7.Палiт. Барац. Ў вкл у XIV-XV ст.(1341, 1377,1381 гг.)

ВКЛ нельга лічыць цэнтраліз. дзярж. Гэта была канфедэр. былых княствау, якія захоув. адносн. самастойн. Князь літ. з’яул. уласн. усей зямлі, а мясц. князі павінны плаціць даніну, дзяліцца з ім прыбыткам, пастауляць свае войскі.Аднак сітуацыя мянялася. Прычыны: 1. імкненне вялікакняж. улады да цэнтралізацыі 2. спробы умацаваць пануюч. станов. літ. феад. і падарваць былую магутнасць дынаст. Рурыкавічау. Насаджэнне літ. землеулад. пашырала сац. базу вялікакн. улады і прывязвала да цэнтра землі удзельн. кнств., з др. боку змяншала гаспад. дамен, скарач. матэр. базу яго улады у дзярж.. Узрастала эк. і паліт. магутн. літ. феад., што замацоувала у дзярж. тэндэнцыю да цэнтр.

Барацьба цэнтралiсцкiх i феадалiсцкiх пачаткаў пранiзвае ўсе ўнутрыпалiт. жыцце ВКЛ у XIV—XVI стст.. Вынiкам гэтай барацьбы былi крызiсы дзярж. улады, што пагражалi распадам дзярж.. Першы крызiс узнiк пасля смерцi Гедымiна (1341), калi вял. князям стаў яго любiмы сын Еўнут. Найб. моцныя з яго братоў, Альгерд i Кейстут, зверглi Еўнута у 1345 г.. I хаця на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Альгерд, у ВКЛ склаўся своеасабл. дуалiзм вярх. улады. Альгерд і Кейстут падзялілі ВКЛ на 2-е часткі: на усх. – Альгерд, на зах. – Вільня, Трокі, Гародз., Берасц. і Луцкая землі - Кейстут Другi палiт. крызiс узнiк у 1377 г. пасля смерцi Альгерда. Пачынаецца барацьба супраць паліт. цэнтраліз.. Пры падтрымцы Кейстута на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Ягайла, сын Альгерда,які імкнууся да цэнтраліз.. Аднак яго пазiцыi былi вельмi няўстойлiвыя,таму што: 1)рэальн. уладу Ягайла меу толькі на усх., 2)існавалі прабл. дынаст. характару – сын Альгерда Анд. Полацкі пратэндавау на прастол, 3) узмацн. апазіцыя зах.рус. княстау, незадав. паліт. цэнтр.. Барацьбу супраць паліт. цэнтраліз. узначал. А.Полацкі. Ен пагражае вайной ВКЛ. Выкарыстаушы такую сітуацыю ў 1381 г. Кейстут захапiў вярх. ўладу. Наступiў новы, трэцi палiт. крызiс.

Т.ч. грам.-паліт. жыцце у ВКЛ было напоунена барацьбой цэнтрабежных і цэнтраімклівых тэндэнцый, вырашыць якую вялікакняж. улада спрабавала пры дапамозе уніі з Польшчай.

8..Крэуская унія. Грамадз. Вайна у вкл 1386-1392. Востраускае пагадненне. Вітаут і цэнтраліз. Дзяржавы.

Праз год Кейстут быў забiты Ягайлам. Ягайла не змог перамагчы цэнтрабежныя тэндэнцыi i адолець палiт. крызiс сваiмi сiламi i зрабiў стаўку на знеш. сiлу – Польшчу. К кан. XIV ст. складваюцца ўмовы зблiжэння ВКЛ i Польшчы (гэтага патраб. i знеш. небяспека – Тэўтонскi ордэн). Польск. феад. пратэндавалі на Валынь, Падолію, Галіцкую Русь. У 1385 г. 14 жніуня было падпiсана пагадн. мiж ВКЛ i Польшчай – Крэўская ўнiя. Ягайла стаў польскiм каралём. Па сваiх умовах унiя была iнкарпарацыяй ВКЛ у Польшчу i вяла да катал. экспансii на бел.-лiт. землях, землі літ. і рускія далучаліся да польс. кароны. У 1386 г. Якайла выбраны каралем і прыняу катал.. Незадав. уніяй (самаст. існав. ВКЛ прыпынялася) бел.-лiт. феад. пачынаюць барацьбу супраць унii. Ягайла праводзіць пракатал. паліт. У1386-1387 акаталічваюцца літ. феад.. Узнікае грам.-паліт. рух, які перарастае у 1-ю грам. вайну 1386-1387гг.. Рух ўзначалiлi Андр.Альгердавiч – на першым этапе, Вiтаўт, сын Кейстута – на другiм. Барацьба Вітаута з Ягайлам была накірав. на адстойванне дзярж. суверэн. ВКЛ. Вітаут абапірауся на літ.-бел. баярства і на шыр. колы насельн.. Гал. сілай Ягайлы было польс. войска. Барацьба вялася з пераменным поспехам і завярш. падпiс. Востраўскага пагаднення (5 жніуня 1392) аб падзеле ўлады памiж Ягайлам i Вiтаўтам. Яна значна карэкцiравала Крэўскую ўнiю: ВКЛ было гарантавана адасобл. дзярж. iснаванне, але ў саюзе з Польшчай i пад верхаўладзем польск. караля. Вітаут прызнаны ВкнЛ і яму былі вернуты спадч. уладанні: Трокі, Гародня, Бярэсце і Луцкая зямля. Ен дау клятву быць верным каралю, карал. і Польскай Кароне. Ен імкнууся замацав. свае пазіц. у ВКЛ з дапам. цэнтраліз. і зрабіу стауку на літ. феад.. Князь ВКЛ – Вітаут - апошні цэнтралізатар, які ліквідавау сіст. абл. спадч. княжання і замяніу яе інстыт. намесніцтва – намеснікамі прызнач. у зах.руск. княствы прадст. цэнтр. улады, пераваж. літ. паходж.. Але поунай цэнтр. ен не дасягнуу. Некат. надзельн. княствы атрымалі абл. прывілеі у якасці гаранта сваіх правоу. Але ж перам. у Грунвальдскай бітве 1410г. узняла паліт. ролю ВКЛ і адлюстравалася на асабіст. статусе Вітаута. Вітаут робіць спробы дасягнуць поун. суверэніт. і нават ператвар. ВКЛ у каралеуства. Юрыдычна палiт. самаст. ВКЛ была аформлена падпiс. Гарадзельскай унii 1413 г. (на р.Буг), але ўсе роўна пад уладай польск. караля. З аднаго боку Вітаут быу зацікаул. у захав. незал. ВКЛ і манаполіі на уладу у ім, а з др. боку не мог адмовіцца ад пагадн. з Польшчай. Таму Гарадз. граматай былі дараваны правы той частцы феадалау, што прынялі катал. і польс. гербы. Літ. феад.-катол. займалі выш. пасады і знаходзіліся у гаспад. радзе. Правасл. феад. бел. апынуліся у яшчэ больш нераунапр. станов.. Імкн. літ. феад. да дал. узмацнення сваіх пазіцый вылілася у ідэю ствар. літ. каралеуства. Але яна не здзейнілася, бо памер Вітаут.

Т.ч. аднаул. літ. прастола, ліквідац. абл. княжанняу, выбарнасць ВкнЛ на асн. Кр. уніі, колькас. рост, паліт. і маем. узвыш. баярства і шляхецтва, яго нежаданне мець неабмеж. уладувял. князя – сведчылане толькі аб поспехах у справе цэнтр., але і аб паступ. набыцці ВКЛ статусу неабмеж. канстытуц. манархіі.

Грамадз. вайна 1432-1436гг. у ВКЛ. Каз.Ягайлавіч – князь ВКЛ (1440).

У Ватыкане знаходзіуся цэнтр супярэчнасцей паміж католікамі і правасл.. Пасля смерці Вітаута князем стау Свідрыг.Альгердавіч, а потым Сігізм.Кейстутавіч, які пацвердзіу унію з Польшчай. На зах. дзярж. – Сігізм., на усх. – Свідрыг. Супрацьстаянне бакоў прывяло да 2-й грамадз. вайны (1431—1436), закончылася паражэннем Свідрыг., пад уплывам якой былi прыняты прывiлеi польскага караля (1432)правы і феад.-католікам, і рускім князям, і шляхце; i вял. князя (1434), якiя пашыралi правы правасл. феад. (забарона займаць вышэйш. дзярж. пасады захоўвалася). Свідр. быу захопл. ідэяй зліцця правасл. і катал. царквы, і сам змагауся за княж. прастол. Былі урауняны правы літ. і бел. феад. з феад.-католік.. Сігізм. быу князем з 1436-1440, зрабіу спробу цэнтраліз. шляхам тэрору і яго забілі. Пасля яго смерці палякі імкнуліся замест пасады ВкнЛ увесці каралеускае намесніцтва на чале з Казімірам. У1440г. пачауся пераход ад абмеж. манархіі да манархіі парламентс. тыпу. Але сын Ягайлы – Казімір стау князем ВКЛ. У дапамогу яму былі абраны асобыя міністры, якія склалі “тайную раду”. ВКЛ зноу стала незалеж. дзярж. Але у 1447г. Казімір быу абраны на польскі прастол., што зноу аднавіла дынастычную унію. У 1447г. быу выдадзены Казімірау прывілей, які гарантавау суверэнныя правы ВКЛ і забараняу надзяляць палякау у ВКЛ пасадамі і даваць ім зямлю.

У1529г. князем ВКЛ стау Жыгімонт ІІ Аугуст, а пасля смерці Жыгімонта І Старога у 1548г. стау гаспадаром Польшчы і ВКЛ.

Т.ч. патрабаваліся гады паліт., якая потым перарасла у феад. вайну, каб зрабіць роунымі у маем. і рэліг. правах бел. і літ. феад.. Але усе ж поунага ураунавання у правах, нягледзячы на некаторыя уступкі, так і не адбылося.