania) jest znacząca. Zanim pojawi się Leśmian Leopold Staff i J. Kasprowicz, Tetmajer jest najważniejszy. Jego credo mieści się w tomie „Poezje. Seria II” (1894)- obraz pokolenia niezdolnego do czynu. Pisał w cyklu „Zamyślenia”, że „Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie są treścią mojej duszy”. Takie wypowiedzi szybko ulegają zmianie- zastąpienie wypowiedzi wprost obrazem (główne- załamane, niezdolne do lotu, skrzydła, samotny wędrowiec idący do nikąd, pejzaż pustki, skamieniały, ciężka atmosfera, cisza, martwota, zatrute wody, statek bez steru, smutny Chrystus, wygasłe kratery). Psychizacja pejzażu – znużone zmierzchy, omdlały wieczór, drzewa. Osłabieniu chęci działania służą – mgły, dymy. Najbardziej znany obraz to przedstawienie nirwany, zbliżenia do nirwany, lub śmierci, „upersonifikowanie jako kobieta- kochanka” S. Korab – Brzozowski O przyjdź i Próżnia (mistrzostwo w operowaniu ekwiwalentami + liczne odwołania za Nietzscheańskim „zmierzchem bogów”. U poetów nie był to jedynie ateizm, ale deklaracja braku wiary w cokolwiek.

3. Poszukiwanie terapii.

W tym przypadku cytuje się Tetmajera „ i chociaż życie nasze nic niewarte: euviva l’arte”. Liczne wiersze o akcie twórczym, o poezji, o słowie, o utworach ( inspiracja m.in. Michał Anioł). Apoteoza sztuki!

Wyraźniejsza MIŁOŚĆ! jako uwodzicielka. Słyszymy młodopolski erotyzm. Odwaga w przedstawianiu scen miłosnych i w opisach kobiecego ciała. Głównie u Tetmajera – Lubię gdy kobieta, Hymn do miłości. Także w Dies irae Kasprowicz przedstawia stosunek Ewy z szatanem. Poetki także pozwalają sobie na śmiałe erotyki (Np. Kazimiera Zawistowska)- przedstawiała dwoistość kobiecej natury – raz święta raz kurtyzana. W tym okresie mocno eksploatowano Marię Magdalenę i Salome – Herodiadę. W akcie miłosnym szuka się zapomnienia i bezwiedzy. Ale w miłości poeci są samotni. S. Korab – Brzozowski przedstawił akt miłosny jako mękę ukrzyżowania. Perwersyjny pomysł połączenia miłości cielesnej z ukrzyżowaniem jest pochodną teorii Schopenhauera. Według niej miłość jest twórcza dla gatunku, ale niszczy indywidua, sprowadzając je do roli atomu poruszanego przez naturę. Jest to także konsekwencja dualistycznego myślenia, podziału na ciało i duszę. Dla ciała miłość jest rozkoszą, ale dla duszy upadkiem. Stąd połączenie miłości z cierpieniem i tęsknota do miłości idealnej. Ostatecznie pragnienie stanu androgynicznego – tożsamości płci (Mit Androgyne). Obok wierszy erotycznych (b. śmiałych) pojawiają się także inne - nierzadko piękne. Np. pożegnanie T. Micińskiego Bądź zdrowa.

Terapeutyczna rola przyrody. Przyroda daje ten rodzaj ukojenia jaki przypisywano – dość powierzchownie- nirwanie. Patrząc na góry można zapomnieć o świecie. Wielokrotnie podkreśla się możliwość znalezienia w przyrodzie samotności.

TATRY – fale fascynacji Tatrami rozpoczął Nowicki – dwa cykle Obraz pustyni, Tragedie pustyni (Poezje 1891). Zaznaczone dwa podstawowe aspekty gór – uczucie wolności i refleksje metafizyczne. Wszyscy pisali o górach. Wśród nich wyróżnia się K. Tetmajer i J. Kasprowicz – zarówno ilością jak i wysokim poziomem.

K. TETMAJER - utwory pesymistyczno – spowiednicze o barwach świetlistych. Opis wrażeń ulotnych, delikatnych, z pogranicza głosu i ciszy, kształtu i bezkształtu. Próba ujęcia w słowach tego, co przezroczyste., puszyste, zmienność kształtów. Opisy przyrody mają na celu wyrażenie nastroju. Chęć wyrażenia nastroju służy do psychizacji elementów pejzaży – personifikacje smutku, żalu, ciszy. Elementy przyrody tatrzańskiej wchodzą do repertuaru młodopolskiej symboliki: świerk Nowicki, limba Tetmajer, krzak dzikiej róży Kasprowicz. Tatry bywają łącznikiem między człowiekiem a sferą transcendentalną. U Tetmajera jest to doznanie (uczucie) nieskończoności. Fascynował go Janosik.

J. KASPROWICZ – nasyca swoje zbiory elementami metafizyki, Miłość 1895 i Krzak dzikiej róży. Intensywne przeżycie przyrody górskiej. Połączenie sfery sacrum z doświadczeniami taterników. Napisał Baśń o Waligórze – góralskim herosie.

4. Zmiany w liryce pod wpływem symbolizmu.

Materializmowi – empiryzmowi pozytywistycznemu przeciwstawia się IDEALIZM młodopolski. Wyróżnia się elementy Hartmanna, Schopenhauera, Hegla, Kanta. Główna teza – byt prawdziwy tj. byt idealny jest niezniszczalny, wieczny. Byt materialny natomiast postrzegany zmysłami to złuda, cień, zjawisko przemijające. W innej wersji świat materialny to rozproszone cząstki prabytu podzielone przez nasze zmysły na osobne doznania: wonie, barwy, kształty. Ująć wieczność, nieprzemijalność i jedność owego prabytu – to pierwsze zadanie poetów. Zadanie drugie to ujęcie stanu duszy, który jest zaledwie cząstką powszechnej duszy – absolutu. Związane jest to z badaniami nad psychologią i psychiatrią – mowa o podświadomości (już przed Freudem łączono duszę z podświadomością).

Ten idealizm stanowi podstawę symbolizmu. Kierunek literacki zwany symbolizmem kształtował się w latach osiemdziesiątych XIX wieku we Francji i Belgii. Manifest symbolizmu – w imieniu grupy ogłosił Jean Moreas w czasopiśmie „Le Ligoro” w roku 1886. Patronami symbolistów byli: Ch. Baudelaire, P. Varlaine, Rimbaud. Wśród teoretyków wyróżnił się Charles Monice, jednak najważniejsze sformułowania pochodzą od S. Mallarmego. W Polsce szybko pojawiły się informacje o symbolizmie i symbolistach m. in. pióra A. Langego, najpełniejszy wykład – Zenon Przesmycki. W obszernym studium o belgijskim symboliście, poecie i dramaturgu Marice Maeterlindu. Studium to ukazało się w 1891 roku w krakowskim „Świecie”.

Różnice symbolizmu od:

parnasizmu – odejście od anegdot i realistycznego opisu

impresjonizmu – pragnienie ujęcia nie chwilowego wrażenia

dekadentyzmu – próba stworzenia własnego problemu pozytywnego.

Trzeba jednak pamiętać, że owe poszczególne kierunki nie dadzą się ściśle oddzielić przegrodami chronologicznymi. Nie występują też owe kierunki w stanie czystym, dlatego u Tetmajera można mówić o impresjonizmie na równi z symbolizmem. Podobnie trudno jest oddzielić symbolizm od ekspresjonizmu np. Hymny Kasprowicza. Twórczość T. Micińskiego jest przykładem nakładania się s,e,i,d.

Filozofia idealistyczna zakłada, że świat otaczający człowieka stanowi jedynie symbol prawdziwego, idealnego bytu. Istotę symbolu ujmują różne definicje, budowane na zasadzie opozycji wobec alegorii. Symbol ma wyrazić niewyrażalne, to czego nie można określić w języku. Symbol ma przedstawić to, czego przedstawić się nie da, w inny sposób. Symbol nie może mieć charakteru jednoznacznego, jego cechą jest wieloznaczność. Chodzi o poezję symboliczną, która jest oparta na zasadzie ekspresji pośredniej polegającej na operowaniu systemem symbolicznych ekwiwalentów, poezja ma oddziaływać za pomocą sugestii, na cały system nerwowy, na wszystkie zmysły. Powstała zatem teoria głosząca odrębność języka poetyckiego.

Jednak nadal tez kontynuowane są tradycyjne wzorce ujmowania tego typu zagadnień filozoficznych. Niektóre utwory poetyckie Tetmajera, Kasprowicza, Langego. Żuławskiego są małymi wierszowanymi traktatami filozoficznymi: o anamnezie.

tęsknocie metafizycznej, o intuicyjnej, opartej na chwilach nagłych olśnień epistemologii, o jedności duszy ludzkiej z duszą wszechświata, o niemożności rozwiązania tajemnicy ludzkiej egzystencji. Katalizator wszechwiedzy, wiara w wszechduszę świata hinduski ataman, wpływają na panteistyczny sposób pojmowania przyrody, w której widzi się świadka praistnienia. Dążenie do identyfikacji z przyrodą, to dążenie do osiągnięcia spokoju, jaki istniał w prabycie.

Poeci starali się przetłumaczyć na język poetycki problematykę filozoficzno- psychologiczną. Opierało się to na szeroko pojętej analogii. Asymilowano i przekształcano tradycyjne przede wszystkim alegoryczną personifikację: personifikowano śmierć, duszę, stany emocjonalne, nastroje. Funkcjonowały również umowne odpowiedniki symboliczne: dla wyznawanej filozofii idealistycznej- odbicia w wodzie, cienie, dla określenia utraconej możliwości poznania- ślepiec, dla niepoznawalnej zagadki bytu- otchłanie i przepaście, mury, przegrody- dla wyrażenie stanów psychicznych, tajemnic podświadomości- mary, potwory, sobowtóry, a także schodzenie w głąb, w podziemia i labirynty. Kreacja dzieła literackiego była wiązana z kreacją świata przez Boga. Dużą rolę odgrywają tradycyjne, typowe dla naszej kultury postacie związane z Biblią., religią chrześcijańską i światem antycznym , licznie- Chrystus, Lucyfer, pramatka Ewa, Salome, Meduza, Ahasfer+ mit eleuzyński+ mit utraconego raju.

Charakterystyczne są trzy elementy- symbole, które pokazują życie ludzkie:

1. mit utraconego raju- symbolizuje pierwotną jedność i rozdzielenie(to się równa życie człowieka),

2. życie ludzkie przedstawiono jako symbol wędrowca lub żeglarza(w wersji pesymistycznej bez steru i drogowskazu). Czasem był to idący na śmierć skazaniec, a to wiązało się z rozumieniem życia, jako więzienia dla duszy.,

3. raj odzyskany- bywa Niebieskie Jeruzalem, punkt dojścia, identyfikowany z poznaniem tajemnic bytu.

Chrystus- niekoniecznie jako Bóg, często jako nieszczęśliwy człowiek, któremu nie udało się zbawić ludzkości od zła, przedstawiany najczęściej jako rozpięta, umęczona postać na krzyżu. Stały element współtworzący nastrój.

Lucyfer- szatan urasta do roli przodującej, stanowi symbol buntu przeciw losowi ludzkiemu. Mnożą się utwory, które apoteozują tego konkurenta do władzy nad światem. Nie jest li tylko symbolem zła, łacińska nazwa wskazuje na funkcję „niesienia światła”. Ta funkcja zostaje przez niektórych poetów wyeksponowania jako tego, który niesie światło, duch postępu, odmiana Prometeusza.

Bóg- pojawia się jako Stwórca, ale też jako Bóg- demiurg, despota, któremu najlepiej udało się stworzone dzieło, którego twory buntują się przeciw narzucanym formom bytu. W Sądzie Ostatecznym (i nie tylko) pojawia się jako Bóg – despotyczny sędzia, w opozycji przedstawiony jako Chrystus- obrońca człowieka.

Reinterpretacja tych wielkich symboli i mitów nie zawsze są zupełnie nowe, często czerpią z tradycji romantycznej. Jednym z podstawowych zadań ówczesnej literatury było przedstawienie wnętrza psychicznego. Psychika ludzka bywa wyodrębniona i upersonifikowana jako postać- dusza!!!(słynne młodopolskie rozmowy z duszą). Stanowi również przedmiot penetracji poprzez zejście w głąb labiryntów i podziemi, krypt i sarkofagów. W wędrówkach tych dochodzi się do miejsc tajemniczych, zamkniętych, przerażających. Pejzaż wewnętrzny, stanowi najbardziej charakterystyczny element epoki. Zamiast romantycznego krajobrazu pojawiają się specyficzne pejzaże przedstawiające stan ich psychiki. Typowy pejzaż młodopolski jest czasem łagodnie prerafaelicki, czasem bardziej burzliwy- stanowi bitki metafizyczne, mieszające abstrakt z konkretem. Wewnętrzny krajobraz odgrywa ogromną rolę w całej twórczości Tadeusza Micińskiego- zwłaszcza dramaturgicznej, akcja dzieje się z reguły w przestrzeni wewnętrznej.

Czasem ów krajobraz mentalny stanowi opis jakiegoś krajobrazu skonfrontowany z emocjami, odniesiony do sfery psychicznej. Próby przedstawienia stanów duszy prowadziły do „montażu asocjacyjnego”, co można przyrównać do obrazów impresjonistycznych. Każda plamka impresjonisty to jeden obraz symbolisty. Obrazy te pozbawione są więzi logicznej, ale tworzą aurę nastrojową.

Zasada powszechnych powinowactw oparta na doktrynie mistyka szwedzkiego z XVIIIw. Emanuela Swedenborga., zakładała, że skoro wszystko stanowi cząstki pewnej całości, zatem wszystko sobie wzajemnie odpowiada, wszystko się ze sobą łączy. Owa mistyczna zasada znalazła w tym czasie wsparcie ze strony psychofizjologii: w postaci badań nad zjawiskiem SYNESTEZJI(łączne występowanie doznań zmysłowych). Zwłaszcza tzw. Barwne słyszenie nieoczekiwane zestawienie epitetu ze sferą doznań zmysłowych np. białe wspomnienie, przepachnąca pieśń, melodyjna melancholia(np. Tetmajer, Poezje III, Trącona Struna- „szmer się złoci, szum świetlany, melodia srebrnolica, włosy dźwięczą pieśnią wonną”). Atmosfera i nastrój zaczerpnięto od malarza Arnolda Böcklina, którym fascynował się Tetmajer.

Istnieją utwory w całości oparte na zasadzie powszechnych powinowactw, np. Wincentego Koraba Brzozowskiego „Powinowatość cieni i kwiatów o zmierzchu”. Swobodnie traktuje poszczególne wyrazy, które łączą się ze sobą ze względów semantycznych, czasem ze względów wyłącznie eufonicznych. Wiersz ten można interpretować, ale nie można wytłumaczyć „co znaczy”(najprawdopodobniej nic, bo jest bez sensu- lubicie kamelie-ofelie? Akacjowe puchy, Czekające na wiatrów podmuchu. Tu ciekawostka Wincenty K.B. pisywał po francusku na polski jego brat Stanisław- to się nazywa rodzinny interes.

TECHNIKA ONIRYCZNA- technika wizji sennych(pytanie o konkretne znaczenie utworu odpada). Jest to najnaturalniejsza sfera emocjonalna wyrażona obrazem. O takie „myślenie za pomocą obrazów”, chodziło symbolistom. Technika oniryczną posługiwał się np. T. Miciński(cudowny wiersz „Interno”)- fragment(„linijka żyły. I wyciągnął skrzydła /i pot uronił na żelazne kraty-/syknęły z bólu-i pękły. Straszydło/wszponia się we mnie swym wzrokiem bez powiek i szepce masz mnie-jam twój skryty człowiek”)- widać zainteresowanie problematyką podświadomości i snu(także tematyką lucyferystyczną, walką z inercją). Część wierszy miało tylko zasugerować pewną aurę nastrojową. Czytelnik ma się poddać działaniu utworu poetyckiemu jak się poddaje działaniu muzyki.

Sugestia jest drugim obok symbolu ważnym elementem. W gruncie rzeczy charakteryzuje cały symbolizm, gdyż jest to tak naprawdę poezja sugestii. Ma wiele wspólnego z muzyką. Związane jest to z zainteresowaniem badaniami nad hipnozą i sugestią. Idea oddziaływania hipnotyczno-sugestyjnego przeszła z psychoterapii i socjopsychologii do ówczesnych teorii estetycznych. Pisano o poddaniu się odbiorcy autorytetowi artysty, itp. Jak ukształtować dzieło by najmocniej oddziaływało na odbiorcę? Choć sztuka walczyła i gardziła prasa to jest to problem sztuki masowej.

Podsumowanie

Najważniejsze przemiany w poezji pod wpływem symbolizmu:

- zmniejszony element narracji

- mimetyczność opisu

- zerwanie z zasadą ciągłości

- niezwykłość skojarzeń

- obalenie praw logiki świata rzeczywistego ??

- utwór ma oddziaływać jak muzyka, magia rytualna

- reakcje:

* wysyp kobiecych personifikacji

* obiegowość symboli

* stałe efekty onomatopeiczne (deszcz, dzwon)

* nadużywanie pejzażu wewnętrznego

II 1900-1907

Wiele się wydarzyło w tym okresie. Jednak ukazało się kilka wybitnych dzieł: J. Kasprowicz „Ginącemu światu” 1902, Salve Regina, T. Miciński „ w mroku gwiazd” 1902, L. Staff „sny o potędze”.

EKSPRESJONIZM

Zdarzyło się, że zło panujące w świecie wyzwalało nastroje anarchistyczno niszczycielskie: Duch w wierszu Tetmajera z II serii poezji „ Wszystko, co spotyka na swej drodze niszczy” – bez względu czy to zło czy dobro. Jego Prometeusz gdyby miał pomóc ludzkości zniszczyłby ją. W „ Buncie Anioła” Marii Komornickiej mówi się o pragnieniu zatrucia świata. W wierszach ciągle obecna jest świadomość nadchodzącej katastrofy. Ważny element – Dies irae! (Sąd ostateczny) tu odwrócone role sedzów i sądzonych: za zło oskarża się Boga, jest to wyraz buntu przeciw narzuconej egzystencji (coś takiego po raz 1 S Przybyszewski „ De profandis”)

Hymny Kasprowicza ukazały się w 2 zbiorach „gnijącemu światu” i „salve Regina”. Tu szczególnie buntownicze są „Dies Irae” i Swięty Boże”. Przesłanie: „ Zesłany, aby konać” dalej tym tropem: „Życie jest ponurym wieki kopanym dołem”. Procesja – wędrówka ku mogile prowadzona przez Szatana i Kościotrupa (symbolizuje tragizm ludzkiej egzystencji). Bunt przeciw Bogu to główny element, dla którego Hymny przyporządkowano ekspresjonizmowi.

Nazwa ekspresjonizm jest późniejsza, związana z ruchem, który wystąpił w Niemczech ok. 1910 roku, w Polsce mianem tym określała się grupa poznańskiego „ Zdroju” w latach 1917-22. Jednak w Młodej Polsce już pewne elementy uznawane są za e. mianowicie te, które występują u Kasprowicza ( Hymny) i w twórczości Micińskiego i Przybyszewskiego + poetki Marii Komornickiej i Marii Groszek- Koryckiej. Utwory Komornickiej rozrzucone były w prasie, wydane pośmiertnie (Utwory Zebrane). M. G-K wydała kilka zbiorów, przy czym wyraźnie e. jest „Orzeł oślepły” 1913? Jest to poezja oniryczno-wizyjna-eschatologiczna, oparta m.in. na eksperymentach językowych. Eksperymentach + elementy turpizmu+ El. Muzyki („sonata moll”) tę twórczość można uważać za pomost między e. MP, a Zdrojem (bezpośrednio łączy się poprzez osobę Przybyszewskiego, który w tomie na Drogach Duszy (1900) podał definicję e., pokazywał silę ekspresji własnej jaźni. E. MP zwać się winien e. krzyku, wyraziste uczucie: cierpienie, ból, bunt. Odpowiednikiem tej hiperboli uczuciowej jest często sceneria kosmiczna: gwiazdy, słońce, przestrzenie międzyplanetarne, zawrotne otchłanie. Jednak najczęściej stanowi ona przestrzeń wewnętrzną. Sceneria ta ma wiele wspólnego z Apokalipsą św. Jana – kształtowania przez wyobraźnie katastroficzną ( czarne słońce, załamane promienie, gasnące słońce, ważny jest księżyc o „popękanej twarzy” („Miserere mei…” M G-K) wykreowaniu ja lirycznego ważna rolę odgrywa mitologia, biblia i literatura. Z reguły jednostki nieszczęśliwe: Lucyfer, Judasz, Salome, Korsarz, cały rodzaj ludzki…e. cechuje Aktywizm! Przejawia się w różny sposób u Micińskiego jest to walka z inercją, (metafora wygasłego wulkany) przede wszystkim jednak wyraz buntu, monomachia z Bogiem, skąd identyfikacja z zbuntowanych Lucyferem. Dla Kasprowicz najważniejsze było pytanie Ude sit malum? (skąd pochodzi zło?) chodzi przede wszystkim o grzech, symbol grzesznej miłości, Ewa z Szatanem, miłość połączona ze zbrodnią „Salome” u Micińskiego zło w sferze psychiki ludzkiej, stąd pewna fascynacja złem. Związane była z poszukiwaniem tajemnic podświadomości, odkrycie w sobie drugiego „ja”, sobowtóra!!! Nieopanowane i niebezpieczne siły dionizyjskie pojawiają się dysonanse, wyjaskrawienia, efekty turpistyczne, wprowadzone elementy okrucieństwa ( Miciński cykl „in loco tormentorum” oparł na motywie tortur św. Inkwizycji)

Kolory- czerń, np. czarne słońce

- czerwień, jako krew odcień ognistej zorzy

zestawiane bywają na zasadzie oksymoronu. O. było ulubionym chwytem e. (Miciński „w mroku gwiazd”) budowa utworu na zasadzie antytezy.

Charakterystycznym dla e. M.P jest wiersz wolny rozpowszechniony przez Kasprowicza (Hymny). Choć oparty jest na strukturze doświadczeń romantycznych, ale pamiętać tez trzeba o przejawach wypowiedzi w sztywnych gorsecie metrum skomplikowanego układu stroficznego, niewzykłem rymie ( Lange, Przesmyki)