Пытанне 13: ахова і захаванне помнікау археалогіі.

Помнікі археалогіі – аснова гістарычнай спадчыны любога этнасу. Таму у найбольш цывілізаваных краінах да помнікау археалогіі адносяцца як мага больш беражліва. Праблемы захавання і зберажэння помнікау культуры сягае у глыбіню стагоддзяу. Першыя фіксаваныя прыклады знішчэння мы назіраем яшчэ у антычную пару. 356 год да н. э., горад Эфес, Малая Азія: Жыхар гэтага горада грэк Герастрат з мэтаю уславіць свае імя спаліу храм Артэміды, які лічыуся адным з сямі цудау света. Імя гэтага чалавека па рашэнню жыхароу вырашана было забыць. Імя гэтага чалавека пераутварылася у хадзячае прозвішча. Цікава, што свій учынак герастрат здзейсніу у той год, калі нарадзіуся македонскі (ен зруйнавау Вавілонскую вежу). А дзеянні германскага племені вандалау і усіх тых, хто нападау на рымскую імперыю таксама атрымалі хадзячую назву – вандалізм, варварства. Праходзілі стагоддзі, але гэтая з’ява заставалася жыць і жыве па сенняшні дзень. 1974 год – турцыя захоплівае пауночную частку вострава Кіпр. І туркі знішчаюць помнікі культуры аутахтоннага насельніцтва (грэкау). Сэнс учынку: сцерці гістарычную памяць, якая была матэрыялізавана. 2002 год – Афганістан: талібы узрываюць статуі, якія былі прысвечаны будзе. Мэта учынку: паказаць тое, што да распаусюджання іслама не было ніякай рэлігіі. 2003 год – амерыкосы акупіруюць Ірак: на той час, калі у сталіцу Ірака былі уведзены вайска, быу разрабаваны багацейшы археалагічны музей . Праява вандалізма і варварства і славы Герастрата праявіліся таксама і на тэрыторыі Беларусі. Прыклады: 1895-1896 гада, Віцебск, Замкавая гара, старажытнае гарадзішча, знаходзіуся раней дзядзінец. Ен зносіцца па загаду міністра асветы графа Дзелянава. Сэнс: обезображывает местность. Подобные прімеры есць і за граніцей. 1936 год , Орша – у адным з храмау знаходзіуся унікальны археалагічны помнік – лапідарны камень з надпісам – Рагвалодау камень. Гэты камень быу узарваны і выкарыстаны на пабудову шашы Мінск-Масква. У тыя часы узрываюць і знішчаюць і барысавы камяні. Але тыя з іх, якія былі пад вадой захаваліся. Асноуная прычына – барацьба з рэлігіяй. 1941-1944 гады – акупацыя Беларусі вайскамі вермахта. Не пашанцавала тым помнікам, якія знаходзіліся каля дарог. 1955 год, Лоев: на беразе ракі Сож знаходзіцца гарадзішча. Яно было зруйнавана і на яго месцы быу пабудаваны стадыен. Курган у Пінску6 гэта быу курган – мясцовая назва “Магіла Міндоуга”. Вышыня кургана была 7,5 метрау, а дыяметр у аснаванні складау 31 метр. Сярэднестатыстычны памеры курганау – 1,5 метра, дыяметр – 15-17 метрау. Курган стаяу на ускраіне горада, але спатрэбіуся пясок для футбольнага поля. За некалькі гадзін на вачах у археолага Кухарэнкі курган быу знішчаны. Ен звярнууся да будаунікоу, але яму адказалі, што у іх загад начальства. Ен звярнууся да начальства спыніць знішчэнне. Яно было спынена з-за таго, што будаунікі пайшлі на абед. Кухарэнка правеу даследванне кургана. 1956год, Полацк, Дзядзінец – выкапаны катлаван памерам 880 метрау квадратных і на тым месцы, дзе узвышаліся постаці князеу і узвысіуся псіхдэспансэр. 1959 год, Віцебск, В ерхні замак: выкапаны катлаван плошчай больш за 7000 метрау квадратных. Вядомы расійскі вучоны Колчы і Варцыхоускі назіралі за тым, як пад час работ коуш экскаватара даставау бярвенні дамоу і маставых. 1961 год, Віцебск: у наваколлі стаіць храм, царква звіставання. Храм змяшчае унікальныя фрэскі. Храм узрываюць. Мэта учынку: барацьба з рэлігіяй. Быу зняты фільм фітыль. Гэтая падзея таксама была асуджана у газеце “Ізвесція”. Праз некаторы час руіны храма былі узяты на рамонт дарогі. 1960-1970-я гада, Мінскае замчышча: Яго зносяць. І будуецца вуліца і станцыя метро Няміга. 1973-1975 гада – Верхні і Ніжні замак Віцебска. На гэтым месцы узводзіцца абком партыі, Маскоускі інстытут радыеэлектронікі. 1977 год, Уздзенскі раен, веска Алехаука. Побач з гэтай вескі знаходзіцца гарадзішча ранняга жалезнага веку. Яго зносяць і насыпаюць дарогу на свінаферму. 1983 год, Віцебск, Верхні замак: Каля драмтэатра выкапваюць катлаван плошчай 800 метрау квадратных і будуюць падземнае кафэ “Тэатральнае”. 1985-1986 гада, Слуцк: На помніку культуры (дзядзінец) знойдзена фігурка шахматнага караля. На яго месцы будуецца палац культуры. Знішчэнне помнікау археалогіі працягваецца па сенняшні дзень. Гэта праяуляецца, калі гарады рыхтуюць да дажынак. Па захаванню помнікау археалогіі прыймаліся некаторыя пастановы. Спачатку было звычаевае права. Помнікі археалогіі захоуваліся стагоддзямі. Гэта курганы і іншыя помнікі. Становішча мяняецца у час калектывізацыі, калі развароуваюцца курганы. Расійская імперыя 18 стагоддзе: У гэты час на тэрыторыі Расійскай імперыі з’яуляюцца ахоуныя дакументы – указы Пятра першага (1718-1721 гада).Менавіта у гэтыя часы у Сібіры раскопваюцца скіфскія курганы. Для Еуропы гэта быу першы учынак. На тэрыторыі ВКЛ такіх законау не было. Помнікі археалогіі захоувалі уладальнікі зямлі. Яны збіралі старадаунія рэчы і стваралі музеі. 1818 год, Расійская імперыя, 26 снежня – Віленскі універсітэт выдае першы адкрыты ліст у Расійскай імперыі. Выдадзены быу Хадакоускаму. Менавіта гэтым учынкам царскі урад паказау, што усе раскопкі павінны праводзіцца з дазволу дзяржавы. 1839 год – распачата работа па уліку помнікау. 1846год – забаронена самастойная, без дазволу дзяржавы, раскопка помнікау археалогіі. 1850 год – утвараецца Пецярбургская археалагічная камісія. 1864 год – утвараецца маскоускае археалагічнае таварыства. 1869 год – у Маскве адбыуся першы археалагічны з’езд. 1893 год – у Вільні адбыуся 9 археалагічны з’езд (75% пытанняу было прысвечана археалогіі Беларусі). 1918-1924 гада – СНК выдау 15 дэкрэтау на захаванне помнікау архітэктуры. 1923 год – СНК БССР прымае пастанову пра абавязковую рэгістрацыю усіх помнікау культуры. 1926 год – у БССР складзены першы спіс помнікау археалогіі. 1934 год – Мікалай Рэрых прапануе прыняць спецыяльны пакт(дагавор) па захаванню помнікау археалогіі, якія пад час баявых дзеянняу маглі быць знішчаны. Ен прапануе на такіх помнікау устаноуліваць спецыяльны знак – Сцяг міру. Тры кропкі азначаюць мінулае, сучаснае, будучае, якое аб’яднанае сусветным колам вечнасці, або рэлігія, веды, мастацтва, аб’яднаныя колам культуры. Прапанова рэрыха была прынята у 1936 годзе у ЗША. Яго падпісала 26 краін. У наступным дзесяцігоддзі у 1954 годзе пакт Рэрыха быу ратыфіцыраваны на Гаагскай канферэнцыі. 1949 год – БССР зацвярджае дакумент па рэгістрацыі помнікау археалогіі. 1957 год – зацверджаны спіс помнікау археалогіі БССР. 1966 год – створана Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікау культуры Беларусі. Яны павінны былі складаць спісы помнікау культуры па сельсаветах і устанауліваць ахоуныя знакі. 1967 год – адказнасць за помнікі культуры усклалі на міністэрства культуры. 1969 год – Вярхоуны Савет БССР прымае закон аб ахове помнікау. Гэты закон дубліруецца у 1977 годзе у СССР і у 1978 годзе у БССР. 1992 год – прымаецца новы закон “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны”. Быу створаны дзяржауны камітэт па ахове гісторыкакультурнай спадчыны. Гэты камітэт не вельмі добра спрауляецца са сваімі абавязкамі. 2006 год – прыняты закон “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны”. Падпісаны прэзідэнтам, Глава 3 артыкул 13 да ліку помнікау адносяцца і помнікі археалогіі. Закон даволі строгі, але мала дзейны. Спецыяльныя законы існуюць у ЗША, Мексіцы і шматлікіх краінах Заходняй Еуропы.

Пытанне 15: Ніжні палеаліт.

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Ніжні палеаліт: Дашэль (3-2,5 млн. гадоу таму), Шэль (600-400 тыс. Гадоу таму), Ашэль (400-200 тыс. Гадоу таму). Дашэль назва паходзіць ад назвы паселішча на тэрыторыі сучаснай Францыі – Шэль, дзе знойдзены самыя старажытныя прылады працы. Але праз колькі часу на тэрыторыі Афрыкі пад час раскопак у Алдуваі былі знойдзены старажытныя прылады працы. Таму часцей Дашэль называюць Алдувайскім перыядам. Асноуныя рысы эпохі: клімат: цеплы, мяккі; тып чалавека: Хомо хабіліс (чалавек умелы); аб’ем мозга: 700 сантыметрау кубічных; Прылады працы: чоперы – камяні і галька абабітыя з аднаго боку; Форма гаспадаркі – збіральніцтва; асноуныя даследчыкі – сям’я Лікі. Шэль: Асноуныя рысы эпохі: клімат цеплы; тып чалавека: пятыкантрап (хомо еректус – чалавек прамаходзячы); аб’ем мозга: 900 сантыметрау кубічных; прылады працы: біфасы – камяні і галька абабітыя з розных старон, ручное рубіла. Форма гаспадаркі: збіральніцтва, паляванне на дробную жывелу. Людзі пачынаюць выкарыстоуваць пячоры у якасці жытла. Ашэль: асноуныя рысы: клімат: цеплы; тып чалавека: сінантрап; аб’ем мозга: 1200 сантыметрау кубічных; прылады працы: ручное рубіла (вышыня 20 сантыметрау, маса 0,5 кілаграма); Форма гаспадаркі: збіральніцтва, паляванне на коней і аленей. Паляванне магло быць загонным і калектыуным; У гэты перыяд чалавек засвоіу агонь. Напрыканцы перыяда клімат становіцца халодным. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 16: сярэдні палеаліт.

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Сярэдні палеаліт: Клімат: халодны, У Еуропе панавау ледавік (таушчыня льда магла дасягаць 3,5 кіламетрау). Флора: расліны тундры, лесу. Фауна: буйныя парнакапытныя, драпежнікі. Тып чалавека: неандерталец. З’яуляюцца новыя прылады працы, якія сведчаць пра знакавую дзейнасць чалавека: востраканечнік – мужчынская прылада працы, скрабок для апрацоукі скур – жаночая прылада. Жытлы: прыродныя пячоры. Яны умелі здабываць агонь. У рацыене харчавання неандертальца пераважала мясная ежа. Сустракаюцца сведкі канібалізма. Вопратка: скуры жывел накінутыя на цела. Светапогляд – пачаткі рэлігійных уяуленняу:з’яуленне пахаванняу. Прылады працы гэтага перыяда сустракаюцца і на тэрыторыі Беларусі: стаянкі Юравічы і Бердыж, але яны знойдзены не у культурным слоі, а выпадкова. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 17: Верхні палеаліт (фінальны).

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Асноуныя рысы: Тып чалавека6 хомо сапіанс (чалавек разумны). Клімат- халодны. Асноуныя прылады працы: Востраканечнік – паляунічая прылада. Рзец – рэзалі мяса і сухажылле, апрацоувалі косць і дрэва. Скрэбры – апрацоувалі скуры. Праколкі – рабілі дзіркі у скуры, іх сшывалі сухажыллямі і атрымоувалі вопратку. У гэты час з’яуляюцца прылады працы вырабленыя з косці, з дрэва. З косці вырабляліся швейныя іголкі. З дрэва выраблялася дрэука кап’я. Вырабляліся гарпуны (палявалі на рыбу). Гаспадарка: збіральніцтва, здабыча рыбы, паляванне. Фауна: пячорны мядзведзь, пауночны алень, валасаты насарог, мамант. Мамант – вышыня 3,6 метра, даужыня 4 метра, маса 7 тон, біуні маманта мелі даужыню да трох метрау, кожны з іх важыу да ста кілаграмау. Усе цела маманта было пакрыта доугай поусцю. Знаходкі рэшткау маманта зафіксаваны у шмат якіх краінах свету. На беларусі такіх месцау зафіксавана больш за 200. Валасаты насарог: вышыня – 2 метра, маса – 3 тоны, рог меу даужыню да метра, маса 15 кілаграмау. Быу пакрыты доугай поусцю. На Беларусі выяулена 25 месцау. Пауночны алень: размах рагоу дасягау 3-4 метрау, важылі рага каля 40 кілаграмау. Жытло: Будуе сам сабе жытло. Аснова жытла: каркас з костак маманта, якое было пакрыта скурамі. У гэты час набывае тэрмаапрацоука ежы. У гэты час людзі пачалі смажаць мяса не толькі на агні, але і на камянях, як і на патэльнях. У гэты час адбываецца прыручэнне сабакі. У гэты час узнікае і набывае развіцце першабытнае мастацтва. Часам яно мае дасканалыя узоры. Яно прадстаулена жывапісам, гравіроукай па косці, вырабленнем дробных пластычных форм (скульптура). Жывапіс: Упершыню гэты від мастацтва быу адкрыты у сярэдзіне 19 стагоддзя у Іспаніі у пячорах Альтаміра. Даследчыкт – іспанскі археолаг Савтулла. Малявалі: фарбы: натуральны арганічны фарбавальнік: гліна, крэйда, сажа, вугаль, вохра (чырвоны колер), вокіс медзі. Гэтыя прыродныя фарбы змешвалі з тлушчамі жывел. У якасці пэнзля выкарыстоувалі поусць жывел. Сюжэт: выявы жывел, тых, якіх бачылі. Гравіроука па косці: Касцяныя пласціны з біуня маманта з дапамогай разца наносілі арнамент: жывелы. Дробная пластыка: вырабленне упрыгожванняу з маленькіх ракушак. З гліны (змешанай з тлушчамі) ляпілі фігуркі жывел, выявы жаншчын. У навуцы гэтыя выявы жанчын – выявы роданачанальніц, палеалітычныя венеры. У эпоху з’яуляюцца больш пышныя абрады пахавання. Побач з нябожчыкам кладуць яго рэчы, прылады працы, зброі. Падобнае пахаванне знойдзена на Урале у мясцовасці Суніір. Гэта было пахаванне дзвюх хлопчыкау 14-16 гадоу. Усе гэта сведчыць аб тым, што у эпоху верхняга палеаліта існавала паняцце аб іным свету. Стаянкі эпохі верхняга палеаліта таксама былі знойдзены і на тэрыторыі беларусі: Свяцілавічы, Абідавічы, Бердыж. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 18: мезаліт.

Мезаліт – сярэдні каменны век (12-8 тыс. гадоу да н. э. – 6-5 тыс. годзе да н. э.). Помнікі эпохі мезаліта былі выяулены пазней за помнікі палеаліта і неаліта. Адбылося гэтае выяуленне у другой палове 19 стагоддзя. Першым, хто увеу гэтае паняцце быу французскі археолаг Эдуард П’ет. Месцам знаходкі было месца ва Францыі, якое носіць назву Маз де Азіль. Па назве гэтай мясцовасці ранні перыяд мезаліту атрымау назву азільскі. Троху пазней былі выяулены помнікі мезаліта, якія па набору рэчау былі пазнейшыя за гэты перыяд. Мясцовасць мела назву Тардэнуа. Гэтая перыядызацыя уласціва толькі для тэрыторыі Заходняй Еуропы. Для тэрыторыі Усходняй Еуропы, Блізкага Усходу, Пярэдняй Азіі існуе свая перыядызацыя і храналогія мезаліту. Адзначым новыя і асноуныя рысы, уласцівыя новай эпохі: Найперш адбыліся значныя перамены у клімаце, адбывалася пацяпленне і пачау таяць ледавік. Сення таянне ледавіка і яго утварэнне – адна з вялікіх загадак. Ледавік хутка саступіу на поунач. Хуткасць з якой ен адступау на поунач была роуная 300 метрау у год. Прыкладна за 1 дзень -1 метр. Таянне ледавіка утварыла багатую водную сістэму: азеры, паунаводныя рэкі. У гэты час амаль уся прастора Еуропы была пакрыта лясамі: сосны, елкі. На поуначы утварыліся шыракалістыя лясы. Балтыйскае мора з таго часу набывае тыя рысы, якія яно мае сення. У гэты час знікае перашэйк паміж Амерыкай (Аляскай) і Азіяй (Сібір). На яго месцы узнікае Берынгау праліу. Адбыліся змены у жывельным свеце: маманты перасяляюцца на поунач (Канада і ншыя). Адзін з самых апошніх мамантау, які быу знойдзены датуецца 11450 гадоу таму назад. У густых лясах вадзіліся: лось, дабрародны алень, дзік, буры мядзведзь. У шматлікіх рэках вадзіліся бабры, выдры, вадаплаваючыя птушкі: гусі, качкі (качка – крыжанка). Азеры і рэкі кішэлі шматлікай рыбай. Усе наваколле, флора і фауна, рэльеф вымагалі вынаходніцтва новых падыходау у асваенні новых прыродных багаццяу, новых тэхналогій, якія былі вынайдзены. Найперш пачалася вытворчасць маленькіх камяневых прылад працы – мікраліты. Яны мелі форму трапецападобную, 4-3 вугольную. Памеры у папярэчніку: 1-2 см. Края мікралітау былі пакрыты рэтушью – маленькімі сколамі. Пэуны час навукоуцы не маглі даць тлумачэнне гэтым прыладам працы. Былі меркаванні, што імі рабілі татуіроукі. Але калі гэтыя прылады працы пачалі вывучаць помнікі, то гэтыя прылады пачалі трапляцца у вялікай колькасці. Яснасць у прызначэнні гэтых прылад стала вывучэнне пахавання на Урале, Курганская вобласць. Менавіта тут было ускрыта пахаванне мужчыны пры якім знаходзілася зброя з косці (аснова з дрэва): гэтую аснову былі укладзены мікраліты. Канцы мікралітау, якія былі устаулены у аснову, былі замацаваны смалою. Наступныя раскопкі паказалі, што па такому прыкладу вырабляліся наканечнікі нажэй і коп’яу. Блізкія аналагі такой зброі вядомы па этнаграфічных назіраннях. У прыватнасці у аустралійцау яшчэ у 18 стагоддзі знаходзілася на узбраенні кап’е зробленае па дадзенай тэхналогіі. Гэтая зброя выкарыстоувалася для палявання і застауляла рваныя раны. Таму такое кап’е называлі “кап’ем смерці”. Цікава што гэтая тэхніка спалучэння мяккага матэрыяла і цвердага захоуваецца і у наш час. У той час, калі у Аустраліі з’явіліся белыя людзі, аустралійцы пачалі устауляць біты шкляны посуд , бітае шкло. Неабходнасць дадзенай тэхналогіі спалучэння цвердага і мяккага матэрыяла тлумачыцца тым, што аснова з дрэва, косці больш эластычная, не так ламалася, было хутчэй рабіць. Вельмі важным вынаходніцтвам было вынаходніцтва лука і стрэл. Гэтае найвялікшае вынаходніцтва чалавецтва, якое пратрымалася на узбраенні да 19 стагоддзя. У славутай бітве 1812 года на Барадзінскім поле рускія кінулі у бой конніцу узброеную лукамі. Для таго, каб усвядоміць перавагу лукка над іншай зброяй, параунайце: Адлегласць палету кап’я складае 30-40 метрау, адлегласць палету стралы складае 80-100 метрау. Скорастрэльнасць складае 20 выстралау у мінуту. Пад час раскопак былі знойдзены лукі, вышыня якіх была з рост чалавека. Даужыня стралы каля метра. У часы мезаліта быу вынайдзены бумеранг. Ва ужытку знаходзілася у аустралійцау да 19 стагоддзя. У перыяд позняга мезаліту з’явілася макраліты – прылады працы, якія па абрысах нагадвалі сякеры, цеслы. У пару мезаліта чалавецтва вынайшла водны транспарт – чоуны, выдзеубаныя са ствала дрэва. Пад час раскопак былі сустрэты фрагменты гэтых лодак. Асноуны занятак: Паляванне на лясную жывелу і водаплаваючую птушку. Паляванне было індывідуальным. Таксама людзі займаліся рыбнай лоуляй. Рыбу білі гарпунамі і восцямі зробленымі з косці і прывязанамі да дрэва. Пад час мезаліта з’яуляюцца касцяныя кручкі. Далека на поудні, дзе клімат быу цеплы і спрыяльны існавалі спецыяльныя асаблівасці эпохі: з’яуляюцца пачаткі земляробства, узнікаюць буйныя паселішчы. Таму іншым часам для гэтых тэрыторый ужываецца назва – дакерамічны неаліт. Адным з помнікау з’яуляюцца паселішча на тэрыторыі турцыі – Чайенню. Тут раскопкамі ускрыты былі рэшткі дамоу з каменным фундаментам. Падлога была пакрыта вапнаю, пафарбаванай жоутым ці чырвоным колерам. Глінянага посуду не было, але угэты час ужо з’яуляюцца гліняныя статуэткі. Сустрэты таксама вырабы з медзі – яны былі зроблены не метадам плаукі, а метадам халоднай коукі. Насельніцтва ужо вырошчвала дзікую пшаніцу, разводзілі хатнюю жывелу: авечкі. Насельніцтва палявала на зуброу і аленяу. Мезаліт на Беларусі: У пару мезаліта з’явілася першае абарыгеннае насельніцтва. Было вядома больш за 1 тысячу мезалітычных помнікау. Яны размяшчаюцца як правіла на другой надпоплаунай тэрасе. Стаянкі як правіла былі кароткатэрміновымі. Паселішчы займаюць пару дзесяткау метрау квадратных. Жытлы: наземныя і паузямлянкі. Форма у плане: авальная ці прамавугольная з круглымі вугламі. У жытлах вогнішча, якое было абкладзена камянямі. Каля жытлау размяшчаліся ямы, дзе зберагаліся прадукты харчавання. Пасярэдзіне жытла размяшчауся слуп, які трымау усю канструкцыю. Асноуныя археалагічныя культуры: Свідэрская, Грэнская, Культура кунда. Асноуныя даследчыкі: Калечыц, Ксензоу, Капыцін. Мастацтва эпохі мезаліта: У мезалітычную пару мастацтва, жывапіс мела свае адрозненні ад мастацтва і жывапісу эпохі палеаліта: у гэты час малявалі не толькі жывел, але і людзей (паляунічых); у эпоху мезаліта з’яуляецца геаметрычны арнамент, што з’яуляецца сведчаннем развіцця абстрактнага уяулення.

Пытанне19: Неаліт (Новы каменны век).

Асноуны змест паняцця: Наступны а мезалітам перыяд, у якім адбываліся змены у гаспадарцы і у насельніцтве. Упершыню тэрмін неаліт прапанавау англійскі археолаг Лебакам у другой палове 19 – пачатку 20 стагоддзя. Змены у гаспадарцы і у культуры эпохі былі істотнымі, што англійскі археолаг 19 стагоддзя Гордан Чайлд назвау яго неалітычнай рэвалюцыяй. У гэты перыяд на значнай часткі тэрыторыі, дзе пражывалі людзі, адбыуся пераход ад прысвойваючай да вытворчай гаспадаркі. Дасягненні: У неаліце адбываецца удасканаленне апрацоукі каменю: шліфоука, заточка, свідраванне. Загатоуку шліфавалі на плоскім камяні, на які падсыпалі мокры пясок. Зрабіць каменную шліфаваную сякеру можна было за 3 гадзіны (са сланцу). З крэменю можна было зрабіць за 30 гадзін. Працаздольнасць: ссекчы крамяневай сякерай дрэва можна было за 15 хвілін. Працаздольнасць: ссекчы жалезнай сякерай дрэва можна за 2-3 хвіліны. Свідраванне: Некаторыя сякеры, каб насадзіць іх на наканечнікі, на каменную сякеру ставілася трубка з косці або добрага дрэва, пад які падсыпалі мокры пясок. На стрыжань накручвалася цецева лука. У неаліце рэзка узрос попыт на крэмень. Там, дзе крэменю не было, пачалі замяняць яго на сыравіну, якая блізка да крэменю: Карэлія – сланец, у паудневых краінах крэмень замянялі на апседзіпан (Застыушая вулканічная маса). Дзе не было гэтых замяняльнікау саседзяу у каго гэта есць, з тымі наладжвалі гандлевы абмен. Там, дзе быу крэмень узнікаюць крамяневыя шахты, у якіх здабывалі крэмень на абмен. Шахты па здабычы крэменю размешчаны у напластаваннях крэйды. Каб зрабіць шахту, матыкай выдзеубвалі яму дыяметрам 1 метр і вышыней 5-6 метрау. Калі даходзілі да напластаванняу крэменю, рабілі бакавыя калідоры, якімі злучаліся шахты паміж сабою. У розныя бакі ад гэтых штрэкау адыходзілі глухія калідоры, дзе ішла выпрацоука крэменю. Каб штрэкі не абрушваліся, ставілі умацаванні з дрэва. На паверхню крэмень даставалі у скураных мехах. На паверхні былі майстэрні, дзе займаліся апрацоукай крэменя. Але гэтыя шахты часта абрушваліся. Галоуным індыкатарам для вызначэння гэтага перыяду з’яуляецца посуд. Форма посуду эпохінеаліту была конусападобная. Керамічны посуд выраблялі з гліністых жгутоу, якія накладвалі адзін на адзін. Абпалівалі посуд на адкрытым вогнішчы пры тэмпературы 400 градусау цэльсія, якое яно давала. Посуд эпохі неаліту пакрывалі арнаментам. Гэты арнамент меу сакральны змест. Кожнае племя мела свій асабісты арнамент. Пра тое, што харчаванне у гэты час становіцца вадкім гавораць знойдзеныя лыжкі. Вынаходніцтва вопраткі з тканіны. У гэты час з’яуляецца прадзенне і ткацтва. Валокны выраблялі з крапівы і канаплі. Самі тканіны не захаваліся, але заваліся іх адбіткі на гліняным посудзе і прылады для ткацтва. Вытворчая форма гаспадаркі уласціва для Усходняй Еуропы. У некаторых краінах Блізкага Усходу і Пярэдняй Азіі з’яуляюцца вытокі цывілізацыі. Тут узнікаюць буйныя паселішчы (5-6 тысяч чалавек). Дамы складзены з каменю – паселішча Іерухон (біблейскі горад). У Пярэдняй Азіі: помнік Чатал – Пуюк (тэрыторыя Турцыі – Анатолія). Для большасці краін лясной паласы Еуропы захоуваецца прысвойваючая гаспадарка. Тлумачыцца тым, што было лягчэй збіраць і паляваць, чым вырошчваць самому. Таму для гэтай тэрыторыі існуе спецыяльная назва – неаліт лсной паласы Еуропы. У пару неаліта на тэрыторыі Беларусі вядома не менш за 5 археалагічных культур: Неманская, Нарвенская, Днепраданецкая, верхнедняпроуская, культура тыповай грабенчата-ямачнай керамікі.

Пытанне 20: Энеаліт.

Медны век вызначаецца як пераходны перыяд ад эпохі неаліта да бронзавага веку. Справа у тым, што медныя вырабы не набылі такога шырокага распаусюджання, як бронзавыя. Прычына: медзь у чыстым выглядзе сустракаецца рэдка. Самы вялікі самародак медзі вагою 26 кг. Быу выяулены у Пауночнай Амерыцы у 19 стагоддзі. Звычайна гэта невялікія кавалкі, якія сустракаюцца ля радовішчау меднай руды, якая утрымлівае 30-35% медзі. Здабываць медную руду у неабходнай колькасці для гаспадарчых патрэб можна толькі у шахтах. Для выплаукі медзі неабходна тэмпература у 1083 градуса цэльсія. Атрымаць такую тэмпературу на адкрытым вогнішчы немагчыма. Таму у гэты перыяд шырока бытуюць каменныя прылады. Таму гэты век часцей называюць медна-каменны век або энеаліт. Энеаліт (медна-каменны век, aeneus-медзь). Слова купрум паходзіць ад назвы вострава Кіпр. На востраве былі вялікія радовішчы медзі. Па-грэчаску Кіпр пісауся як купрус. Другая частка litious перакладаецца як камень. Існуе і іншая назва гэтага слова, дзе часткі маюць грэчаскае паходжанне: Халкос(ад грэчаскага слова медзь). Геаграфічнае паходжанне слова звязана з назвай мястэчка у Грузіі, дзе былі радовішчы медзі. Даціроука: Для блізкага і сярэдняга Усходу – 5-3 тысячагоддзе да нашай эры. Для Еуропы – 4-3 тысячагоддзе да нашай эры. У Еуропе энеаліт супадае з апошняй фазай неаліта. Медныя прылады на 25% эфектыуней чым каменныя. З медзі можна было зрабіць такія маламерныя прылады працы, як шылы, іголкі і рыбалоуныя кручкі. З медзі у гэты час вырабляліся упрыгодванні, якія станавіліся аб’ектам гандлю. У гэты перыяд пачынаецца здабыча і апрацоука золата. Золата здабывалася у самародках. Яны знаходзіліся яшчэ у 19 стагоддзі. У 1851 годзе у Аустраліі быу знойдзены самародак вышыней 1,5 метра і вагою 300 кілаграмау. Першыя вырабы з медзі атрымоувалі метадам халоднай коукі. Доказ: этнаграфічныя назіранні. Эскемосы выраблялі з медзі нажы і кручкі. У эпоху энеаліта нараджаюцца цывілізацыі. У Еуропе адбываецца перамяшчэнне пляменау. Магчыма, у гэты час з’яуляюцца індаеурапейцы. На тэрыторыі Усходняй Еуропы да энеаліту адносяцца трыпольская археалагічная культура (Большой очаг производящего хозяйства возник в энеолите в Молдавии и Правобережной Украине, заходя в Румынию. Это трипольская культура (конец V —третья четверть III тысячелетия), названная по селу Триполье близ Киева (в Румынии ее называют культурой Кукутени). В ранних памятниках Триполья иногда видят черты позднего неолита Карпато-Дунайского района, но вопрос о происхождении этой культуры, хотя и исследован, но требует про­странных экскурсов в зарубежную археологию, а поэтому здесь не рассматривается. Трипольская культура была земледельческой. Земледелие у трипольских племен требовало корчевки корней, пней, что поднимало значение мужского труда в земледелии, и это согласуется с изна­чальным патриархальным строем трипольских племен. Некоторые поселения укреплены низкими земляными валами, что говорит о происходивших межродовых столкновениях. Трипольскую культуру делят на три крупных периода и множе­ство мелких ступеней развития.), якая тут з’яуляецца. Даціроука – 4-2 тысячагоддзе да нашай эры. Назва паходзіць ад вескі Трыполле, размешчанай пад Кіевам. Гэтую культуры упершыню вылучыу у 19 стагоддзі украінскі археолаг Хвойка. Тэрыторыя: правабярэжжа украіны (Малдова, Румынія). Найбольш даследванны помнік: вылучаюць тры этапы станаулення культуры. Асноуныя рысы: 1. паселішчы неумацаваныя, жытлы – паузямлянкі, прылады працы у асноуным вырабляюцца з крэменю, косці, дрэва, каменю, З медзі вырабляюцца рыбалоуныя кручкі, шылы, упрыгожванні. Кухонны посуд: грубаляпны посуд, мае шурпатую паверхню. Сталовы посуд больш зграбны, аздоблены арнаментам. 2. Паселішчы на мысах: умацаваны з напольнага боку валамі. Жытлы – наземныя. Сустракаюцца медныя прылады – сякеры, шылы, цеслы. Кухоны посуд гладкі і мае жамчужны арнамент. Сярод гліняных статуэтак з’яуляюцца мужчынскія, магчыма узніка мужчынскі строй. 3. На гэтым этапе павялічваецца колькасць медных вырабау. На гэтым этапе жаночыя статуэткі набываюць выцягнутыя формы. Сустракаюцца пахаванні – грунтовыя могільнікі, крэмацыя. Да канца 2 тысячагоддзя культура знікае. Яе значэнне: Яна дала імпульс для утварэння культуры бронзавага веку. Помнікі трыпольскай культуры сустракаюцца таксама і на поудні Беларусі, якія трапілі ці як сведка гандлю, ці як рэч пры міграцыі насельніцтва.

Пытанне 21: Бронзавы век Міжземнамор’я.

Бронзавы век: вызначэнне паняцця: Бронзавы век – гэта другі за каменным векам перыяд у развіцці чалавецтва. Названы так з-за бронзавых прылад працы, якія пачынаюць актыуна выкарыстоувацца у гэты час. Даціроука: 3-2 тысячагоддзе да нашай эры. Бронзавы век, як гістарычны перыяд уласцівы амаль усім краінам свету за выключэннем Амерыкі, Аустраліі і некаторых краін Азіі. Бронза – гэта сплау медзі з волавам. У некаторых месцах, дзе не было волава, яго замянялі свінцом. Аптымальныя суадносіны6 90% медзі і 10% дамешак (лігатуры). Бронза у параунанні з медзю мае больш нізкую тэмпературу плаулення – 700-900 градусау цэльсія. Бронза у параунанні з медзю цвярдзейшая у паутара разы. Нізкая тэмпература плаулення бронзы давала магчымасць плавіць яе на вогнішчы, а цвердасць давала магчымасць вырабляць прылады працы і узбраення. Асноуны кампанент сплава: медзь (на той час здабывалі на Кауказе, Урале, Данбасе, Паволжы, Францыі, Балканах і на востраве Кіпр). У альпах выяулены самыя старажытныя у Еуропе шахты. Асобныя маюць глыбіню каля 20 метрау пры ухіле ствала шахты 20-30 градусау. На адным такім рудніку магло працаваць 150 чалавек. Як адшуквалі радовішча медзі: На тым месцы, дзе былі радовішча медзі быу менш тоусты слой снега, чым у другіх месцах, атаксама вельмі слабая расліннасць. На тым месцы, дзе былі радовішча медзі разводзілі вогнішча , потым гэтае месца палівалі вадою, у трышчыну устаулялі драуляны клін, потым яго убівалі і палівалі вадой, кління набухалі і разбуралі пароду. На ой час волава і свінец здабывалі у Арменіі, а таксама яе здабывалі на брытанскіх Астравах. Усе гэта спрыяла наладжванню гандлеваабменных сувязей паміж пляменамі. Таму там, дзе была медзь, волава, свінец ствараліся шахты па іх здабычы. Адным з такіх месцау было паселішча Брундізе у Італіі. Менавіта па назве гэтага паселішча атрымала назву бронза. Гэтае паселішча дало таксама назву шматлікім упрыгожванням: бранзалеты. З бронзы выраблялі: На пачатку бронзавага веку у асноуным упрыгожванні: шпількі, фібулы, засцежкі, дэадэмы, падвескі. Менавіта з бронзыпачалі вырабляць самыя старажытныя люстэркі. Пазней з бронзы пачалі вырабляць прылады працы: сякеры, цеслы і многія іншыя прылады працы. Сякеры пальштаб. Затым пачалі вырабляць сякеры, дзе у верхняй частцы сякеры выраблядася адтуліна для таго, каб устауляць драуляную ручку. Назва такіх сякер – кельт. З бронзы пачалі вырабляць і узбраенне: наканечнікі стрэл, коп’яу, кінжалы і нажы, мячы і іншае, якія працягвалі свае існаванне і у жалезным веку. Тэхналогія вытворчасці: выраблялася састауная форма з гліны або мяккага каменю. У адтуліну залівалі бронзу. Пасля таго, як бронза застывала, састауную форму разбіралі і займаліся шліфоукай адлітай загатоукі. У бронзавым веку пачынаецца рэзкі уздым у развіцці культуры у басейне Міжземнамор’я: Троя, Крыт, Мікены – адзіная крытамекенская культура. Крытамекенская культура: Характарыстыка культуры: Троя: Гэта другі пасля Пампеі помнік археалогіі, які шырока раскопвауся яшчэ у 19 стагоддзі. Яна размяшчалася у сучаснай Турцыі на узвышшы Гісарлык, у перакладзе з турэцкай мовы – палац. Пляцоука гары займала даволі вялікую плошчу, памерам 240 метрау у папярэчніку. Археалагічныя раскопкі пачаліся у 1871 годзе. Гэтымі раскопкамі кіравау Шліман. Шліман яшчэ з дзяцінства вельмі моцна цікавіуся антычнымі эпасамі. У прыватнасці творамі Гамера, у якіх апісваецца гісторыя траянскай вайны. Па-другое, Шліману вельмі моцна хацелася увайсці у гісторыю і ен быу гатоу на усе. Адкрыцце у археалогіі на той час давала яму такую магчымасць. Шліман да 1890 года у вельмі складаных умовах правеу 3 экспедыцыі. Раскопкі дасягалі глыбіні у 20 метрау і шырыні дасягалі 40 метрау. Шліману падавалася тое, што Троя знаходзілася у самых ніжніх напластаваннях гэтага халма. Аднойчы 18 мая 1873 года ен нечакана натрапіу на клад залатых вырабау. У гэтым кладзе налічвалася прыкладна 250 залатых вырабау. Гэты скарб быу выяулены на глыбіні 9 метрау. Шліман быу упэунены у тым, што гэты скарб належыу цару Траяну. На думку некаторых даследчыкау лічыцца, што гэты клад збірауся на працягу некалькіх сезонау самім археолагам. Усяго у стратэграфіі пагорка налічваецца 10 слаеу. З іх семы стратэграфічны слой датуецца 1260 год да н. э. належыць да траянскай вайны. Мекены: У раскопках гэтага старажытнага горада прымау удзел Шліман. У асноуным ен раскопвау пахаванні. У адным з пахаванняу была знойдзена залатая маска Аганемнона. Раскопкі саміх Мекен паказалі, што сцены гэтага горада былі пабудаваны з вялізных блокау, вага якіх дасягала некалькіх тон. Па уяуленнях іх будавалі цыклопы – цыклапічная пабудова. Уваход у горад ажыццяуляуся праз браму, якая была над уваходам упрыгожана ільвамі. Усамім горадзе раскопкамі былі выяулены атынкаваныя сцены, якія былі пакрыты фрэскавым роспісам. Мекены былі разбураны пауночнымі пляменамі. Характарыстыка дзейнасці Шлімана: Менавіта работамі Шлімана была папулірызавана такая навука, як археалогія. А таксама быу адкрыты новы перыяд у гісторыі чалавецтва – бронзавы век Міжземнага мора. Але Шліман знішчыу Трою. Дзякуючы яго работам археалогія стала вядома ад Брытанскіх астравоу да Пецярбурга. Крыт: Культуру іншы раз называюць Мінойскай. Асноуным даследчыкам гэтай культуры з’яуляецца Артур Эванс. Раскопкі на Крыце працягваліся каля 40 гадоу. Найдольш поуна быу раскопаны горад Кнос. У ім быу выяулены вяльмі вялікі палац, які размяшчауся на вялікай тэрыторыі. Гэты палац быу двухпавярховы і меу шмат пакояу. Пакоі гэтага палаца былі вельмі заблытанымі і іншы чалавек мог у іх заблытацца і заблудзіцца, так узнікла легенда аб лабірынце. Раскопкамі ускрыты і гаспадарчыя пабудовы у якіх захоуваліся прадукты харчавання, кувшыны з віном, а таксама у ім размяшчаліся асноуныя багацці горада. Фрэскавы роспіс па сваіх якасцях адносіцца да сямі цудау свету. Апагей Мемнойскай цывілізацыі прыпадае на 16 стагоддзе. На пачатку 17 стагоддзя да нашай эры адбыуся нейкі катаклізм, які прывеу да знікнення цывілізацыі. Менавіта гібель гэтай культуры парадзіла міф аб Атланцідзе, якую узгадвау платон.

Пытанне 23: Ранні жалезны век заходняй Еуропы.

Ранні жалезны век ( 1тыс. Да н. э. – 1 тыс. Н. э.). Жалезны век – апошні перыяд у сістэме трох вякоу па Томсану. Але яшчэ у 7 стагоддзі да нашай эры жалезны век у гісторыі чалавецтва вылучае старажытнагрэчаскі паэт Гесіот у паэме “Труды і будні”. У гэтай паэме есць такая фраза “Землю теперь населяют железные люді”. І мы пражываем сення у жалезным веку, таму што 90% металау і сплавау, якія мы сення выкарыстоуваем утрымліваюць жалеза. І таму, каб вылучыць гэты перыяд выкарыстоуваюць тэрмін ранні каменны век. Жалеза было адкрыта пазней чым бронза, таму што жалеза гэта схаваны метал, які зауседы знаходзіцца у спалучэнні з кіслародам у выглядзе вокісла. Знешне вокіс жалеза уяуляе сабой чырвоную або карычневую структуру. Есць выпадкі, калі жалеза сустракаецца у прыродзе і у чыстым выглядзе – метэарытнае або нябеснае жалеза. Гэтае жалеза мела сакральны характар. Пад час раскопак грабніцы Тутанхамона быу знойдзены бранзалет з устаукамі з гэтага жалеза. Метэарытнае жалеза не паддаецца коукі, таму што яно становіцца вельмі крохкім. Метэарытнае жалеза можна апрацаваць у халодным выглядзе. Бухарскі эмір прыказау выкаваць для сабе меч з метэарытнага жалеза. Але нічога не атрымалася і майстры былі пакараны. У 14 стагоддзі да н. э. Жалеза упершыню узгадваецца у пісьмовай перапісцы егіпетскага фараона і хетскага цараСамыя раннія сляды вытворчасці прадметау з жалезнай руды сустракаюцца у Закауказзі (Грузія і арменія). У гэтыя краіны сакрэт апрацоукі жалеза прыйшоу ад хеттау. У Еуропе вытворчасць жалеза прыпадае на 9-8 стагоддзі да н. э. А канец прыпадае на перыяд падзення Рымскай імперыі у 476 годзе. Для тэрыторыі Усходняй Еуропы доужыуся да 8-9 стагоддзя. Тэхналогія вытворчасці жалеза: Для атрымання жалеза неабходна руда. У горных частках руду здабывалі шахтавым спосабам. У лясных раенах, дзе гор не было, руду здабывалі са дна вадаемау і балот. Таму гэтая сыравіна носіць назву балотнай руды. Часам радовішчы такой руды дасягае таушчыні 30 см. і некалькі гектарау плошчы. Утрымання жалеза у такой рудзе – 20-35%. Менавіта гэтая руда была асноуным матэрыялам з якога выключна выраблялася жалеза да 18 стагоддзя. Для атрымання жалеза узводзілі спецыяльныя печы-домніцы. Вышыня печы складала каля 100см., а даужыня асновы 50 см. Тэмпература у гэтай печы дасягала 1350 градусау цэльсія. Калі працэс быу завершаны, печ разбуралася і даставаліся жалезныя ляпешкі. Іх вага складала прыкладна 0,5 кілаграма, а дыяметр – 10-12 см. Утрымання жалеза у ей – 60%. Называлася гэтая ляпешка крыца. Крыца утрамлівала у сваім складзе яшчэ шмат шлакау і таму была вельмі порыстай. Для таго, каб выдаліць шлакі, крыцу шмат раз пракоувалі цяжкімі прэсамі. Пасля апрацоукі яна станавілася менш порыстая і з яе выдаляліся шлакі. Гэта была цяжкая праца. Ранні жалезны век Заходняй Еуропы6 у гісторыі ранняга жалезнага веку вылучаюць тры асноуныя перыяды: Гальштат: Назва ад паселішча Гальштат а тэрыторыі Аустрыі, дзе упершыню выяулены помнікі гэтай культуры. Датуецца: 8-5 стагоддзіі да н. э. Помнікі гэтай культуры прадстаулены прамысловмі аб’ектамі (шахты, у якіх здабывалі соль). У 1673 годзе у адной з такіх шахт было выяулена цела рабочага, які у ей загінуу. Цела цудоуна захавалася. Але да навукоуцау яно не дайшло, таму што яно было знойдзена мнахамі і пахавана па хрысціянскаму абраду. Пахаванняу эпохі Гальштат вядома больш за 3 тысячы. Абрадам пахавання магла быць крэмацыя або інгумацыя. Нябожчыка спачатку змяшчалі у рэтуальную павозку, а пасля каля яго ставілі яго рэчы, а зверху пахавання насыпалі курганны насып. Рэчы, якія сустракаюцца у пахаваннях – зброя, доугія з мяккага жалеза мячы. Шлемы былі паусферычнай формы. На наканечніках кап’я былі доугія утулкі. Наканечнікі стрэлау бронзавыя і утульчатыя. Узбраенне эпохі культуры Гальштат капіравала узбраенне антычных дзяржау. ЛАТЭНСКАЯ культура: Даціроука – 5ст. да н. э. – 1 ст. н. э. Назва па мясцовасці Латэн размешчаная каля аднаго з азеру у Швейцарыі. Помнікі гэтай культуры прадстаулены паселішчамі на сваях. Другі тып гэтай культуры размяшчауся на пагорках. Гэтыя паселішчы былі умацаваны валаміі і частаколам. Такія паселішчы маюць назву гарадзішча. Тып жытлау: паузямлянкі. Плошча складала 20 метрау квадратных. Носьбіты этнасу гэтай культуры – кельты. Кельты – асноунае насельніцтва Еуропы на захадзе, уключаючы тэрыторыю сучаснай Даніі, Севернай Ірландыі, на поудні да Балкан. Самая усходняя межа распаусюджання кельтау – Тэрыторыя украіны (Запарожжа). Рымляне называлі кельтау галамі. Быт кельтау, іх звычаі цудоуна апісаны у кнізе Юлія Цэзаря “Запіскі пра гальскую вайну”. Кельты мелі высокі рост, светлыя валасы. Кельты былі даволі ваяунічым народам. Для кельтау загінуць у баю ад рукі ворага лічылыся вельмі вялікім гонарам. Кельты былі наемнікамі шмат якіх дзяржау. Кельты былі вельмі добрымі ваярамі і атрымоувалі за службу грошы. У кельтау быу політэізм. Галоуны бог – Тараніс (неба, агню, маланк). Вельмі важнае месца у кельтскім грамадстве займалі друіды. Кельты любілі смачна паесці і выпіць. Асноунае месца сярод яды кельты выдзялялі смажанаму мясу (свініна), любімым напоем кельтау было піва. Пад час баявых дзеянняу кельты палохалі і пушўчалі ворага у бегства сваімі крыкамі. На пачатку нашай эры рымляне праводзілі шырокія ваенныя экспансіі супраць кельтау і з цягам часу яны былі асіміліраваны рымлянамі. У чыстым выглядзе кельты захаваліся на тэрыторыі Шатландыі і частцы Ірландыі. Пасля гэтага перыяду пачынаецца новы перыяд, які доужыцца да 476 года – Рымскі перыяд. Раскопкт Латэнскіх паселішчау паказалі, што у кельтау сустракаецца больш дасканалае узбраенне, чым у культуры гальштат. У кельтау у 3 стагоддзі з’яуляюцца уласныя манеты. У позні перыяд культуры латэн у кельтау з’яуляюцца першыя гарады. Ранні жалезны век на тэрыторыі Беларусі: Ен мае свае храналагічныя рамкі – пачатак 8-7 ст. да н. э. – заканчэнне 7-8 стагоддзе н. э. Для перыяду ранняга жалезнага веку уласціва з’яуленне гарадзішчау. Яны вядомы двух тыпау: 1. Гарадзішчы, якія былі размешчаны на мысах; 2. Гарадзішчы, якія былі размешчаны на вастравах. Іншым часам такія гарадзішчы называюць гарадзішчамі балотнага тыпу. На адным з такіх гарадзішчау магло пражываць ад 20 да 30 чалавек (1 род). На тэрыторыі Беларусі мелі распаусюджанне розныя археалагічныя культуры. Поудзень Беларусі займала Мілаградская культура. Адметнасць: мела ваенныя і эканамічныя кантакты са скіфамі. Ад скіфау яны перанялі спосаб вырабу жалеза. Па этнасу яны былі племенем падназвай неуры. Цэнтральная беларусь: Займала племя культуры штрыхаванай керамікі. Належала гэтая культура да балтау. Даціроука – 6-7 ст. – 4-5 ст. Поунач Беларусі займала днепрадзвінская культура (8 ст. да н. э. – 4-5 ст. н. э.). Гэтая культура вельмі позна пазнаемілася з вырабамі з жалеза. Прадстаунікі гэтай культуры не мелі прамых кантактау са скіфамі. Этнас – балты. Беларускае Падняпроуе: Займалі прадстаунікі зарубінецкай культуры. У параунанні з іншымі вырабы былі вельмі дасканалымі. Аб гэтым сведчыць посуд. Даціроука: 3 ст. да н. э. – 3 ст. н. э. Этнас: Балты ці продкі славян, ці старажытных кельтау, ці старажытных германцау. Некаторыя даследчыкі атаждзяствляюць з пляменамі бастармау. Каму б не належала гэтая культура, яна атрымала моцны імпульс ад культур Заходняй Еуропы (кельты або германцы). Паудневы захад Беларусі: Тут пражывала велібарская археалагічная культура. Па этнасу адносіцца да германцау ці готау. У беларускім падняпроуі нараджаецца кіеуская археалагічная культура (3-5 ст.). На Палессі з’яуляецца пражская археалагічная культура.

Пытанне 24: Археалогія старажытнай Грэцыі.

У гісторыі старажытнай грэцыі вылучаюць тры перыяда: 1. архаічны, 2. класічны, 3. эліністычны. Асноуны тып паселішча – поліс. Полісам магло быць як гарадское, так і сельскае паселішча. Але поліс – цэнтр палітычнага, культурнага ірэлігійнага жыцця. Да поліса зауседы прымыкала сельская акруга (хора), якая зауседы была у некалькі разоу большай за поліс. Поліс уключау у сваю структуру: акропаль – найбольш умацаваная частка горада, разешчаная на пагорку (дзядзінец, верхні горад), агура – паселішча рамеснікау і гандляроу, якое размяшчалася науокал акропаля (рынак, гаспадарчыя пабудовы). Да агары збягаліся вуліцы горада, утвараючы гэтым самым акуратную планіроуку. Шырыня вуліц – 4-6 метрау. Уздоуж вуліц рабіліся вадасцекі для дажджавой вады. Важнае месца іграла спецыяльнае збудаванне – стэла. Стэла – калона, манументз тэкстам законау і дэкрэтау горада (адна з такіх стэл знойдзена у Херсанэсе у 30-я гады). Мясцовыя юнакі, якія дасягалі пауналецця, давалі у прысутнасці старых клятву на вернасць гораду. Адным з важных элементау забудовы горада з’яуляуся храм. Яны мелі выгляд выцягнутага па восі прамавугольніка. У архітэктуры аснову храма складалі калоны – базіліка. Адным з элементау горада з’яуляуся тэатр ( ад грэчаскага – глядач) – месца для выконвання пастаноукі. Першапачаткова яны уяулялі сабой пляцоуку для хора і яна мела назву архестра. За архестрай знаходзілася скена (ад грэч. – палатка) – у ей артысты рыхтаваліся (пераапраналіся, накладвалі грым) да выступлення. Самі ж гледачы размяшчаліся на схілах пагоркау. З 5 ст. да н. э. Для гледачоу пачалі узводзіцца спецыяльныя скамейкі з каменю. Бытавая забудова: Сядзіба мела плошчу 0,5 – 1,5 гектара квадратных у залежнасці ад эканамічнага стану гаспадара. Яна уключала у сабе 2-4 жалых і некалькі гаспадарчых пабудоу. У плане такая сядзіба уяуляла сабой замкнены двор. Нярэдка у двары мог размяшчацца калодзеж. Жытлы у плане квадратныя (13 на 13 метрау), складзены з каменных блокау насуха. Дах жытлау пакрывауся керамічнай чарапіцай. Пол жытлау – глінабітны, сцены – атынкаваныя, упрыгожваліся фрэскамі. У кожным жытле быу свій ахвярнік для пакланення багам. У багатых жытлах і грамадскіх пабудовах, лазнях падлога магла упрыгожвацца рознакаляровай мазайкай. Бытавая культура: Высокага узроуню у Старажытнай Грэцыі дасягнулі рамеслы, апрацоука металау, выраб сталі. Высокага майстэрства Грэцыя дасягнула у апрацоуке каляровых металау, выраб каштоуных упрыгожванняу. Яны умелі спалучаць у адным сплаве золата, срэбра, медзь. Гэты сплау меу назву Карымфская медзь. Сакрэт вырабу гэтага сплаву страчаны. У сельскай гаспадарцы грэкі выкарыстоувалі драуляны плуг. Сельскагаспадарчыя культуры – грэчаская трыяда: зернавыя (ячмень, пшаніца), вінаград, аліукі. Аліукі у грэкау займалі вялізарнае месца. З алівак выраблялі аліукавае масла, якое выкарыстоувалася у харчыванні, у медыцыне, у гегіене. Другой важнай культурай з’яуляуся вінаград (сведчанне: знойдзеныя пад час раскопак вінаградныя нажы). З вінаграда грэкі выраблялі віно. Грэкі змешвалі віно з вадой у адносінах 1 к тром. На палову змешвалі віно з вадой толькі п’яніцы. Посуд: Гліняны, драуляны і металічны. Гліняны посуд меу дзесяткі відау для рознага прызначэння. Піфас (вялікі) – выкарыстоувауся у якасці халадзільніка, на дзве трэціх закопвауся у грунт, сценкі былі порыстыя, Месца вакол яго маглі паліваць вадой. У ім захоувалі мяса і рыбу. Некаторыя даследчыкі лічаць, што у ім сядзеу Дыяген. Амфара – выкарыстоувалася для транспарціроукі вадкасцей. Кратэр – у гэтым посудзе змешвалі віно з вадою. Кілік – з гэтага посуду яны пілі гэты напой. Рытон – рэтуальны посуд (Выкарыстоувауся для набажэнствау і сакральных дзеянняу). Сталовы посуд меу вельмі багатае аздабленне. Для гэтага паверхня посудупасля вобжыгу пакрывалася чорным лакам, чакалі пакуль высахне і выразалі пэуныя фігуры. Затым посуд яшчэ раз абпалівалі. Фон станавіуся чорным, а фігуры чырвонымі – чырвонафігурны посуд, праз пару стагоддзяу – чорнафігурны. Чорны ла на посудзе быу вельмі прыгожы, меу натуральны блеск. Сучасныя хімікі хацелі б, але нямогуць атрымаць гэты лак. Можа выкарыстаннем лавы. З 3 ст. да н. э. Грэкі пачалі ужываць графіт (шэры колер). Манетная справа: Грэкі распаусюдзілі манетную справу, але яе радзімаю была Лідзія (малая Азія, турцыя). З глыбокай старажытнасці асноунымі металамі з’яуляліся золата, срэбра, медзь. Толькі у спарце грошы выраблялі у выглядзе доугіх жалезных прутоу. Пісьмовасць: Пісьмовым матэрыялам спачатку быу папірус. Яго у грэцыю завозілі з Егіпта. У 3 ст. да н. э. З’яуляецца пергамент – тонкая цялячая скура. Выраблялі у малай Азіі, горад Пергам, Турцыя. Пісалі вострым металічным стрыжнем на достачках, якія былі пакрыты воскам. Таксама маглі пісаць на чарапках посуду, якія яшчэ называлі астраком. Яны ужываліся пад час выбарау у грэкау. На іх пісаліся імены і кідаліся у адпаведную пасудзіну. Той, які набірау менш усяго галасоу падвяргауся астракізму. Вайсковыя справы: Грэчаскія гарады былі умацаваны вялікімі сценамі з блокау, якія былі складзены насуха. Вакол сцен быу выкапаны сухі і шырокі роу. Прызначэнне рва: Для таго, каб вораг не мог падкаціць да сцен тараны. Узбраенне грэкау: кароткі меч, які быу пашыраны знізу, шлем паусферычнай формы. Пахавальны абрад: Крэмацыя і інгумацыя. Нябожчыку клалі у руку манету, для таго, каб было чым расплаціцца за перавозку на той свет. Пасля зверху узводзілі курган. Спорт і гігіена: Грэкі родапачанальнікі алімпійскіх гульняу – 776 год да н. э. Для гульняу яны будавалі спецыяльныя стадыены, дзе гэтыя гульні праводзіліся. Для саскаблівання поту і пылу выкарыстоуваліся спецыяльныя бронзавыя нажы – стрыгелі. Харчаванне: Яно было сціплым: гародніна (фасоль, капуста), хлеб (ячменны, пшанічны), віно з вадой, рыба, мяса елі мала і рэдка, а таксама хлеб з аліукавым маслам. У спарце было стражэй: калі мужчына папрауляуся, то яго выганялі з паселішча, а кухара скідвалі са скалы.

Пытанне 25: Археалогія старажытнага Рыма.

У гісторыі рыма таксама вылучаюць тры перыяда: царскі, рэспубліканскі, імператарскі. Асноуная форма паселішча – урбгарадское паселішча. Аснову планіроукі складала плошча (форум). На плошчы знаходзіліся грамадскія установы, храмы. Плошча форума і вуліцы, якія падыходзілі да яго, былі вымашчаны цесаным каменем. Пад вуліцамі рабіліся водасцекі, быу праведзены водаправод. Рымляне вынайшлі бетон, брушчатую цэглу. Рымляне пракладвалі да сваіх калоній дарогі, якія не перасякаліся. Рымляне пачалі узводзіць масты і водаправоды. Водаправод уяуляу сабой набор гліняных труб – акведук. Агульная даужыня водаправода дасягала прыкладна 400 кіламетрау. Грэкі далі рымлянам лазні ( пабудовы у якіх займаліся спортам). Рымляне таксама з’яуляюцца вынаходнікамі грамадскіх прыбіральняу (Віспасіан увеу падаткі на іх). Прыбіральні – аумаціумы. Рымляне з’яуляліся вынаходнікамі публічных дамоу (Латріна). Рамяство: У рымлян рамяство дасягнула вельмі высокага узроуню. Прылады працы, якія выкарыстоуваюцца у наш час былі вядомы у Рыме ( малаткі і іншыя). У ювілірнай справе рымляне пачалі упрыгожваць свае упрыгожванні драгацэннымі камянямі. У сельскай гаспадарцы рымляне вынайшлі плуг з колам, які выкарыстоувауся на цяжкіх камяністых глебах, вынайшлі жатку. Рымляне вынайшлі першыя каменныя жарнава, а таксама у рымлян з’явіліся самыя першыядзяныя млыны. Медыцына: Яна знаходзілася на вельмі высокім узроуні свайго развіцця для свайго часу ( пратэзіраванне зубоу). Дамскі туалет: Рымляне вынайшлі і распаусюдзілі першую у свеце парфюму, а таксама яны вынайшлі першыя шкляныя флакончыкі, у якіх змяшчалася гэтая парфюма. У рымлян таксама існавалі касцяныя грабеньчыкі, біжутэрыя, а таксама люстэркі. На пярсценках пісалі: Кахай мяне, кахаю цябе, вернасць нясмеротная. Пісьменнасць: Рымляне пісалі на пергаменце. Рымляне таксама пісалі на дашчэчках, якія называліся цэрамі. На іх пісалі спецыяльнымі стрыжнямі – стыло (палка). Кераміка: Па свайму прызначэнню быу як і у грэкау. Яна была таксама вельмі прыгожая. Сталовы посуд пакрывауся чырвоным лакам, а замест роспісу выкарыстоуваліся налепы. Відовішчы: Рымляне здолелі прыспасобіць тэатры грэкау пад такія відовішчы, як гладэатарскія баі. Найбольш вядомая пабудова – калізей. Ваенная справа: Рымляне былі цудоунымі ваярамі. Але яны амаль не выкарыстоувалі лукау і стрэл. Затое яны з’яуляюцца вынаходнікамі катапульты. Рымскі меч меу даужыню 60 см. і называуся гладіус. Харчаванне: Рымляне былі гурманамі. У іх існавалі шматлікія розныя стравы: розныя сарты хлеба, вінаграда. Таксама яйкі, пірожныя, віно, місная ежа, рыба і іншае. Пахаванні: Рымляне не хавалі памерлых у горадзе. Памерлых хавалі за гарадскімі сценамі. Узнікаюць радавыя пахаванні.

Пытанне 27: Археалогія скіфау.

Скіфы (7 ст. да н. э. – 3 ст. н. э.). Ні пра адзін з народау Еуропы столькі не пісалі грэчаскія гісторыкі у старажытнасці, сколькі пра скіфау. Скіфы мелі з грэкамі самыя цесныя стасункі: эканамічныя, палітычныя і культурныя. Часам гэтыя адносіны былі і неміралюбівымі. Здабыткі скіфскай культуры значныя, што далічваюцца да лепшых узорау мастацтва. Шэдэуры скіфскага мастацтва экспануюцца у буйных музеях Еуропы, Азіі, Амерыкі. А у археалагічных установах Расіі і Украіны есць нават адзел скіфасармацкай культуры. Увогуле гэтым народам прысвечаны цэлы раздзел навукі – скіфалогія. Калі казаць коратка, скіфы – іранамоуныя народы пауднева-усходняй Еуропы , якія межавалі з антычным светам у 7 ст. да н. э. – 3 ст. Крыніцы: 1. Пісьмовыя звесткі антычных аутарау (Найбольш поуны твор – работа Герадота “Гісторыя” (5 ст да н. э.). 2. Археалагічныя раскопкі (паходжанне скіфау). Паводле міфалогіі скіфы – нашчадкі сыноу Геракла. Паводлі гістарычнага апавядання герадота, скіфы – з тэрыторыі Азіі. Паводле археалагічных дадзеных, скіфы паходзяць з пазаволгі. Гэта не супярэчыць гістарычнаму паданню “Волга – рубеж Еуропы і Азіі”. Менавіта там размяшчауся арэал помнікау зрубнай археалагічнай культуры, носьбіты якія звязваюцца з продкамі скіфау. Рассяленне скіфау: У 7 ст. да н. э. Скіфы пераходзяць Волгу і займаюць стэпы у нязоуях Дона і Дняпра, выцеснеушы адтуль плямены кемерыйцау. Племенная структура скіфскага этнаса: Герадот вылучау царскіх скіфау, скіфау земляробау, скіфау аратых (земляпахары). Царскія скіфы як відаць з назвы кіравалі астатнімі. Паселішчы скіфау: Герадот адзначае, што скіфы не мелі гарадоу – умацаваных паселішчау, але яго заувага будзе слушнай толькі да 5 ст. да н. э., калі скіфы вялі качавы лад жыцця. У скіфскіх пахаваннях сустракаюцца мініятурныя домікі – павозкі, у якіх скіфы жылі. У прыканцы 5 ст. да н. э. Узнікаюць у скіфау ужо умацаваныя паселішчы-гарадзішчы. Сярод паселішчау па памерах і значымасці вылучаюць гарадзішча Каменскае (каля вескі Каменка, Україна). Плошча гэтага гарадзішча – 1200 гектарау. Яно умацавана двума лініямі валоу і ровам. Мела акропаль плошчай 32 гектара. Па-за межамі акропаля размяшчалася паселішча гандляроу, металургау і кавалеу. Раскопкі сведчаць, што жытламі скіфау былі наземныя драуляныя хаты і паузямлянкі, а таксама у паселішчах скіфау існавалі печы для варкі жалеза. Навукоуцы лічаць, што гэтае гароадзішча было палітычным і гандлевым цэнтрам у 5-3 ст.ст. да н. э. Акропаль на гэтым гарадзішчы быу месцам пражывання скіфскага цара і яго акружэння. Занятак скіфау: Пераважала жывелагадоуля. Разводзілі коней і авечак, менш буйную рагатую жывелу. Выяулена ворнае земляробства, якім займаліся скіфы. Скіфы сеялі проса, бабовыя. Былі знаемы з усімі відамі рамествау: металаапрацоука, ювелірная і ганчарная справа, апрацоука скуры, косці, футра. Харчаванне скіфау: Пераважала мясное харчаванне. Аб гэтым сведчаць знаходкі костак свойскай і дзікай жывелы. Мяса скіфы варылі у вялікіх медных катлах. У якасці напояу ужывалі малако каровы, авечак, кабыліц, віно. З ласункау у скіфау былі грушы, яблыкі, арэхі, мед, вінаград. Посуд: гліняны, драуляны, металічны. Адзежу выраблялі са скуры: штаны, куртка, чаравікі, конусападобныя шапкі. Узбраенне і ваенная справа: Скіфы былі добрымі ваярамі, спрытнымі вершнікамі і адмысловымі лучнікамі. Персідскі цар дарый першы , які здолеу падпарадкаваць грэкау, але скіфау не змог. Асноунае узбраенне скіфау – лук і стрэлы. Наканечнікі стрэлау былі бронзавыя, утульчатыя, трохлопастныя з шыпам. У палеце такая страла іздавала моцны жужжачы гук, які вельмі палохау ворагау. Для пешага бою скіфы ужывалі кароткі меч – акінак. Даужыня мяча – 40-60 см. Старшыня лезвія – 4,5 -6 см. Меч насілі з правага боку бліжэй да спражкі пояса. Рэлігія скіфау: політэізм. У скіфау было шмат багоу, якіх яны перанялі ад грэкау. Яны былі больш за усе звязаны з вайсковай справай (Зеус – вярхоуны бог, культ Геракла). Пахаванне скіфау: абрад інгумацыя, цела змяшчалася у яму, а зверху насыпалі курган. У падкурганную яму і насып лажылі пахавальны інвентар: зброя, прылады працы. Памеры насыпу кургана залежала ад статуса уладальніка. Асабліва шыкоуна рабіліся пахаванні скіфскай знаці і скіфскіх цароу (4 ст. да н. э.). Найбольш знакамітымі з’яуляюцца пяць пахаванняу скіфскай эпохі (шэдэуры сусветнага мастацтва): Назваць пяць пахаванняу: 1. Куль-Оба: у перакладзе з татарскай мовы перакладаецца як пагорак. Размешчаны: Крым недалека ад горада Керч. Гісторыя даследвання: 1830 год: Галоуны штаб імператарскай вялікасці па вайсковай патрэбе пасяліць тут, каля горада Керч, сотню матросау. Трэба было хутка пабудаваць дамы, а для будауніцтва патрэбен быу песок. І поле зроку будаунікоу трапіу курган. Пры яго знішчэнні пачалі трапляцца дробныя залатыя рэчы. Афіцэры зауважылі гэта і зразумелі, што гэта помнікі археалогіі і выклікалі навукоуцау. Праз колькі часу быу выяулены склеп складзены з каменных блокау. Але калі яго ускрылі, то было высветлена, што гэты курган быу аграблены яшчэ у старажытнасці. Але у другіх месцах было высветлена шмат залатых рэчау. Гэты курган належау цару. На галаве у яго была шапка з войлаку (лямцу), упрыгожаная нашытымі на яе залатымі бляшкамі, побач нябожчыка ляжалі лук і стрэлы. Недалека ад цара знойдзены жанчына і раб. Жанчына была знатнага паходжання. На яе шыі была масіуная залатая грыуня. Завушніцы былі настолькі тонкай работы, што малюнак было цяжка разглядзець. Пры жанчыне было знойдзена бронзавае люстэрка. Ся род знаходак асаблівую увагу займае збан, які быу зроблены з электра (сплау золата і серабра). На ім былі выявы з побыту скіфау: два скіфа вядуць гаворку, воін нацягвае лук, адзін другому выдзірае зуб, перавязванне параненай нагі. Гэтыя сцэны абазначаюць: паусядзеннае жыцце і побыт скіфскага насельніцтва, міфалогію скіфау. 2. Чартамлык (Запарожжа): Гэтьа самы высокі курган сярод скіфскіх пахаванняу (больш за 20 метрау). Курган насіу сляды рабауніцтва. Але быу знойдзены футляр (каучан) для лука – гарыт. Футляр быу зроблены з тоустай скуры, а таксама быу упрыгожаны залатымі пласцінамі. На ім былі выявы з траянскага эпасу (жыцце героя Ахіла). Для пахавання, якое належала жанчыне, была знойдзена сярэбраная ваза вышыней 1 метр. На плячах вазы былі выявы скіфау з канямі. Сабрана 2500 залатых вырабау. 3. Салоха (Запарожжа): Вышыня пахавання складала прыкладна 18 метрау. Было знойдзена два пахаванні. Адно пахаванне было аграблена, а другое – цэлае. Гэтае пахаванне належала цару. Была знойдзена зброя. Разам з царом былі выялены зброяносец, конюх, наложніца. Самая шыкоуная знаходка – залаты грэбень памерам 10 на 12 см. і вагой 300 грамау. Гэты грэжбень меу 19 доугіх зуб’яу, якія былі зверху фрызам, створаным з фігур львоу. Над ім кампазіцыя: троя скіфау вядуць бой адзін з адным. 4. Тоустая магіла (Запарожжа): Першае, што кінулася – сляды вялізарных жальбін (памінак). Згодна падлікам навукоуцау, на жальбінах было з’едзена 13 тон мяса на тры тысячы чалавек. Пахаванне належала скіфскай царыцы. Самая каштоуная знаходка – залатая пектаграль (пектус – грудь). Гэта ювілірнае упрыгожанне было зроблена у выглядзе паумесяца. Дыяметр яго 30 см. Маса яго амаль 1 кг. Ен дзяліуся на тры ярусы. На першым ярусе паказаны сцены барацьбы драпежных жывел. На другім ярусе – выява расліннага арнамента, На трэцім ярусе – быт скіфау (скіф доіць авечку, шые вопратку). 5. Гайманавая магіла (Запарожжа): Вышыня гэтага кургана складае прыкладна 8 метрау. У ім была знойдзена чаша, пакрытая золатам. На ей выява двух цароу у парадным строі. Пры ніх атрыбуты царскай улады. Падсумаванне і далейшы лес скіфау: Вырабы маюць хутчэй за усе грэчаскае паходжанне і былі зроблены па заказу для скіфскай знаці. Для вырабау характэран драпежны стыль. У 2 ст. да н. э. Скіфы былі выціснуты сарматамі у Крым. У крыму скіфы заснавалі сваю сталіцу, які знаходзіцца зараз недалека ад Семфіропаля. Выяулены умацаванні, пабудовы з каменю. У 3 ст. скіфы былі знішчаны готамі (нямецкія плямены). Постфактум: Скіфы і сарматы былі на столькі папулярны ва Усходняй Еуропе, што многая эліта пачала далучаць свае паходжанне да сарматау. Шляхта ВКЛ лічыла сабе продкамі сарматау; рускае дваранства вяло свае паходжанне ад скіфау.

Пытанне 28: Археалогія сарматау.

Гэта усходнія суседзі скіфау. У 9-8 ст.ст. да н. э. Пад назвай сарматы пражываюць у стэпах паміж Волгай і Уралам. Герадот адзначау, што сарматы былі жаночакіруемымі. У жаночых пахаваннях былі знойдзены пацеркі, бронзавыя люстэркі, сустракаецца таксама зброя. Згодна з паведамленнем Герадота для таго, каб стаць жанчынай сарматка павінна была забіць ворага. Для таго, каб ей было зручнее страляць з лука, яна адразала сабе 1 грудзь (правую). Адсюль і іх назва амазос – бязгрудая. Узбраенне сарматау:Сарматы у адрозненні ад скіфау баявыя дзеянні вялі вярхом на кані. Доугі вузкі меч. Наканечнікі стрэл былі жалезныя, чэрэнілковыя. Сарматы пачалі ужываць кальчугу. У 2 ст. да н. э. Сарматы пераходзяць Дон і выцясняюць скіфау. Абрад пахавання: інгумацыя. Па пахавальных рэчах скіфы амаль не адрозніваліся ад сарматау, толькі па упрыгожванням. Упрыгожанні скіфскіх і сарматскіх пахаванняу: Скіфскія упрыгожванні былі зроблены па грэчаскаму стылю, Сарматскія упрыгожванні былі зроблены у рымскім стыле (упрыгожаны каштоунымі камянямі). 2 ст. сарматау выцясняюць аланы. У 4 ст. сарматау разбіваюць гуны, частка з іх вырашала перайсці за Кауказкі хрыбет, дзе сарматы і пасяліліся. У нашы дні – асіціны. Яны называюць сваю краіну Аланіяй. Асіцінская мова лічаць вучоныя вельмі падобная на сарматскую. Назва Дон у перакладзе з асіцінскага азначае рака. Знаходкі сарматскай культуры на тэрыторыі Беларусі: бронзавыя палярованыя люстэркі, наканечнікі стрэлау. На поудні Беларусі да нашага часу існуюць тапонімы, якія звязаны з сарматскай мовай, з скіфскімі пляменамі (паселішча у Крыме). Постфактум: Скіфы і сарматы былі на столькі папулярны ва Усходняй Еуропе, што многая эліта пачала далучаць свае паходжанне да сарматау. Шляхта ВКЛ лічыла сабе продкамі сарматау; рускае дваранства вяло свае паходжанне ад скіфау.

Пытанне 29: Этнагінез ранніх славян.

Актуальнаць: Славяне у параунанні з іншымі народамі малады этнас. Славяне – даволі вялікі этнас, на свеце іх налічваецца 300 мільенау чалавек. Дасягненні славянскай культуры увайшлі у скарб дасягненняу усяго чалавецтва. У той жа час праблема паходжання гэтага этнасу надзіва складаная, магчыма з-за таго, што пісьмовых крыніц аб іх вельмі мала. Таму у вырашэнні гэтага пытання маюць дадзеныя археалогіі. Таму у некаторых установах Украіны і Расіі есць цэлыя адзелы па вывучэнню славянскай археалогіі. Да нядауняга часу існавала міжнародная унія аб славянскіх народах. Яна праводзілася раз у пяць гадоу. Два апошнія з’езды адбыліся у Ноугарадзе і Кіеве. Этнагенез Усходніх славян: У станауленні усходнеславянскай культуры можна вылучыць тры этапа: 1. Прадславянскі, 2. Старажытнаславянскі, 3. Летапісны. 1. Прадславянскі (пачатак 2 – канец 1 тыс. Да н. э.). Асноуны рысы этапа: У 15 ст. да н. э. Заходнюю частку Польшчы займаюць плямены прадлужыцкай культуры. Усходнюю частку Польшчы займаюць плямены тшыцінецкай археалагічнай культуры. У 13 ст. да н. э. Гэтыя культуры зліваюцца. У выніку гэтага утвараецца адзіная археалагічная культура. Помнік культуры: найбольш вядомае гэта гарадзішча Біскупін (6 ст. да н. э.). На аснове лужыцкай узнікае паморская археалагічная культура. У 4 ст. да н. э. Плямены гэтай культуры пранікаюць на захад – на тэрыторыю Украіны і Беларусі. Некаторыя даследчыкі бачаць у носьбітах гэтай культуры продкау славян. У той жа час у прадметах гэтай культуры есць таксама рысы кельцкай і балцкай культур. Таму аднесці прадстаунікоу паморскай археалагічнай культуры можна да балтау і да кельтау. У канцы 2 ст. да н. э. на тэрыторыі паморскай культуры у выніку розных сінтытычных працэсау утвараецца пшэворская культура. Гэта культура поліэтнічная. У ей прысутнічаюць рысы старажытных кельтау, германцау, балтау, а таксама ранніх славян. Чыстыя монаэтнічныя паселішчы на тэрыторыі гэтай культуры вылучыць немагчыма, таму яе немагчыма аднесці да старажытных славян. 2. Старажытнаславянскі перыяд (1 ст. да н. э. – 5-8 ст. н. э.). На мяжы 2-1 ст.ст. да н. э. на поудні Беларусі і поуначы Украіны узнікае зарубінецкая археалагічная культура. Яна праіснавала да 3 ст. н. э. Некаторыя даследчыкі лічаць яе старажытнаславянскай. Але некаторыя навукоуцы бачаць у носьбітах гэтай культуры старажытных германцау, балтау. Ва усякім разе у носьбітах гэтай культуры адчуваецца уплыу кельтау. На поудзень ад зарубенцау на тэрыторыі падняпроуя і да Крыма паралельна існуе чэрняхоуская культура. Пісьмовыя крыніцы змяшчаюць на гэтай тэрыторыі старажытных антау, якіх старажытныя даследчыкі атаждяствляюць з раннімі славянамі. Але у матэрыяльнай культуры чарняхоускіх плямен утрымліваецца шмат элементау ад сарматау, готау (германскія плямены). Што не дае магчымасці цалкам лічыць гэтую культуру раннеславянскай. На прыканцы 2 – пачатку 3 ст. н. э. На тэрыторыі падняпроуя складваецца кіеуская археалагічная культура (праіснавала да 5 ст. н. э.). Большасць даследчыкау лічаць гэтую культуру раннеславянскай. Але некаторыя іншыя навукоуцы адносяць гэтую культуру да балцкай культуры, па прычыне таго, што у кіеускай культуры утрымліваецца шмат элементау з балцкай культуры. Хутчэй за усе тут адбывауся энфільтрацыі. На гэтай тэрыторыі адбывалася змешванне прышлага насельніцтва з мясцовым. І нарэшце у 6 ст. на тэрыторыі сучаснай Чэхіі узнікае сапраудная славянская культура. Упершыню помнікі гэтай культуры былі знойдзены яшчэ у 40-я гг. 20 стагоддзя чэшскім археолагам Іванам Баркоускім на тэрыторыі самой Прагі. З-за чаго гэтая культура і атрымала назву пражскай культуры. Гэтая культура лічыцца безумоуна славянскай, таму што з гэтага часу і на гэтай тэрыторыі носьбіты гэтай культуры упершыню успамінаюца у пісьмовых крыніцах пад назваю славяне. Гэта зафіксавана у творах візантыйскага гісторыка Пракопія Візантыйскага і готскага гісторыка Іардана. Этымалогія паходжання слова славяне: У некаторых навуковых выданнях можна сустрэць такое, што назва славяне паходзіць ад такіх слоу, як слава, слауны, слауныя. Верагодна, што такое абазначэнне будзе не вельмі дасканалым. У замежных мовах есць такія словы, якія сугучны гэтай назве. Напрыклад: slave – раб, slav – человек, славянін, slaven – рохля, хітры, няраха. Звычайна ганебныя мянушкі у той час прысвайвалі суседзям з якімі мелі пастаянныя сутычкі. У літаратурных славянскіх крыніцах немцамі называлі усе плямены заходняга паходжання. Пад гэтаю назваю славяне разумелі усіх тых, хто гаварыу на незразумелай мове. Для раннеславянскай культуры уласціва: Паселішчы прадстаулены гарадзішчамі і селішчамі. Апошнія размяшчаліся каля рэк і месцах прыдатных для жывелагадоулі. Селішчы камбінаваліся па 3-4 паселішчы на адлегласці 1-2 кіламетра. Плошча гэтых селішчау – 0,5-1 гектара. На такім паселішчы маглі існаваць адначасова 15-20 жытлау. Жытло: паузямлянка. Яе плошча была каля 20 метрау квадратных. Яна была прыкладна на метр апушчана у глебу. Сцены мелі зрубную або слупавую канструкцыю. Падлога глінабітная. У жытлах печы каменкі. А таксама існавалі гаспадарчыя пабудовы рознага тыпу, а таксама існавалі ямы-сховішчы. Сцены і дно гэтых ям абмазвалі глінай і нават абжыгалі гэтыя ямы унутры. У такіх ямах, як і у грэчаскіх піфасах, захоуваліся прадукты харчавання і многае іншае. Асноуным абрадам пахавання з’яулялася крэмацыя. Пахаванні рабілі па замежамі паселішча. Посуд грубаляпны. Сасуды вялікіх памерау. Сасуды былі выцягнутымі і мелі піканічную форму. Профіль мяккі. Таксама на славянскіх паселішчах сустракаюцца гліняныя патэльні. Сустракаецца плужны нож пад назваю чарэсла. Таксама у гэты час у ранніх славян пачынаюць з’яуляцца каменныя жарнава. Раннеславянская культура ахоплівае вялізарную прастору: ад Эльбы і Дуная на захадзе, а таксама да ракі волгі на Усходзе. Гэтыя культуры маюць мінімум сем варыянтау. Гэта сведчыць пра тое, што славянскі этнас далучау да сабе традыцыі мясцовай культуры, якія былі на гэтай тэрыторыі да славян. Напрыклад: старажытныя балты, старажытныя фіны і іншыя. Менавіта у сінтэзу славян праз усе гэта фарміруецца славянскі этнас. Адным з такіх накірункау рассялення ранніх славян адбывалася у такім накірунку, як поунач Беларусі – веска Хатомель. Але апошнімі даследваннямі цяпер ужо можна сцвярджаць, што фарміраванне славянскага этнасу адбывалася напоудні Беларусі – сучаснае Палессе (Петрыкау). Восьмае стагоддзе на аснове пражскай культуры узнікае лука райкавецкая культура. Прадстаунікі гэтай культуры з’яуляюцца раннімі прадстаунікамі летапісных драулян і дрыгавічоу. Дзевятае стагоддзе узнікае роменска-боршауская культура. Гэтая культура паклала пачатак такім пляменам, як радзімічам і севяранам. 7-8 ст.ст. – Басейн Заходняй Дзвіны. Тут таксама паяуляюцца плямены. Тут у гэты час існуе банцарауская і тушамлінская культура. Назвы утварыліся ад назвы паселішчау, каля якіх знайшлі помнікі гэтых культур. Адно з гэтых паселішчау, якое належала адной з гэтых культурзнаходзіцца каля Мінска. На пачатку 50-х гадоу 20 стагоддзя на месцы гэтага археалагічнага помніка была пабудавана пасялковая дача Цанавы. Паселішча на тэрыторыі Смаленшчыны. У прадстаунікоу гэтых культур сустракаюцца кольца бранзалетападобныя упрыгожванні. Навукоуцы мяркуюць, што менавіта на гэтай тэрыторыі існавалі такія плямены як дрыгавічы. Існуе думка, што менавіта на гэтай тэрыторыі адбывауся працэс славянізацыі балтау. Менавіта на тэрыторыі паміж Зах. Дзвіной і Верхнім Дняпром узнікае група выцягнутых курганоу. Гэтыя курганы маюць у плане выцягнуту авальную форму. У гэтых курганах знаходзіліся пахаванні цэлых радоу. Доугія курганы па сваіх памерах мелі даужыню 8-10 метрау і вышыню 1-2 метра. Абрад пахавання: крэмацыя. Для гэтай археалагічнай культуры быу характэран ляпны посуд з гліны.Таксама для гэтай культуры былі характэрны бронзавыя упрыгожванні: лірападобныя спражкі, брамкі. Таксама у гэтай археалагічнай культуры з’яуляюцца валютападобныя нажы. Імі карысталіся жрацы. 9 ст. – на тэрыторыі Заходняга Падзвіння і Смаленскага Падняпроуя узнікае такая летапісная археалагічная культура як крывічы.

Пытанне 30: Летапісныя славяне: этнонімы, рассяленне, этнічныя назвы.

Пад летапіснымі славянамі разумеюць тых славян, якія у адрозненні ад ранніх славян трапілі пад сваімі уласнымі іменамі на стронкі уласнаславянскіх крыніц. Пад старажытным усходнеславянскім летапісам – “Аповесць мінулых гадоу” 12 стагоддзя, Нестар. На падставе больш ранніх летапісау. Аутар спрабуе па-свойму вырашыць праблемы этнагенезу славян. З-за адсутнасці адпаведнай інфармацыі вырашае яе у традыцыях тых часоу: славяне паходзяць ад біблейскагаАфета, адзін сын Ноя. Невядома колькі часу вандравалі яго нашчадкі, але селі славяне на Дунаі. Адтуль разышліся у розныя бакі. Нестар называе усходніх, заходніх і паудневых славян. Некаторыя з іх дайшлі да нас пад іх уласнымі іменамі, якія захаваліся і па сення: чэхі, славакі, сербы, харваты і іншыя. Усходнія славяне: У “Аповесці мінулых часоу” згадваецца 14 усходнеславянскіх пляменау. Аутар называе і месца іх пражывання: у вярхоуях ракі Днепр і Волгі пражывалі крывічы, басейн ракі Акі насялялі вяцічы, на поудзень ад крывічоу паміж Дзвіною і Прыпяццю пражывалі дрыгавічы, На усход ад дрыгавічоу на раке Сож пражывалі радзімічы, на поунач ад дрыгавічоу пражывалі драуляне. На усход ад іх (рака Севера – Данецк) пражывалі севяране, у раене Кіева пражывалі паляне, на поуначы украіны (Палессе) пражывалі валыняне, на тэрыторыі крпат пражывалі Харваты. Па рацэ Днестр і Паудневы Буг пражывалі улічы і дзіверцы. Але першыя тыя ж самыя крывічы, што рассяліліся па рацэ Палата, пра што гаворыць і летапіс. Другія археалагічна не вылучаюцца. На прыканцы 19 стагоддзя рускі археолаг Аляксей Спіцын праводзіць археалагічныя раскопкі, у выніку якіх быу вылучаны археалагічны матэрыял, які належау усходнім славянам. У выніку такой работы у яго узнікае свая навуковая канцэпцыя, якая атрымала назву “расселеніе древніх рускіх племен по археологіческім данным”. Апублікавау у у часопісе “журнал просвяўенія народного населенія”, 1899, №7-8. Ен прыходзіць да высновы, што амаль палова гэтых пляменау мела свае спецыфічныя жаночыя упрыгожванні, якія мелі свае своеасаблівыя рысы і пэуныя асаблівасці. Крывічы: ім належаць бранзалетападобныя з завязанымі канцамі упрыгожванні, Наугародскія славене: ромба шчытковыя, Радзімічы – Сяміпрамячневыя, Радзімічы – сямілопастныя, Севяране – спіралепадобныя, перцепадобныя – належалі усім славянам. Далейшыя даследвані спіцына і іншых археолагау выявілі не толькі спецыфічныя жаночыя упрыгожванні, але і спецыфічныя пахавальныя абрады, якія даюць меркаванне, што яны будаваліся на мясцовым субстраце.

Пытанне 31: сакральныя помнікі дахрысціянскай пароы усходніх славян.

Славяне мелі політэізм. Галоуным богам быу Пярун. У ранніх летапісах не меу месца для набажэнствау. Свяцілішча, капішча – нагадвалі гарадзішча, невялікіх памерау, Умацавана валамі і равамі (СВЯЦІЛІШЧЫ, трэбішчы, капішчы, кумірніцы, храмы ідальскія, дахрысціянскія культавыя збудаванні, месцы маленняў і ахвярапрынашэнняў усх. славян і суседніх народаў. Былі С. радавыя, племянныя і для некалькіх суседніх плямён. Найчасцей С. прысвячаліся Перуну, на іх устанаўлівалі ідалаў. Размяшчаліся на ўзвышшах, астра-вах і мысах сярод балот, на берагах азёр і рэк, зрэдку насыпаліся штучна (круглыя ці авальныя пляцоўкі дыям. 14—30 м з прыпаднятым цэнт-рам або ўпадзінай усярэдзіне). Месцам С. былі таксама камяні-следавікі, узгоркі культовый, крыніцы культавыя. Ушаноўваліся свяшчэн-ныя дрэвы (асабліва дуб як дрэва Перуна) і гаі. С. ўзніклі ў каменным веку. У неаліце некаторыя з іх прасочваюцца архе-алагічна. Да перыяду энеаліту адносіцца С: ў Сабацінаўцы (Украіна), якое ўяўляла сабой глінабітнае збудаванне пл. 70 м' з вялікай печчу, алтаром 1 гліняным «рагатым тронам». Да сярэд-няга перыяду эпохі бронзы належаць 2 С. ў Пустынцы (Украіна, на 3 ад Чарнігава), пакінутыя насельніцтвам гшцінецкай культуры. Адно драўлянае С. мела форму ратонды і было звязана з аграрнай магіяй. Равок унутры ратонды быў запоўнены абломкамі мноства зерняцёрак, попелам і дробнымі кальцыні-раванымі касцямі. Знойдзена пасудзіна з адбіткам зярнят і крамянёвы серп. Другое С.— паўзямлянка з гліняным ахвярнікам у цэнтры. Меліся 2 агнішчы і ямкі-пахаванні з касцямі ахвярных жывёл; мяркуецца, што тут стаялі іда-лы. Верагодна, што С. такога тыпу існавалі на Пд Беларусі. На Украіне помнікамі абшчыннага культу асобных паселішчаў былі т. зв. попельнікі, якія датуюцца 11 — 13 ст. да н. э. Найб. ран-нія э іх узніклі ў белагрудаўскай культу­ры, насыпаліся і ў скіфскія часы. Попельнікі былі рэшткамі рытуальных вогнішчаў у гонар бога сонца. У раннім жал. веку на гарадзішчах Украіны былі і глінабітныя ахвярнікі. С. зарубінецкай культуры вядомы па раскопках селішча Грудок (Бранская вобл.). Тэта круглая ў плане пабудова дыям. 5 м. Знойдзена егіпецкая пячатка 1—3 ст. н. э. з блакітнай пасты, на ёй выява льва. Побач з круглай знаходзілася яшчэ адна па­будова, у якой выяўлены посуд з магіч-нымі знакамі, прысвечанымі аграрнаму культу. Паводле меркавання Б. А. Ры­бакова, у ёй захоўваўся свяшчэнны посуд, а ў круглым памяшканні адбыва-ліся цырымоніі прыгатавання свяшчэн нага варыва. У цэнтры С. быў круглы глінабітны ахвярнік-агнішча. Каля яго стаялі драўляныя ідалы: вялікі і 2 мен-шыя. У цэнтры канічнага даху шырокая дымавая адтуліна. Мяркуецца, што гэта С. было прысвечана Макошы, якую ў дачыненні да купальскай абраднасці наэывалі Купалай. 2 меншыя ідалы ўвасаблялі Ладу і Лёлю. На гарадзі-шчы-сховішчы Тушамля (Смаленская вобл.) у 2-й чвэрці 1-га тысячагоддзя н. э. мелася С. у выглядзе круглай пляцоўкі дыям. 6 м, абкружанай слупа-мі, што стаялі з інтэрвалам 20—35 см. У цэнтры агароджы стаяў драўляны ідал гал. бажаства. Захаваліся так­сама свяцілішчы 5—7 ст. часоў банцараўскай культуры (Смаленская вобл.). У 8—12 ст. былі пашыраны гарадзішчы-свяцілішчы. Найб. вядомае з даследаваных на ўсх.-слав, землях С. на гары Богіт каля р. Збруч (Украіна). На Беларусі найб. канцэнтрацыя С. наглядаецца ў паласе галоунага Еўрапейскага водападзелу. Пра наяўнасць тут С. сведчаць тапонім Святое возера, Красная тара, Божая горка, Валова гара, Турав'а гагя Перунова гара, Святы камень, Дажбогаў камень. Змееў камень i інш. Верагодна, што распаўсюджаньві легенды пра ўзгоркі, на якіх стаям цэрквы або касцёлы, што праваліліся над зямлю, указваюць на існа-ванне ў тых месцах дахрысціянскі» культавых аб'ектаў. Захаваліся ле­генды пра язычніцкія месцы пакла-нення на гарадзішчах Войстак (Смаргонскі р-н). Хоўхлава (Мала-дзечанскі р-н), Свір (Мядзельскі р-н), ахвярнікаў Лоск (Валожынскі р-н), каля в. Рудобелка (Акцябрскі р-н) і інш. Можна меркаваць што існавала С. (капішча) на месгщ пазнейшай царквы ў г. Крычау, Паводле издания, запісанага ў сярэд.чіне 19 ст.. каля Валова воз., што на ўскраіне Полацка, знаходзиліся С. (капішчы) Перуна і Бабы Ягі. Паводле археал. і этнаграфічных даных можна меркаваць, што С. існавалі каля вёсак Бікульнічы і Турэц-2 Полацкага, Хільчыцы Жытка-віцкага, Радагошча Навагрудскага, Кіявец Крупскага, Лапухова Сло-німскага р-наў, г. Косава (урочышча Мерачоўшчына) Івацэвіцкага р-на, на востраве Богінскага возера у Браслаўскім р-не і інш. Найбольш даследаваны С: «Дзявочия гара*, Верхаўлянскае свяцілішча, Крамянецкае свяцілішча, Гудавіцкае севяцілішча, Ходасавіцкае свяцілігйча. Пасля прыняцця хрысціянства мно-гія С. былі прыстасаваны да патрэб царквы і набылі функцыі прошчаў, у сувязі з чым частка іх у рэлікта-вай форме захавалася да 20 ст.). Культурны слой тут адсутнічае, ці нязначнай таушчыні. Яны падзяляюцца на гарадскія (Вывучаны у Кіеве і пад Ноугарадам) і сельскія (вывучаны у Рагачоускім раене). Свяцілішча – пляцоука роуная, на цэнтры устаноулена статуя галоунага бога з дрэва або з каменю. Захаваліся толькі каменныя. На тэрыторыі Беларусі – пад Слонімам і пад Шкловам. Да помнікау язычніцтва адносяцца камяні-следавікі (СЛЕДАВІКІ, камяні-валуны з поўнасцю ці часткова выбітай выявай слядоў чалавека (імітацыя босай ці абутай ступні або рукі) або розных жывёл ці міфічных істот. Распаўсюджаны ў Еўропе і Азіі, трапляюцца ў Афрьщы. С— праяўленне язычніцкіх культаў. Есць падставы лічыць, што культ камянёў-С. узнік у бронзавым веку, паводле меркавання А. А. Фармозава, у 2-м тысячагоддзі н. э. Паводле шведскага археолага Б. Альмгрэна, у 2-й пал. 2-га тысячагоддзя да н. э. існавала строгая забарона ствараць выявы божастваў. Але зварот да нябачнага бога вымушаў чалавека шукаць адзнакі яго бачнай прысутнасці. У сувязі з гэтым з'явіліся выявы «слядоў Бога>. На Беларусі вядома больш за 70 С, сканцэнтраваных пераважна на Пн і ў цэнтры. Найбольш вядомыя з іх каля вёсак Дзераўно (Лагойскі р-н), Куцаў-шчына (Капыльскі р-н), Малькавічы (Ганцавіцкі р-н), Наўгароды (Міёр-^скі р-н), Сянежычы (Навагрудскі Р-н) і інш. Мясц. назвы С: Божы след (слядок), След Божай Маці, След Хрыста, Чортава ступня і інш. Найбольш пашыраны С. са слядамі чалавека. У большасці выпадкаў адзін, бывае два (звычайна след Дарослага і дзіцяці) і больш. Велічыня следу звычайна натуральная, глыб. 1—3 см. Побач са слядамі чалавека могуць быць выбіты ямкі, капыты. Сустракаюцца камяні і са слядамі жывёл (аленя, зайца, мядз-ведзя, лісіцы, ваўка, быка, казы, ката). Аб большасці С. бытуюць паданні, паводле якіх раней камяні нібыта былі мяккімі і розныя істоты пакідалі на іх сляды. Вада са слядоў лічыцца святой і гаючай, да камянёў носяць ахвяраванні. 3 па-шырэннем хрысціянства многія С. набылі функцыі прошчаў.) – камяні з адбіткам чалавека. У хрысціянскія часы на іх выбівалі крыж, рабілі надпіс – Барысавы камяні, Рагвалодавы камяні. Некаторыя дрэвы – дуб. Апошнія ахвяры зафіксаваны у 19 стагоддзі.

Пытанне 32: балты эпохі сярэднявечча: каменныя курганы і каменныя магілы.

КАМЕННЫЯ КУРГАНЫ, збуда ванні, цалкам складзеныя з камянёў, ці ўзведзеныя з камянёў і зямлі. Найчасцей гэта невысокія (рэдка больш за 0,5—0,8 м) плоскія насы­пы дыям. ад 6 да 18—20 м. Пашы-раны ў Верхнім і Сярэднім Паня-монні, сярэднім цячэнні Зах. Буга. Даследавалі ў канцы 19— пач. 20 ст. М. П. Авенарыус, Э. А. Воль-тэр, В. А. Шукевіч, М. Я. Янчук, С. Крукоўскі, у сярэдзіне і 2-й пал. 20 ст.— У. Антаневіч, I. В. Біруля, Я. Ясканіс, В. В. Сядоў, Т. М. Каробушкіна, Я. Г. Звяруга і інш. Боль­шасць сучасных даследчыкаў лічыць каменныя курганы пахавальнымі помнікамі заходнебалцкіх (ятвяжскіх) плямён 1-га —пач. 2-га тыся­чагоддзя н. э. У найб. ранніх К. к. пахавальны абрад — трупапалажэнне. У 3—4 ст. побач з трупапалажэннямі сустракаюцца трупаспаленні. На рубяжы 4—5 ст. абрад трупаспалення становіцца пануючым. У пач. 2-га тысячагоддзя трупаспаленні зноў замяняюцца трупапалажэннямі. У курганах з трупапалажэннямі (ранніх і позніх) было звычайна адно, у выключных выпалках 2 і бо­льш пахаванняў. Курганы з трупаспаленнямі нярэдка змяшчалі 2—3 і нават больш за 10 пахаванняў (т. зв. «сямейныя курганы»), Пахавальны інвентар у курганах 2—4 ст. разнастайны. У мужчынскіх пахаваннях прадметы ўзбраення, рыштунку конніка і баявога каня (наканечнікі коп'яў, умбоны шчытоў, шпоры, цуглі), у жаночых — упрыгожанні (шыйныя грыўні, бранзалеты, пацеркі) і дробныя прылады працы (іголкі, прасліцы). У курганах 5—10 ст. з трупаспаленнямі інвентар значна бяднейшы. Рэчы, ха-рактэрныя для позніх жаночых трупапалажэнняў: пярсцёнкападобныя і трохпацеркавыя скроневыя кольцы, бляшкі ад налобных павязак, бранзалеты, пяр-сцёнкі; для мужчынскіх — наканечнікі коп'яў, крэсівы, спражкі. У каменных курганах 11—13 ст. сустракаюцца рэчы балцкіх і славянскіх тыпаў, што сведчыць пра славянізацыю балцкіх плямён. На Беларусі К. к. вядомы каля вёсак Ясудава, Падрось, Каўпакі, Кашалі, Войская, Свішчова, Трасцяніца, Ратай-чыцы і інш. КАМЁННЫЯ МОПЛЬніКІ, пахавальныя помнікі канца 10—17 ст., якія вызначаюцца наяўнасцю камен­ных вымастак над магіламі. Вылу­чаны ў асобны тып старажыт-асцей бел. Панямоння. Вывучаць іх на Беларусі пачалі ў 1884—95 В. А. Шукевіч і Э. А. Вальтэр (у 10 могільніках ускрыта каля 200 пахаванняў). Яны вылучаюць 2 тыны пахаванняў — каменныя курганы і каменныя магілы, аднак паслядоўнае іх размежаванне на аснове розніцы ў канструкцыях каменных вымастак, пахавальным абрадзе і інвентары не было праведзена. Рэчы з даследаваных імі могільнікаў у асн. страчаны. У 1930-я г. А. Дз. Каваленя вывучаў адзінкавыя пахаванні ў К. м. Віцебскай і Мінскай абл. па рэках Бярэзіне і Віліі. У 1936 Я. Фіцтке даследаваў могільнік каля в. Падрось Ваўкавыскага р-на. Асн. колькасць К. м. знаходзіцца на тэр. Гродзенскай вобл., адзінкавыя помнікі вядомы ў Брэсцкай, Віцебскай і Мінскай абл., на ПдУ Літвы. Адзначаны адзінкавыя могілкі і групы могільнікаў па 2—3 і больш. Яны размешчаны па берагах рэк на невял. узвышшах з сухім пясчаным грунтам. Магілы знаходзяцца на пагорках і іх схілах, не дасягаючы падножжа. Найчасцей у К. м. налічваецца па 60—80 пахаванняў, толькі ў могільніках Вензаўшчына, Клепачы і Куклі коль­касць магіл дасягае 180—200. Пахаванні цягнуцца радамі ў напрамку Пн — Пд (мерыдыянальная сістэма), на могільніку каляв. Клепачы больш старажытныя пахаванні знаходзіліся ў цэнтры (радыяльная сістэма). Размяшчэнне магіл групамі па 2—5 і выпадкі падзахаванняў сведчаць пра сямейны прынцып пахаванняў. Магілы ў трупах заўсёды зрушаны ў адносінах а дна да адной (паводле нар. павер'я, пашыранага і цяпер сярод жыхароў Шчучынскага і Мастоўскага р-наў, «калі нябожчыкаў-сваякоў хаваць роўнымі радамі, роўнымі радамі паляжа ўвесь род). Мясц. назвы К. м. «татарскія магі-лы>, «шведскія магілы», «паганскія магілы>, «баярскія магілы» і інш. Паданні пра іх паходжанне падзяляюцца на паданні-пераказы біблейскіх сюжэтаў (Клепачы, Навасёжі Ваўкавыскага р-на) і нар. ўспамін аб нашэсці татар, войнах з крыжакамі і шведамі, эпідэміях і г. д. Магілы абкладалі камянямі розных памераў у 1, зрэдку ў 2 слоі. У канцы 10 — пач. 13 ст. рабілі вымасткі — брукоўкі круглай, авальнай ці прамавугольнай формы (1,9x1,8x0,2 м, 3,2 X ХІ,ЗХ0,25—0,3 м). У сярэдзіне 12 — пач. 13 ст. ў галаве пахаванняў пачалі ставіць вял. камяні акруглай ці падтрох-вугольнай формы без слядоў штучнай апрацоўкі. У канцы 13 — пач. 14 ст. ў нагах пахаванняў зрэдку ставілі камя-ні адвольнай формы, з канца 14 — пач. 16 ст.— спецыяльна падабраныя ці рас-колатыя палавінкі невял. камянёў. У 14—17 ст. шырыня вымастак змяншаецца, захоўваецца авальная форма (Навасёлкі Ваўкавыскага р-на), набылі пашырэнне прамавугольныя вымасткі з невял. камянёў, пакладзеных у 2—3 паралельныя радкі; у галаве і нагах ставілі большыя камяні. У пач. 15 ст. на камянях у галаве пахаванняў пачалі выбіваць крыжы (Клепачы), у канцы 16—17 ст. распаўсюджаны кры­жы рознай формы, зрэдку ў спалучэнні з салярнымі знакамі (Мінеўшчына). Вымасткі часта парушаны. У канцы lO — канцы 14 ст. паха­вальны абрад — трупапалажэнне ў чатырохвугольнай яме з закругленымі вугламі і звужанай доннай ча-сткай (даўж. 1,8—2 м, шыр. 0,5— 0,8 м, глыбіня 0,5—1,3 м). Нябож-чыка абстаўлялі з усіх бакоў дошкамі(шыр. 10—12см,таўшч. 1,5 см), якія мацавалі часам драўлянымі цвікамі; зрэдку хавалі без дамавіны. Пахавальны інвентар з каменных могільнікаў: сякера, нож, паясныя жалез-ныя кольцы, крэсіва з мужчынскага пахавання. Пахавальны інвентар з каменных могільнікаў: нож, шматпацеркавыя скроневыя кольцы, пярсцёнак, бляшкі ад галаўнога убору з жаночага пахавання. Нябожчык ляжаў заўсёды на спіне ў выцягнутым стане (на правым ці левым баку адзначаны толькі падза-хаванні), арыентаваны галавой на Пн, Пз, ці У, Пд, ПдУ ці ПдЗ, зрэдку на 3 (мерыдыянальная сістэма арыенціроўкі, характэрная для стараж. фіна-угорскага насельніцтва). У ма-гілу клалі рэчы нябожчыка, у муж-чынскія пахаванні — прылады пра­цы, зброю і інш. у жаночыя — упрыгожанні, рытуальныя рэчы, амулеты (зубы мядзведзя ці дзіка), сімвалічныя ключы (па сведчанні

літоўскіх археолагаў, іх клалі гас дыням ці эканомкам). Дзяўчынак 5—6 гадоў, хлопчыкаў да 12 гадоу хавалі без інвентару. У некаторых пахаваннях на дне магільных ям па-за дамавінай знойдзены невял. камяні (Вензаўшчына, Куіцгіч звычай, зафіксаваны ў К. м. Мазовіі і Падляшша і не характэрны для рускага Панямоння; невялікія ( метр 10—15 см) вогнішчы каля плеч, тазавых костак, на ўзроўні каленяу вугалі (шыр. слоя 1,5—2 см, таушчыня 0,08—0,15 м) вакол труны над усім шкілетам, не даходзячы да чэрапа, чэрапам і нагамі; толькі над чэрапам і нагамі, але ніколі не дасягалі касцей як сімвалічная праява абраду трупаспалення. Гэтыя асаблівасці К. м. захоўваліся амаль да сярэдзіны 16 ст. Кавалкі керамічнага посуду пад каменнымі вымасткамі — рэшткі трызны (гаршчок, як сімвал жыцця, разбіваўся ў знак таго што чалавек памёр), каменныя вымасткі — знак пакланення Перуну. 3 часу ўваходжання Бел. Панямоння ў ВКЛ і афіцыйнага прыняцця хрысціянства ў пахавальным абрадзе з'явіліся новыя элементы выбітыя крыжы на камянях у галаве пахаванняў, каменныя крыжы, устаноўленыя замест вял. камянёў. 3 сярэдзіны 16 ст. дошкі дамавіны пачалі мацаваць жалезнымі цвікамі (адлюстраванне біблейскай легенды пра распяцце Хрыста), зменшыласяі колькасць пахавальнага інвентару. У канцы 16 ст. рэчы зрэдку клалі не ў магілы, а пад каменныя вымасткі (Мінеўшчына Ваўкавыскага р-на). Да пач. 17 ст. пахавальны рытуал стаў зусім простым, інвентар i вуглі знікаюць з магіл, аднак звычай паліць галінкі і біць посуд на магіле, будаваць каменныя вымасткі існаваў да 1-й пал. 19 ст., у некаторых месцах (Ушацкі р-н) да пач 20 ст. Устойлівасць і пераемнасць пахавальных традыцый сведчаць аб этнічным адзінстве насельніцтва беларускага Панямоння. Аналагі падобнага абраду і інвентару трапляюцца ў прыбалтыйскім гіст.-культурным рэгіёне, дазваляе суаднесці насельніц бел. Панямоння з адным з балцкіх плямён — ятвягамі. Пацвярджэнне таму ёсць у стараж.-рус. летапісах.

Пытанне 33: Усходнеславянскі горад: тапаграфія і умацаванні.

Тапаграфія – апісанне мясцовасці ( топос – мясцовасць, графа – апісанне). 10-11 стагоддзе: горад складауся з дзядзінца – умацаваная частка горада. Ад слова дзеці – малодшыя дружыннікі князя, якая зауседы знаходзілася пры ім. Была старая дружына – баяры, пражывала у сваіх вотчынах. Пасад – месца, дзе пражывала гандлева-рамеснае насельніцтва. Па за межамі горада размяшчауся некрапаль – месца, дзе адбывалася пахаванне ( горад мертвых). Сельскія паселішчы. 12-13 стагоддзе: Тэрыторыя пасада таксама умацоувалася абарончымі валамі. Прэдгароддзе – паселішча, якое мела амаль усе гарадскія рысы, але не уваходзіла у асноуную тэрыторыю горада. Умацаванне: Старажытны горад немагчыма уявіць без умацаванняу. Самыя раннія умацаванні – земляны насып вышыней 7-8 метрау, шырыней 12-13 метрау, схілы 45 градусау. Па версе такога вала устанаулівауся вастракол, вакол гарадоу. Гарады штурмам не браліся, таму што гэта былонемагчыма. Горад можна было узяць шляхам із’езду або знянацку – Менск – 1083 год Уладзімірам Манамахам. Сітуацыя мяняецца у 12-13 стагоддзях. Узнікае больш дасканалая зброя, а тксама узнікаюць сценабітныя машіны, таксама пачынаюць рабіць падкопы пад валамі. Для бяспекі гарадскія насыпы рабіліся больш высокія і шырокія. Унутры размяшчалася дзеравянная канструкцыя. Самае слабое месца горада – брама. Каля яе узводзілі вежу круглую у плане – спачатку яна была драуляная, а з 13 стагоддзя яна становіцца мураванай. Круглыя вежы з’яуляюцца у 10 стагоддзі на тэрыторыі Італіі. У 13 стагоддзі такія вежы ужо з’яуляюцца на тэрыторыі беларусі. На тэрыторыю Беларусі гэтыя вежы прыходзяць з Валыні. Гэтая вежа была вядома у Тураве, Гродна, Берасці і іншых гарадах. Захавалася толькі адна вежа – Камянецкая або Белая Вежа. У гэтай вежы знаходзіліся дружыннікі і абаронцы, якія абаранялі гарадскія варато і браму.

Пытанне 34: планіроука і масавая забудова усходнеславянскага горада 11-13 стагоддзяу.

Асноуным будаунічым матэрыялам для гарадской забудовы з’яулялася дрэва, таму амаль усе гарадскія пабудовы былі драулянымі. Лес для будауніцтва нарыхтоувалі большай часткаю зімою. Асноуным будаунічым матэрыялам была елка ці сасна, таму што яе было лягчэй секчы а затым вывозіць. Гэта пацвярджаюць знаходкі бярвенняу у раскопах. Бярвенні сплаулялі па рэках летам ці вясною. Дом узводзіуся на вышыню 20 зрубау. У гарадах былі вулічныя маставыя, якія таксама былі зроблены з дрэва. Вулічныя маставыя ыней прыблізна 2 метра. Калі маставая час ад часу заплывала граззю яе не чысцілі, а на яе месца накравалі новую маставую. Калі хата амаль поунасцю была пад маставой, то верхнія слаі хаты разбіраліся, пасля гэтага хату засыпалі зямлею і утрамбоувалі, а на яе месцы узводзілі новую хату. Археолагі такія хаты знаходзяць часта, і размяшчаюцца дом на доміку. Уздоуж вулічных маставых праходзіу частіакол, размяжоувалі падворкі. Жытлы і хаты узводзіліся пры дапамозе рубкі. Іх памеры маглі быць 25-36 метрау квадратных. У вуглу хаты размяшчалася глінабітная печ памерамі 1,5 – 1,5 метра. Каля печы размяшчалася месца для адпачынку. Знізу спалі гаспадар і жонка, а на верхнім слоі спалі дзеці. Пад печчу спала жывела (маладняк). У жытлах той пары была драуляная падлога, якая была вельмі шчыльна падогнана. У гэтых жытлах уздоуж сцен былі размешчаны лавы, мог быць стол, полачкі для талерак. Не было столі. Дах пакрывауся дошкамі. Акрамя жытлау у гарадах былі пабудовы гаспадарчага прызначэння: клеці і хлявы. Клеці – гаспадарчая пабудова, дзе захоуваліся рэчы харчавання. Яны не адрозніваліся ад жытла, але рабіліся з танчэйшага бярвення, былі меншыя пра памерах. У іх не было печы. Падлога рабілася на вышыні 40-60 сантыметрау, для таго, каб захоуваць ежу ад вільгаці і грызуноу. Хлявы – захоувалася жывела, рабілася у зрубнай тэхніцы або у слупавой. Хлявы мелі драуляную падлогу. У гарадах сустракаюцца вытворчыя пабудовы: кузні (у берасці) – не было драулянай падлогі, печы былі каменныя, каля якіх было шмат шлакау і вугалю. Сустракаюцца касцярэзныя майстэрні. Пабудовы па апрацоуцы скуры: сустракаюцца рэшткі поусці і скуры. Ювілірныя майстэрні – сустракаюцца ціглі і формы для вырабу упрыгожванняу. Такая карціна уласціва для усіх старажытных гарадоу. Толькі адзін горад мае своеасаблівыя рысы будауніцтва. Плошча жытлау – 60-80 метрау, двухпавярховыя, сцены атынкаваныя і упрыгожаны фрэскамі. Размешчана у Наваградку. Асвятленне у гарадах: Сустрэты ваконныя праемы 40 на 20 сантыметрау. Яны змяшчаліся з боку печы, каб зімою выходзіу дым. Зімою асвятленне вялося з дапамогай лучніка – устаулялася лучына у жалезную форму дзе былавада. Дзверы і дзвярныя праемы: Выяулены дзверы у Брэсце і Віцебску. Шырыня 70-80 сантыметрау, вышыня была 1,1-1,2 метра. Яны рабіліся такіх памерау, для таго каб не выпускаць цяпло. Для гаспадарчых пабудоу дзверы 0,9-1 метр. Заходняя Еуропа у 12-13 стагоддзі на тэрыторыі Германіі, Францыі ужо было мала лесу. Асноуным будаунічым матэрыялам камень, маставых не было, а была гразь. Неабходным элементам гарадской забудовы з’яулялася забудова храмау (Самыя раннія узнікаюць у Кіеве у 10 стагоддзе) – ратонда (круг). У 11 стагоддзі узнікаюць Сафіі – Кіеу, Ноугарад і Полацк – па узору Канстанцінопальскай. Без пераробу – Кіеу і Ноугарад, Канстанцінопаль. У 12 стагоддзі узнікаюць гродзенская архітэктурная школа, полацкая архітэктурная школа і суздальская архітэктурная школа. Паселішчы і жыллё. Паселішчы сялян былі пераважна невялікімі. Яны называліся сёламі (вёскамі). У сяле жыло да дзесятка сялянскіх сем’яў. Сяляне жылі ў невялікіх драўляных аднапакаёвых хатах. Яны былі курнымі і асвятляліся ў цёмны час гарэўшай лучынай. Хаты мелі прамавугольную форму, чатырохсхілую страху (дах), пакрытую саломай або цёсанымі дошкамі. Сцены складваліся з бярвёнаў. Акенцы ў сценах былі вузенькімі і закрываліся засоўкай або зацягваліся бычынымі пузырамі. Для сна выкарыстоўваліся палаці і нары з дошак. Побач з хацінай размяшчаліся гаспадарчыя пабудовы: хлеў – для жывёлы і птушкі, і гумно – для збожжа, сена і саломы.

Пытанне 35: рамества і гандаль у гарадах старажытнай русі.

Аснову рамяства склада апрацоука чорнага металу. Першае месца атрымала вытворчасць жалеза. Вытворчасць жалеза была прэрыгатывай вясковага насеьніцтва, але гэтай справай займалася і гарадское насельніцтва. Кузнечная апрацоука: Мясцовыя кавалі выраблялі прылады працы, абцугі і інструменты для апрацоукі дрэва. Нажы мелі некалькі розных функцый па прызначэнню: кухонныя і сталовыя, для дрэваапрацоукі, для косцеапрацоукі. З чорнага металу выраблялі сошнікі і наральнікі. Цэлая саха з металу знойдзена у Слуцку. Рала – Брэст, саха – Віцебск (1982 год). Таксама у гэты час вырабляліся упрыгожванні: бранзалеты, падвескі. Сустракаюцца знаходкі сярпоу, якімі жалі жыта, граблі, сустракаюцца каменныя ручныя жорны, якімі апрацоувалі лен, канаплю. З чорнага металу рабілі узбраенне. Яно магло быць як прывазное, так і мясцовае. Узбраенне выраблялі у Кіеве. Узбраенне падзялялася на засцярагальнае і узбраенне для вядзення бою бліжняга ці дальняга. Для абароны вырабляліся шлем, кальчуга, пласцінчатыя даспехі. Засцерагальныя: шлем востраканечны, пласцінчатыя даспехі, майстэрня зафіксава у старажытным Гомелі. Для вядзення дальняга бою: наканечнікі кап’я, дроцікі, наканечнікі стрэл). Для вядзення бліжняга бою: колюшчае: наканечнік кап’я, рэжучае: мячы, шаблі каралінскага тыпу, шаблі – уплыу полауцау. Таксама існавала такое узбраенне, як тапары (скандынаускі уплыу). Ізделія із камня, дрэва, кості. Гандаль: Во второй половіне 10 стагоддзя на тэрыторыі Русі фарміруюцца две манетныя сістэмы. На юге русі обрашалісь круглые вырезкі із дерхемов весом 1,63 грама, на севере употреблялісь татарскіе вырезкі весам 1,04 грама. Гандаль быу распаусюджаны на тэрыторыі русі. Аплата за тавар магла весціся грошамі, а ужо у безманетныя перыяды аплата за тавары магла весціся футрам, ракушкамі, прасліцамі, аплата таксама магла весціся вырабамі з золата. Гандлем займалася купецтва. В Полоцк IX-XII вв. существовали два вида торговли: внутренняя и иноземная, или дальняя. В пределах города и округи производился внутренний обмен. Торговля велась между крупными городами отдельных княжеств. Изделия из стекла, белоглиняная посуда с зеленой поливой, бронзовые складные кресты (энколпионы) привозились из Киева. Они найдены при раскопках в Полоцке. Межобластные торговые связи выходили за пределы границ Руси и были транзитными. С Балтийского побережья привозили янтарь. По Западной Двине он шел в Полоцк, Витебск, Смоленск. Эти города относятся к тем крупным центрам, из которых прибалтийский янтарь проникал в соседние древнерусские земли. Импортные предметы позволяют судить о дальней торговле. Амфоры поступали из Византии (через Киев). Бусы из сердолика - продукт восточной торговли. Они изготовлялись в Средней Азии и при посредничестве купцов из других стран попадали в Полоцк. При раскопках на Верхнем замке найдены гребни, сделанные из самшита, который произрастал в лесах на северном Кавказе и на Черноморском побережье, откуда ввозился на Русь. Издавна полочане вели торговлю с о. Готланд. Затем центром торговли стала Рига. Существовали постоянные торговые связи Полоцка с Ригой. Первый торговый договор между этими городами был заключен в 1210 г. Другой договор - Смоленская торговая правда 1229 г. - регулировал товарообмен Смоленска, Полоцка и Витебска с Ригой. Договор разрешал немецким купцам торговать за пределами Смоленска, а русским разрешался проезд до Любека. Хозяйственное развитие Полоцка происходило не в изоляции от других городов и княжеств Киевской Руси, а в тесной связи с ними, несмотря на политическую раздробленность и феодальные междоусобицы.

Пытанне 36: Крывічы.

Месца рассялення: басейн Зах. Дзвіны, Дняпра і Волгі. Этнонім: паходжанне назвы ад самага невярагоднага да больш слушнага – ад крыві, кроуныя, пагоркавая мясцовасць, патрнімічныя ад заснавальніка роду Крыва, Крэва. Вылучаюцйь: полацкія, смаленскія і пскоускія па геаграфічнай прыкмеце. Падзел адбыуся задоуга да узнікнення гарадоу у 1 тыс. Ды н. э. Адбыуся з-за каланізацыі балтау і фіна-уграу. Гэта знайшло свае адлюстраванне у пахаваннях. Так для полацкіх крывічоу: доугія курганы, дзе прысутнічае шмат элементау культуры усходніх балтау. Курганы 1 тыс. Уяуляюць сабой доугія валападобныя насыпы вышыней 1-2 метра і даужыней 10-12 метрау і больш. Абрад пахавання – крэмацыя. Трупаспаленне знаходзілася на гарызонце, косткі клалі у яму, зверху накрывалі гляняным посудам. Большасць курганоу бедныя на пахавальны інвентар. Сярод знаходак гліняныя гаршкі, слоікападобнай формы, бронзавыя трапецападобныя падвескі, бронзавыя спералепадобныя трубкі (балцкае паходжанне), шыйныя грыуны і бранзалеты. Найбольш вядомы помнік на беларусі: Баркі, Глінішча, Рудня. На мяжы 10-11 стагоддзя становяцца круглыя курганы. Абрад пахавання – інгумацыя. Галавой на захад – хрысціянскі, на усход – балцкі уплыу, на поунач – фінаугорскі. Дя полацкіх крывічоу у 10-12 стагоддзях сталі уласцівы скроневыя кольцы дыяметрам 5-7 см. Вялікай розніцы паміж імі няма, толькі у смаленскіх крывічоу большы дыяметр. Пскоускія крывічы маюць спецыфічныя курганныя насыпы і абрад пахавання. Курганныя насыпы – сопкі, узводзіліся паступова, пыдсыпалдіся не у даужыню, а у вышыню. Першыя летапісныя успаміны пра крывічоу датуюцца 859 годам. Апошні раз крывічы узгадваюцца у 1162(72) годзе. Найстаражытнейшыя гарады: Полацк, Віцебск, Смаленск, Пскоу. У летапісе узгадваюцца крывічы-палачане: гэта група плямен , якая вылучылася з агульнай масы крывічоу і пражывала на рацэ Палата. У 11-12 стагоддзях гэтую назву носяць жыхары Полацка і Полацкага княства. Перастае назва мець этнічнае значэнне. Яна набывае палітычнае значэнне. Археалогіяй раней не вылучалася. Асноуныя даследчыкі – Ляуданскі, Штыхау, Аляксееу.

Пытанне 37: ваенная справа у гарадах старажытнай русі.

Ваенная справа і зброя. Аснову войска Старажытнарускай дзяржавы складалі княжаскія дружыны. Па меры неабходнасці ў войска набіраліся гараджане і смерды. Яны складалі апалчэнне. Апалчэнцаў называлі воямі. Для буйных ваенных паходаў у войска запрашалі наёмнікаў – варажскія дружыны і атрады качэўнікаў. Галоўнай зброяй быў меч – найлепшая зброя ў той час. Ужываліся таксама коп’і, баявыя сякеры, больш рэдка – булавы. Як сведчаць крыніцы, вялікага майстэрства дасягнулі ваяры Полацкай зямлі ў стральбе з лука. На працягу X–XIII стст. удасканальвалася засцерагальная зброя: яна станавілася ўсё больш цяжкай і моцнай. Металічныя кальчугі абаранялі амаль усё цела. Пашыраецца выкарыстанне пласцінкавых панцыраў. Ваяры карысталіся таксама разнастайнымі шлемамі і шчытамі. Княжаскія дружыннікі звычайна мелі вельмі дарагую і якасную зброю і выступалі ў паход на кані. У той жа час сярод вояў апалчэння прысутнічалі і бедныя ваяры. Яны былі пешымі і іх узбраенне абмяжоўвалася шчытом, сякерай і кап’ём. Некаторыя маглі мець толькі кароткае кідальнае кап’ё – суліцу. У час бітваў шырока прымяняліся ваенныя хітрасці: завалы дарог, засады, лавушкі, абманныя манёўры войска, высочванні праціўніка і шмат іншага. Пісьмовыя крыніцы сведчаць аб тым, што ўсходнія славяне былі выключна мужнымі воінамі. У бітвах яны вызначаліся стойкасцю, вытрымкай, праяўленнем воінскага братэрства. Усходнеславянскае, альбо старажытнарускае грамадства, да якога адносіцца таксама насельніцтва беларускіх зямель у ІХ – ХІІІ стст., не было аднародным. Аснову тагачаснага грамадства складалі свабодныя абшчыннікі – “людзі”. Значная частка сельскага насельніцтва называлася “смерды”. Гэта былі паўзалежныя людзі, якія неслі на карысць князя павіннасці і плацілі яму даніну. Былі ў гэтыя часы і цалкам залежныя людзі, рабы. Яны зваліся халопамі альбо чэляддзю. Найбольш уплывовым, пануючым слоем тагачаснага грамадства з’яўляліся князі і блізкія да іх людзі – дружыннікі і “княжыя мужы”. Да вярхушкі княжаскай дружыны адносіліся баяры. У старажытнарускім зводзе законаў “Руская праўда” іх жыццё абаранялася вельмі вялікім штрафам у 80 грыўняў. З цягам часу баяры ператвараюцца ў землеўласнікаў. З другой паловы XI ст. у Старажытнай Русі, у тым ліку і на беларускіх землях, узнікаюць баярскія вотчыны. Тэрмін “вотчына” паходзіць ад слова “отчына”, што значыць “спадчына бацькі”. Памеры зямельных уладанняў (вотчын) баяр спачатку былі зусім невялікія. Але з іх узнікненнем гісторыкі звязваюць развіццё феадальных адносін. Узбраенне выраблялі у Кіеве. Узбраенне падзялялася на засцярагальнае і узбраенне для вядзення бою бліжняга ці дальняга. Для абароны вырабляліся шлем, кальчуга, пласцінчатыя даспехі. Засцерагальныя: шлем востраканечны, пласцінчатыя даспехі, майстэрня зафіксава у старажытным Гомелі. Для вядзення дальняга бою: наканечнікі кап’я, дроцікі, наканечнікі стрэл). Для вядзення бліжняга бою: колюшчае: наканечнік кап’я, рэжучае: мячы, шаблі каралінскага тыпу, шаблі – уплыу полауцау. Таксама існавала такое узбраенне, як тапары (скандынаускі уплыу).

Пытанне 38: пісьменнасць і мастацтва у старажытнай русі.

Пісьменнасць адносіцца да ліку духоунай культуры. Пісьменнасць прыходзіць на русь з прыходам хрысціянства. Была прыналежнасцю вышэйшага соцыуму. Да 12-13 стагоддзяу адносяцца звесткі аб пісьменнасці у гарадах. У 13 ст. пісьменнасць стала больш распасюджанай. Пісьменнасць не была вядома вясковаму насельніцтву. Знойдзены прылады для пісьма: пісала, стыло. Пісалі на цэры – друляная достачка з выемкай для воска. Сустракаецца у Ноугарадзе і Берасці. Сусторакаюцца прадметы з надпісамі: шыферная прасліца – грузік на верацяно (Гродна). На посудзе і амфарах: Пінск – Яраполчына віно. Знаходкі берасцяных грамат – больш 800. Сустракаюцца у Смаленску, Віцебску (1959 год), Ноугарад. Часта граматы насілі купля-продажны змест. Сярод берасцяных грамат сустракаюцца такія, якія сведчаць пра духоунасць і любоу: Ноугарад. Надпісы на сценах храмау. Надпісы таксама маюць бытавы характар. У храмах надпісы аб сапсаванні паветра. Музыка: пад час раскопак у гарадах сустракаюцца музычныя інструменты (Слуцк). Да музычных інструментау адносяцца варганы. У Ноугарадзе былі рэканструяваны гуслі. Музычныя інструменты: касцяныя дудачкі і жалейкі (Слонім, Слуцк). У віцібску сустрэты мех дуды, які адносіцца да 13 стагоддзя. Выяуленчае мастацтва і жывапіс: У ноугарадзе сустрэта сядзіба мастьака. Знойдзены прылады для малявання, доскі і фарбы. У брэсце знойдзена лапатачка з рэшткамі краскі. Дробная пластыка: З косці, каменю выразаліся абразкі, якія насіліся на шыі. Сустракаюцца вырабы для гульняу: шашкі і шахматы. Шашкі з’явіліся у 10-12 стагоддзях ад скандынавау: капыль. Яны нагадваюць сучасныя. Шашкі з косткі – Пінск, шашкі з каменю – Копыль. Шахматы вядомы з 2 тысячагоддзя: выяуленчыя: прыйшлі з захаду – Візантыя і Еуропа. Выявы людзей. Абстрактныя – з усходу. Прыйшлі з ісламскага міру. Знойдзены шахматныя фігуры – слуцк (4 фігуры). Кароль (сярэдзіна 60-х гадоу Лукомль – пешка). Ферзь (70-я гады брэст), Кароль (12 стагоддзя,1986 год Слуцк). Быу знойдзены каваленкам. Адзіная на усей прасторы усходнеславянскіх плямен. 1991 год – Візантыйскі шахматны кароль быу знойдзены у Чарнігаве.

Пытанне 22: Бронзавы век лясной паласы Еуропы.

Бронзавы век: вызначэнне паняцця: Бронзавы век – гэта другі за каменным векам перыяд у развіцці чалавецтва. Названы так з-за бронзавых прылад працы, якія пачынаюць актыуна выкарыстоувацца у гэты час. Даціроука: 3-2 тысячагоддзе да нашай эры. Бронзавы век, як гістарычны перыяд уласцівы амаль усім краінам свету за выключэннем Амерыкі, Аустраліі і некаторых краін Азіі. Бронза – гэта сплау медзі з волавам. У некаторых месцах, дзе не было волава, яго замянялі свінцом. Аптымальныя суадносіны6 90% медзі і 10% дамешак (лігатуры). Бронза у параунанні з медзю мае больш нізкую тэмпературу плаулення – 700-900 градусау цэльсія. Бронза у параунанні з медзю цвярдзейшая у паутара разы. Нізкая тэмпература плаулення бронзы давала магчымасць плавіць яе на вогнішчы, а цвердасць давала магчымасць вырабляць прылады працы і узбраення. Асноуны кампанент сплава: медзь (на той час здабывалі на Кауказе, Урале, Данбасе, Паволжы, Францыі, Балканах і на востраве Кіпр). У альпах выяулены самыя старажытныя у Еуропе шахты. Асобныя маюць глыбіню каля 20 метрау пры ухіле ствала шахты 20-30 градусау. На адным такім рудніку магло працаваць 150 чалавек. Як адшуквалі радовішча медзі: На тым месцы, дзе былі радовішча медзі быу менш тоусты слой снега, чым у другіх месцах, атаксама вельмі слабая расліннасць. На тым месцы, дзе былі радовішча медзі разводзілі вогнішча , потым гэтае месца палівалі вадою, у трышчыну устаулялі драуляны клін, потым яго убівалі і палівалі вадой, кління набухалі і разбуралі пароду. На ой час волава і свінец здабывалі у Арменіі, а таксама яе здабывалі на брытанскіх Астравах. Усе гэта спрыяла наладжванню гандлеваабменных сувязей паміж пляменамі. Таму там, дзе была медзь, волава, свінец ствараліся шахты па іх здабычы. Адным з такіх месцау было паселішча Брундізе у Італіі. Менавіта па назве гэтага паселішча атрымала назву бронза. Гэтае паселішча дало таксама назву шматлікім упрыгожванням: бранзалеты. З бронзы выраблялі: На пачатку бронзавага веку у асноуным упрыгожванні: шпількі, фібулы, засцежкі, дэадэмы, падвескі. Менавіта з бронзыпачалі вырабляць самыя старажытныя люстэркі. Пазней з бронзы пачалі вырабляць прылады працы: сякеры, цеслы і многія іншыя прылады працы. Сякеры пальштаб. Затым пачалі вырабляць сякеры, дзе у верхняй частцы сякеры выраблядася адтуліна для таго, каб устауляць драуляную ручку. Назва такіх сякер – кельт. З бронзы пачалі вырабляць і узбраенне: наканечнікі стрэл, коп’яу, кінжалы і нажы, мячы і іншае, якія працягвалі свае існаванне і у жалезным веку. Тэхналогія вытворчасці: выраблялася састауная форма з гліны або мяккага каменю. У адтуліну залівалі бронзу. Пасля таго, як бронза застывала, састауную форму разбіралі і займаліся шліфоукай адлітай загатоукі. На поунач ад высокаразвітых цывілізацыя : ад Ла – манша і да Урала была распаусюджана культура, якая мела свае яскравыя асаблівасці. Агульная назва усіх гэтых культур – культура баявых сякер. Асноуныя паказчыкі гэтай культуры: каменныя сякеры, гладкія, свідраваныя, нагадваючыя па форме лодку. Для гэтых культур была характэрна спецыфічная шнуравая кераміка. З-за чаго гэтую культуру часта называюць шнуравікамі. Бронзавы век лясной паласы Еуропы мае сваю спецыфіку. Тут з бронзы сустракаюцца у асноуным упрыгожванні, а прылад працы вельмі мала. Значная частка прыладау працы выраблялася да гэтага часу з каменю. Паселішчы на той час у асноуным неумацаваныя, печы былі складзены з камянеу (печы каменкі), на гэтых пячах варылі ежу. Этнас: індаеурапейцы. У перыяд бронзавагавеку з’яуляецца курганны абрад пахавання. Усходняя Еуропа: Фацьянауская археалагічная культура, катакомбная культура. На беларусі: Прыбалтыйская, сярэднедняпроуская, штрыхаванай керамікі – Палесская, соснецкая, тшынецкая. Для заходняй Еуропы: мегалітычная культура (канструкцыі з вялізных камянеу): Дальмен, Менгель, Кромлех.

Пытанне 39: Храмавае дойлідства у Старажытнай Русі.

Дойлідства Полацка, Віцебска, Мінска. Дойлідства, або архітэктуру, вызначаюць як мастацтва праектавання і ўзвядзення будынкаў. Манументальныя каменныя пабудовы былі вышэйшым дасягненнем матэ-рыяльнай культуры сярэдневякавога горада. Самы старажытным манументальным збудаваннем у Беларусі з'яўляецца полацкі Сафійскі сабор. У XI ст. ва ўсходнеславянскіх землях такое імя насілі толькі кафедральныя саборы Кіева, Ноўгарада і Полац­ка. Паколькі мураваныя сафійскія саборы Кіева і Ноўгарада мелі драўляных папярэднікаў таго ж імя, то магла мець свайго папярэдніка і Полацкая Сафія. Некаторым пацверджаннем таму служыць выяўленне пры раскопках у Полацку прыкмет велізарнага пажару, які знішчыў драўлянае збудаванне там, дзе затым была ўзведзена мураваная Сафія. У культурным пласце знойдзена кераміка X—XI стст. і вялікая колькасць фрагментаў паўднёвых амфар. Муроўка Сафіі Полацкай, як і Сафіі Кіеўскай, змяшаная, візантыйская, з радоў каменю і плінфы, якія чаргуюцца. У 1975—1980 гг. даследаванні Сафійскага сабора ў Полацку вяліся пад кіраўніцтвам Вал. А. Булкіна. У XII ст. (не пазней пачатку XIII ст.) вакол Сафійскага сабора ўзнік складаны комплекс цагельных збудаванняў. Раскапаны фундаменты будынка, ніжнія часткім сцен і рэшткі слупа, а таксама пахаванне ў мураваным саркафагу. Знойдзена мноства кавалкаў тынку з фрэскамі, вісячая пячатка 60 — 70-х гадоў XI ст. князя Усевалада Яраславіча, масіўны залаты пярсцёнак. Паводле меркавання Вал. А. Булкіна, храм з'яўляўся хрысцільняй пры Сафійскім саборы і нагадваў Пятніцкую царкву Бельчыцкага манастыра. Падсумоўваючы даныя аб Сафіі Полацкай, можна сцвярджаць, што яна мае шмат агульнага з аднайменнымі саборамі ў Кіеве і Ноўгарадзе, пабудавана амаль адначасова з Наўгародскай Сафіяй, відаць, у 50-х гадах XI ст., мае шэраг сваіх асаблівасцей. П. А. Рапапорт прыйшоў да высновы, што Полацкая Сафія пабудавана сіламі прыезджых кіеўскіх майстроў. Паводле меркавання Л. В. Аляксеева, галоўнымі будаўнікамі Полацкай Сафіі былі грэкі. Манументальнае дойлідства XII ст. у асобных землях усходніх славян адзначана своеасаблівасцю. Палітычная самастойнасць Полацкага княства садзейнічала таму, што дойліды, уключаючы прыезджых, маглі тут больш свабодна праяўляць сваю творчасць. Рысы своеасаблівасці прасочваюцца ў будынках былога Барысаглебскага (Бельчыцкага) манасты­ра ў Полацку. У 1928 г., калі сцены храма яшчэ ўзвышаліся ў Бельчыцах, даследаванне мураванага дойлідства Полацка распачаў I. М. Хозераў, які дэталёва вывучыў рэшткі фундамента Вялікага сабору пачатку XII ст. Другая манументальная пабудова Бельчыцкага архітэктурнага комп­лексу— Барысаглебскі шасцістоўпавы-храм. Ад помніка доўга захоўваліся тры сцяны. Трэцяя царква Бельчыцкага манастыра звычайна называецца Пятніцкай. У Полацку атрымала распаўсюджанне чыстацагельная муроўка са схаванымі радамі. Менавіта гэта муроўка характэрна для комплексу помнікаў Бельчыцкага манасты­ра. Руіны чацвёртага яго храма былі адкрыты выпадкова ў мінулым стагоддзі пры земляных работах, і яго дакладнае месцазнаходжанне нам невядома. Сцены храма і яго галерэй упрыгожаны фрэскамі, падлога — маёлікавымі пліткамі і мазаікай. Будынак узведзены ў тэхніцы са схаваным радам плінф. Своеасаблівыя рысы полацкай архітэктуры праяўляюцца ў сусветна вядомым Спаскім саборы Ефрасіннеўскага манастыра. Відаць, царква называлася Спаса-Праабражэнскай. Пабудаваны Спаскі сабор у сярэдзіне XII ст. выдатным полацкім дойлідам Іаанам. Важнай рысай Спаскага храма з'яўляецца тое, што тут з'явіўся першы ўзор какошнікаў на гранях пастамента ў аснове барабана. Закамары і какошнікі мелі кілепадобнае завяршэнне. Над вугламі пастамента майстар Іаан змясціў яшчэ адзін дэкаратыўны элемент — дыяганальныя какошнікі таксама кілепадобнай формы. Новая кампазіцыя і новыя архітэктурныя формы, ужытыя Іаанам у царкве Спаса, знайшлі далейшае развіццё перш за ўсё ў самім Полацку, аб чым сведчыць княжацкі храм, размешчаны ў 50 м ад Сафійскага сабора. Яго рэшткі вывучаны на Верхнім замку ў 1967 г. М. К. Каргерам. Такім чынам, можна гаварыць аб існаванні ў Полацку ў XII ст. 12 манументальных царкоўных збудаванняў і будынка грамэдзянскай архітэктуры — церама. Да цяпершняга часу захаваліся толькі дзве старажытныя пабудовы — Сафійскі сабор і Спаская царква Ефрасіннеўскага манастыра. Ёсць дастатковыя падставы лічыць полацкае мураванне дойлідства адной з наймацнейшых галін сярэдневяковай архітэктуры. Пачатак уласнага каменнага будаўніцтва ў Полацку адносіцца да 20-х гадоў XII ст. Напэўна, прыкладна ў гэты час у Полацк былі запрошаны кіеўскія майстры, якія ўзвялі будынак Бельчыцкага сабора, дзе яны перанеслі падкупальную прастору на адно чляненне да захаду. К сярэдзіне XII ст. полацкае дойлідства прайшло плённы шлях развіцця і ў Полацку склалася ўласная архітэктурная школа. У канчатковым выніку дынамічная пабудова крыжова-купальнага храма стала распаўсюджвац-ца у іншых гарадах: Смаленску, Ноўгарадзе, Разані, Пскове. У Віцебску на маляўнічым беразе Заходняй Дзвіны ў наш час была разбурана і цяпер адноўлена царква Благавешчання. Па тэхніцы муроўкі і свайму выгляду Благавешчанская царква адносіцца да XII ст. П. А. Рапапорт аргументэваў вывад, што ў 20—40-я гады XII ст. на Полацкай зямлі з'явіліся дзве будаўнічыя арцелі, якія арыентаваліся на розныя архітэктурныя традыцыі. Своеасаблівыя традыцыі назіраюцца ў дойлідаў, якія будавалі царкву ў Віцебску. Магчыма, тут працавалі таксама візантыйскія майстры. Мяркуючы па тэхніцы муроўкі, у старажытным Навагрудку віцебскія майстры ўзвялі царкву, а полацкія дойлі-ды прыбудавалі да яе галерэю (Раппопорт, 1980. С. 155—159). Мураваныя помнікі XII ст. Гродна, Навагрудка, Ваўкавыска, Турава. Археалагічныя раскопкі дазволілі вывучыць мураваныя пабудовы ў Гродне. Адна пабудова ўмоўна называецца Ніжняй царквой, бо над яе рэшткамі пазней была пабудавана другая — Верхняя царква. Ніжняя царква з'яўляецца шасцістоўпным храмам. У верхніх частках сцен ўмуравана шмат галаснікоў, гарлавіны якіх звернуты ў сярэдзіну будынка. Ад багатага яе аздаблення знойдзены медныя пласці-ны з выявамі, якія выкананы гравіроўкай і пазалотай, фрагменты паніка-дзіл, лампад, кавалкі звона з рэльефным надпісам. Напэўна, храм пабудаваны каля сярэдзіны XII ст., загінуў у вялікім пажары ў 1183 г., аб якім паведамляе Іпацьеўскі летапіс. У Гродне захавалася Барысаглебская царква на Каложы, пабудаваная ў канцы XII ст. У выніку параўнаўчага вывучэння раскапаных археолагамі рэшткаў іншых культавых збудаванняў было ўстаноўлена, што Бары­саглебская царква носіць несумненныя рысы раней невядомай мясцо-вай школы будаўнічага мастацтва. Даследчыкі абгрунтавана лічаць, што ў Гродне ў XII ст. склалася гродзенская архітэктурная школа. Адметнымі рысамі яе з'яўляюцца цагляная раўнарадавая муроўка, незвычайная планавая структура і своеасаблівая дэкарыроўка фасадаў. Для гэтай школы, паводле планавай структуры, найбольш характэрнымі былі асаблівасці Ніжняй царквы ў Гродне і недабудаваны храм у Ваўкавыску. Прачысценская царква мае абсіду прамавугольнай формы, што сведчыць аб уплыве полацкай архітэктурнай школы. Найбольш выразнай асаблівасцю будынкаў гродзенскай школы была дэкаратыўная апрацоўка фасадаў, для чаго выкарыстоўваліся розныя па колеру шліфаваныя камяні і фігурныя керамічныя пліткі. Мяркуюць, што кіраўніком гродзенскай арцелі дойлідаў з'яўляўся знакаміты Пётр Міланег. У Навагрудку археалагічная экспедыцыя пад кіраўніцтвам М. К. Кар­тера ў 1961—1962 гг. правяла раскопкі вакол існуючага будынка Бары-саглебскай царквы, пабудаванай у пачатку XVI ст. Барысаглебская царква першапачаткова ў XII ст. была, мусіць, чаты-рохстоўпным трохапсідным храмам. Лапаткі на ўнутраных сценах плоскія, а знадворку — двухуступныя. У Ваўкавыску на Замчышчы ў 1956 г. В. Р. Тарасенка І Г. 1. Пех выявілі рэшткі старажытнай пабудовы. У 1958 г. Г. I. Пех зрабіў яе раскопкі, у 1959 г. П. А. Рапапорт выканаў афмерныя работы. У 1966 г. М. К. Кар­тер вывучыў збудаванне, якое было недабудаванай старажытнай царквой. У Тураве ў 1962—1963 гг. М. К. Каргер вывучаў рэшткі храма. Муроўка яго сцен захавалася на вышыню ад 0,3 да 2 м. Храм пабудаваны ў тэхніцы раўнаслаістай муроўкі. У рошчыне прысутнічае прымесь тоўчанай цэглы. Фундамент выкананы з валуноў насуха і закладзены на глыбіню 1,2 м. Падлогу храма ўпрыгожвалі маёлікавыя пліткі. Тураўскі храм нагадвае Успенскі сабор ва Уладзіміра-Валынскім, а таксама некаторыя збудаванні Кіева, але яму ўласцівы спецыфічныя рысы. Помнік не быў распісаны фрэскамі ў ад­розненне ад многіх усходнеславянскіх храмаў таго часу. Даследаванне побач з рэшткамі тураўскага храма у 1992—1993 гг. праводзіў П. Ф. Лысенка.

Пытанне 42: Старажытны полацк.

Полоцк (иначе Полотеск, Полтеск, Полотск) является одним из древнейших городов нашей Родины. Первое упоминание о нем в "Повести временных лет" относится к 862 году. Расположен Полоцк у впадения реки Полота в Западную Двину. В древних скандинавских сагах задолго до Рюрика имеются сведения о Полоцке (Palteskja), как о богатом и сильном владении, имевшем своего князя. Полоцк находился на древнейшем торговом пути из Прибалтики в Черное море. Он был связан почти непрерывным водным путем с Киевом. Не меньшее значение имел также водный путь на Восток от Полоцка - к Витебску и далее, к Смоленску. Такое выгодное географическое положение города благоприятствовало его дальнейшему росту и хозяйственному развитию. Следы древнего городища сохранились на правом берегу Западной Двины при впадении в неё Полоты. Детинец, названный позднее Верхним Замком, неправильной треугольной формы в плане был по периметру окружен валом. В его южной части возвышается Софийский собор, построенный в XI веке. С северо-востока к детинцу примыкал окольный город – Нижний Замок. Территорию по берегу Западной Двины восточнее детинца и южнее окольного города занимал обширный посад. Он располагался в трех местах: древнейший - близ городища на берегу Полоты, Заполотский и Великий посад (на его части затем был сооружен Нижний замок). За ним располагался старинный курганный могильник, в котором хоронили по языческому обычаю жителей Полоцка. Верхний замок с трех сторон был защищен реками, а с четвертой - рвом. Он имел двое ворот: одни вели на Великий посад, другие - к мосту через Пологу в сторону Заполотья. Монументальные сооружения IX-Х вв., связанные с языческими верованиями, до нас не дошли. В окрестностях Полоцка изучались курганные могильники близ деревень Бельчицы. Глинище, Борки, Экимань и др. Полоцк, как и другие, города того времени, был построен из дерева. Деревянную постройку легче утеплить, в ней всегда сухо. Бревенчатыми были не только жилища простых людей, но также боярские хоромы. С распространением христианства в Полоцке возводились монументальные культовые здания. Немногочисленные постройки каменной архитектуры резко выделялись среди разнообразных деревянных сооружений. Каменная архитектура времен Киевской Руси представлена в большинстве случаев постройками культового характера. Самым древним монументальным сооружением в Белоруссии является Софийский собор в Полоцке. Вероятнее всего, он построен Всеславом Брячиславичем в середине XI в. на месте сгоревшего деревянного собора. Как и киевская, София Полоцкая служила главным общественным зданием города, где происходил прием послов, объявлялось о войне и мире. Археологические материалы, относящиеся к Х-XIII вв., свидетельствуют о развитии в городе различных ремесел: гончарного, кузнечного, ювелирного и др. На месте раскопок Верхнего Замка найдено большое количество ремесленных изделий, обнаружены также отходы ремесла, изделия, не законченные обработкой, и остатки помещений ремесленных мастерских. Ведущей отраслью ремесла было производство потребительских товаров - кожаной обуви, предметов утвари, женских украшений. В Полоцке процветало типичное средневековое ремесло. Домашнее производство являлось источником получения тканей. Лен, конопля, овечья шерсть были хорошим сырьем для прядения и ткачества. С начала XIII в. получил распространение усовершенствованный ткацкий станок - кросна. Ремесленники составляли значительную часть населения города. Они проживали не только на посаде, но и в восточной части Верхнего замка. Застройка города здесь была исключительно плотной. Постройки тесно примыкали друг к другу. Средний размер жилых помещений колебался от 12 до 25 кв. м. Дворы были малыми и отделялись один от другого тыном - оградой из вертикально вбитых в землю кольев. Основным типом жилища являлась бревенчатая изба, прямоугольная в плане. В Полоцк IX-XII вв. существовали два вида торговли: внутренняя и иноземная, или дальняя. В пределах города и округи производился внутренний обмен. Торговля велась между крупными городами отдельных княжеств. Изделия из стекла, белоглиняная посуда с зеленой поливой, бронзовые складные кресты (энколпионы) привозились из Киева. Они найдены при раскопках в Полоцке. Межобластные торговые связи выходили за пределы границ Руси и были транзитными. С Балтийского побережья привозили янтарь. По Западной Двине он шел в Полоцк, Витебск, Смоленск. Эти города относятся к тем крупным центрам, из которых прибалтийский янтарь проникал в соседние древнерусские земли. Импортные предметы позволяют судить о дальней торговле. Существовали постоянные торговые связи Полоцка с Ригой. Первый торговый договор между этими городами был заключен в 1210 г. Другой договор - Смоленская торговая правда 1229 г. - регулировал товарообмен Смоленска, Полоцка и Витебска с Ригой. Хозяйственное развитие Полоцка происходило не в изоляции от других городов и княжеств Киевской Руси, а в тесной связи с ними, несмотря на политическую раздробленность и феодальные междоусобицы. Древнейшие письменные источники не дают связного и последовательного изложения истории Полоцкой земли и города Полоцка. Местные полоцкие летописи до нас не дошли. Они исчезли во время многочисленных войн и пожаров, неоднократно разрушавших город. Однако и отдельные летописные сведения позволяют в общих чертах охарактеризовать социально-политическую жизнь древнего Полоцка. Территория Полоцкой земли охватывала большую часть современной Беларуси и лежала в основном по Западной Двине, Березине, верховьям Вилии и их притокам. Владения полоцких князей в XI-XII вв. простирались почти до Рижского залива, включая города в пределах Латвии - Кокнесе (Кукенойс) и Ерсику (Герсике). К Полоцкой земле относились города: Минск, Витебск, Друцк, Лукомль, Заславль (Изяславль), Логойск, Браслав, Борисов, Орша и др. Полоцк был главным, "старшим" городом своей области. В IX-XII вв. названием "Полоцк" часто заменяли слово "земля" (княжество). Вместо "Полоцкая земля" говорили "Полоцк". Сравнительно высокое экономическое развитие Полоцка в XI-XII вв. способствовало превращению его в центр самостоятельного княжества. Обособление Полоцкой земли произошло вследствие феодальной раздробленности Древнерусского государства, причины которой коренились в развитии феодальных отношений. С ростом феодальной раздробленности Древнерусского государства обострялась и междоусобная борьба. В 1021 г. полоцкий князь Брячислав Изяславич напал на Новгород, захватил большую добычу и с ней направился в Полоцк. Брячислав, очевидно, располагал сильной и многочисленной дружиной. Но на обратном пути он был разбит киевским князем Ярославом и вынужден был возвратить все захваченное имущество. Ярослав, несмотря на победу, стараясь привлечь могущественного полоцкого князя на свою сторону, отдал Брячиславу города Витебск и Усвяты. С переходом этих городов во власть полоцких князей под контролем последних оказался путь из Балтийского моря в Черное Значительно возросла политическая роль Полоцкого княжества при князе Всеславе (1044-1101 гг.). "Слово о полку Игореве" характеризует Всеслава как предусмотрительного и отважного князя "с вещей душой" и "храбрым телом", опытного администратора, который "людям суд правил, князьям города рядил", энергичного и активного военачальника, участника многих военных столкновений, мудрого правителя. После смерти Всеслава в 1101 г. Полоцкая земля была разделена между его сыновьями. Появился ряд удельных княжеств:Полоцкое, Минское, Витебское, Друцкое, Изяславское, Логойское и др. Престол в Полоцке считался главным, и этот город продолжал оставаться важнейшим ремесленно-торговым и политическим центром.

Пытанне 45: археалогія народау: хазары, печанегі, полауцы.

Адносіны славян з суседзямі былі міралюбівымі і неміралюбівымі. На поудні усходнія славяне межавалі з качэунікамі – наматамі. У 5 стагоддзі у стэпах пауночнага прычэрнаморра пражывала племя хазар. Эта полукачавы цюркамоуны народ. Хазары з’яуляюцца прадстаунікамі салтова маяцкай археалагічнай культуры. Гэта даволі яркая, самабытная і этнічнанеаднолькавая культура. Усходняя мяжа распаусюджвання – рака Волга. Паселішчы былі умацаванымі, гарадзішча былі з магутнымі валамі (горад Саркел, левы бераг ракі Дон, у будауніцтве горада прыймалі удзел візантыйскія майстры, даволі густанасяленны). Склад насельніцтва: хазары, балгары, славяне. Рэлігія: у 7 стагоддзіраспаусюджваецца хрысціянства, у 9 стагоддзі прымаюць іудаізм. Іх улада распаусюдзілася і на землі беларусі. Радзімічы плацілі ім даніну. Дзяржава рухнула пад уплывам венграу і печанегау. Печанегі – цюркамоуны народ, які вандравау у стэпах волгі. Яны упершыню узгадваюцца пад 915 годам у аповесці мінулых часоу. Іх археалагічная культура прадстаулена невысокімі курганамі. Абрадам пахавання з’яулялася інгумацыя. Спрабавалі захапіць Кіеу. Полауцы – качавы цюркамоуны народ. Асноуны лад жыцця – качавая жывелагадоуля. Яны здзяйснялі рабаунічыя набегі на русь. У 13 стагоддзі былі падпарадкаваны манголататарамі.

Пытанне 46: археалогія нарманау.

Нарманау часта называлі вікінгамі ці скандынавамі. Прыймалі актыуны удзел у палітыкі славян у 10 стагоддзі. Займаліся марскім разбоем. Абрад пахавання: памерлых змяшчалі у лодку з узбраеннем, зверху насыпалі курган. Месца пахавання абазначалася камянямі у выглядзе лодкі пахаванні, курганы сустракаюцца з пахаваннямі славян. ВАРАГІ (познагрэч. Barangoi, ад стараж.-сканд. vaeringjar), усход-неслав. назва жыхароў Скандина­ва. У 9—11 ст. варажскія воіны-дружыннікі наймаліся на вайсковую службу да рус. князёў, удзельні-чалі ў паходах супраць Візантыі і вандроўных плямён. Варажскія ган-дляры праз Фінскі заліў, Ладажскае воз., мноства малых рачулак і азёр волакам выходзілі на Волгу і спуска­лся да Каспійскага мора, або па Зах. Дзвіне і Дняпры выходзілі да Чорнага мора. Шлях з Балтый-скага мора ў Чорнае атрымаў назву шлях 4з варагаў у грэкі* (Балтый-скае мора да 18 ст. наз. Варажскім). В. ўпершыню ўпамінаюцца ў запіса-най у «Аповесці мінулых гадоў» легендзе, у якой летапісец пачынаў гісторыю Рус. зямлі з запрашэння В. на Русь. На падставе гэтай ле­генды ў 18 ст. ўзнікла нарманская тэорыя паходжання Русі, якая пры-пісвае В. ролю стваральнікаў ста-раж.-рус. дзяржавы. Варажскія во-іны і гандляры, не адыграўшы знач-най ролі ў стараж.-рус. грамадстве, хутка аславяніліся. Стараж.-рус. летапісы (Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі. Ніканаўскі і інш.) і скандынаў-скія сагі (Эймундава сага, Сага пра Цідрыка Бернскага) сведчаць аб палітычных і эканам. кантактах В. з стараж. насельніцтвам на тэр. Беларусі. Скандынаўскія знаходкі (упрыгожанні, зброя, манеты і руніч-ныя знакі на касцях жывёл) сканнэн-траваны ў асноўным уздоўж Зах. Дзвіны і Дняпра, а таксама на Гро-дзеншчыне. Дзве сярэбраныя антра-паморфныя налвескі і наканечнік кап'я, упрыгожаныя сярэбранай на-сечкай, знойдзены ў Ваўкавыску, мячы — у Гродне, паблізу Полацка, у кургане каля Лукомля, шлем у Слоніме, жал. ланцэтападобныя на-канечнікі стрэл — у Полацку, ВІ цебску, Лукомлі І в. Маскавічы (Браслаўгкі р-н), падвескі з выявамі вікінгаў — у в. Лудчыцы (Быхаў-скі р-н), Калодзецкая (Касцюковіц-кі р-н). Нумізматычныя знаходкі прадстаўлены скарбам з Полацкага Верхняга замка, 2 скарбамі з в. Стражавічьт (гл. Стражавіцкія ма-нетна-рэчавыя скарбы) і скарбам з в. Новы Двор (гл. Навадворскі ма четны скарб). На гарадзішчы Маска-вічы знойдзены падковападобная фі-була з выявамі звярыных галовак на канцах і папярочнай рыфленай ду­гой, раўнаплечая фібула, шырока-палосныя крыжыкі, падвеска ў вы-глядзе вадаплаўнай птушкі з ціснё-ным арнаментам на тулаве і больш за 100 абмломкаў касцей жывёл з нанесенымі на іх рунічнымі надпі-самі і малюнкамі. Косць для гульні з рунічным надпісам знойдзена ў По­лацку, касцяныя вастрыі са стыліза-ванымі выявамі галовак жывёл — каля вёсак Гарадзгшча (Мінскі р-н) і Пруднікі (Міёрскі р-н), футарал ад касцянога грэбеня — у Навагрудку.

Пытанне 48: дрыгавічы.

Аповесць мінулых часоу змяшчае дрыгавічоу паміж Дзвіною і Прыпяццю. На усходзе дрыгавічы мяжую і перасякаюцца з крывічамі (Заслауе, Барысау). На поудзень – Прыпяць,на захад – Заходні Буг. Дрыгавічы праніклі на землі Панямоння. Абрад пахавання – крэмацыя. Этнонім – ад назвы дрыгва, балота. Дрыгва – траска, трасіна. Аснавальнік роду – Дрыгавед. На мяжы 10-11 стагоддзяу – інгумацыя. Найбольшае скапленне курганоу – Цэнтральная Беларусь. Сярод жаночых упрыгожванняу – жаночыя кольцы. Асноуная частка дрыгавічоу увайшла у склад пінскага і полацкага княства. Найбольш вядомыя гарады: Слуцк, Пінск, Турау, Берасце, Менск, Копыль. Асноуны даследчык – Лысенка, Завітневіч. ДРЬІГАВІЧЫ, адно з племянных аб’яднанняу усх. славян, вядомых па пісьмовых крыніцах і археал. Помшках. Назва паходзіць, верагодна, ад слова «дрыгеа» (балота). Паводле арехал. даных, Д. займалі тэрыторыю на У да Дняпра, на Пн да Барысава, Лагойска, Заслаўя, вярхоуя Немана; на Пд мяжа пераходзіць за Прыпяць; на 3, на думку у 3. Завітневіча. В. В. Сядова мяжа праходзіла па Выганашчанскім балоце (на Пн ад Пінска), на думку А. У. Успенскай, Цімафеева, К. Мусяновіч — пераходзіла Зах. Буг. Апошняя думка па цвярджаеіша матэрыяламі шматгадовых даследаванняў курганных могільнікаў у Сярэднім Пабужжы (Т. М. Каробушкіна). У 6—8 ст. папярэднікамі на Сярэдняй Прыпяці былі славянскія плямёны пражской куль­туры. На Пн ад Прыпяці ў гэты час жылі балцкія плямёны. На тэр. рассялення Д. захаваліся археал. помнікі — гарадзішчы, селішчы, кур­ганный могільнікі з пахавальным абрадам трупаспалення (на Прыпяці, Бярэзіне, правабярэжжы Дняпра, у вярхоўях Случы, Арэсы), з 10 ст.— могільнікі з пахавальным абрадам трупапалажэння на гарызонце або ў падкурганнай яме, часам на попельнай падсыпцы. Зрэдку ў курганах трапляюцца збудаванні ў выглядзе невысокага драўлянага зруба, накрытага дахам. Пахавальны інвентар параўнальна бедны — гліняныя гаршкі, спражкі, крзсівы, сякеры, наканечнікі коп'яў і інш. У жаночых пахаваннях пераважаюць упрыгожанні: шкляныя каляровыя разнастайныя па памерах і форме пацеркі, бронзавыя скроневыя кольцы з зыходзячымі канцамі, пярсцёнкі, бранзалеты і інш. Характэрная племянная адзнака — вял. медныя або сярэбраныя пацеркі, аздобленыя напаянымі ва іх паверхню дробнымі па памерах сярэбранымі шарыкамі — зерню. Другой этнічнай адзнакай з'яўляюц'ца скроневыя кольцы завушніцы з круглага дроту, на якіх замацава ны па 3 металічныя панеркі невял. памераў. Д. ўпершыню ўпамінаюцца ў недата-ванай частцы “Аповесці мінулых часоў» у сувязі з падзеямі, якія папярэднічаюпь 9 ст.. сярод усходнеслав. плямён, што рассяліліся ва Усх. Еўропе. Д. ўпа мінаюцца візантыйскім гісторыкам Кан станцінам Багранародным (948), у стараж. Рус. лстапісах (1149). Д. належалі да найб. развітых у сацыяльных адносінах плямён, знаходзіліся на заключнай стадыі распаду родапле мянного ладу, мелі сваё палітычнае аб'яднанне — «княжаннеа. Займаліся земляробствам, агародніцтвам, жывё лаіадоўляй. паляваннем. рыбалоўствам, збіральніцтвам, а таксама пра дзеннем і ткаптвам. Доказам высокага ўлроўню развіцця Д. з'яўляецца ўзні кненне і раэвіццё гарадоў. На тэр. Д. у 10 ст. вядомы Тураў, у 11 ст.— Брэст, Мінск. Шнек, у 12 ст.— Слуцк. Клецк, Рагачоў, Мазыр, Дарагічын Надбужскі, на археал. матэрыялах..... Давыл Гаралок, у 13 ст. - Камянец. Капыль, Кобрын і інш. Археал. раскопкі гарадоў засведчылі высокі ўзровень развіцця жалезаапрацоўчага, ювелірнага, касцярэзнага, гарбарнага, ган­чарнага, дрэваапрацоўчага paмёстваў. Аб развіцці культуры сведчаць дзейнасць выдатнага пісьменніка, прамоўцы і царкоўнага дзеяча Кірылы Тураўскага, манументальнае будауніцтва, стварэнне Тураускага гвангелля, знаходкі высокамастанкіх вырабаў з каляровых металаў, каменю. косш і інш. У 2 й пал. 10 ст. тэр. Д. увайшла ў склад Кіеўскай Русі, у канны 10 ст. на іх эемлях узнікла Тураўскае княства. у канны 12 ст. з яго вылучыліся ўдзельныя Пінскае, Дуброніцкае (яшчэ раней Клецкае), верагодна, Нясвіжскае, паўн. ўсх. частка земляў Д. увайшла ў Полацкае, пауд. ўсх.— у Кіеўскае кияствы.

Пытанне 49: Радзімічы.

Размяшчаецца у паудневаусходняй частцы Беларусі. Этымалогія: паводле летапісу ад імя заснавальніка роду – Радзімы. 9-10 стагоддзе – крымацыя. У тым месцы, дзе узводзіліся курганы, ад якога утварауся слой попелу. На гэта вогненнае кола і змяшчалі памерлага.Этнавызначальныя рэчы: сямі прамяневыя кольцы, пазалочаныя пацеркі. Даволі часта сустракаюцца бранзалеты. Жанчыны мелі вельмі шмат упрыгожванняу – пацеркі, лунніцы. Тлумачыцца уплывам балцкага субстрата. Дадзеныя археалогіі сведчаць, што канчатковая асіміляцыя адбывалася не раней 10 стагоддзя. У 11 стагоддзі – у складзе Чарнігаускага княства. Найстаражытнейшыя гарада: Гомель, Мсціславаль. Асноуныя даследчыкі: Рыбакоу, Салауцова, Багамольнікау, Макушкіна. РАДЗІМІЧЫ, усходнеславянская этничная супольнасць. Жылі ў міжрэччы Днепра і Дзясны па цячэнні Сажа і яго прытоках. Паводле ле­тапісу, назва паходзіць ад імя Радзім, на чале з якім прыйшлі з прапольскіх (ляшскіх) зямель. Папярэднікамі Р. у Пасожжы былі носьбіты калучынскай культуры. Займаліся эемляробствам, жывёлагадоўляй, рамёствамі (жалеза- і дрэваапрацоўчае, ювелірнае, ганчарнае, пвбарнае), паляваннем, рыбалоўствам, бортніцтвам, прадзеннем, ткацтвам. Найбольш даследаваныя археалагічныя помнікі — курганныя могільнікі 10—12 ст. Абідавічы, Ветачка, Вішанька, Гадзіяавічы і інш. Пахавальныя абрады — трупаспаспаленне (8—10 ст), з канца 10 да пач. 12 ст. трупапалажэнне на гарызонце, у падкурганнай яме. Характерная адзнака — наяўнасць попельна-вугальнага пласта ў форме «вогненнага круга», у цэнтр якога і клалі нябожчыка. Сярод пахавальнага інвентару шмат упрыгожанняў, прадметау побыту, радзей сустракаюцца прылады працы. Для мужчынскіх пахаванняў характерны паясныя кольцы, інш. дэталі паяснога набора, зрэдку зброя. Характэрныя племянныя адзнакі Р.— бронзавыя або сярэбраныя 7-прамянёвыя i 7-лапастныя скроневыя кольцы. У 885 кіеўскі кн. Алег вызваліў Р. ад эалежнасці хазараў і абклаў іх данінай. У 907 у скла-дзе яго войска P. ўдзельнічалі ў па-ходзе на Візантыю. У пач. 970-х г. выйшлі з-пад улады кіеўскіх кня-зёў, у 984 былі разбіты на р. Пя-шчань каля Прапошаска (Слаўга-рад) ваяводам кн. Уладзіміра Свята-славіча Воўчым Хвастом, і іх землі замацаваліся ў складзе Кіеўскай Русі. 3 11 ст. тэрыторыя Р. у Чарнігаўскім княстве, з пач. 12 —яе паўн. частка пад уладай Смаленска. Да 12 ст. адносяцца пісьмовыя звест-кі пра гарады на зямлі Р.— Кры-чаў (Кречют, 1136), Слаўгарад (Прупой ці Прапошаск, 1136), Гомель (Гомий, 1142), Рагачоў (1142), Чачэрск (Чйчерск, 1159). Апошняе ўпамінанне Р. у летапісе пад 1169.

Пытанне 51: Усходнелітоускія курганы.

УСХОДНЕЛІТОУСКІЯ КУРГА НЫ, пахавальныя помнікі балцкіх плямён 4—12 ст. н. э. Сустракаюц-ца на тэрыторыі ўсх. і паўд.-ўсх. Літвы і паўн.-зах. Беларусі ад ся-рэдняга цячэння Немана на 3 да воз. Свір на У, ад вярхоўяў р. Швян тойі на Пн да басейна р. Мяркіс на Пд. Даследавалі ў 2-й пал. 19-1-й пал. 20 ст. К. П. І Я. П. Тыш кевічы, Л. Кандратовіч (У. Сыра-комля), П. С. Вільчынскі, А. К. Кір-кор, А. Плятар, В. А. Шукевіч і інш. Пасля вайны актыўна вывучаюць літоўскія археолагі А. Таў-тавічус, Р. Кулікаўскене, О. Кун-цэне і інш. Могільнікі налічваюць ад 3—4 да 200 насыпаў круглай формы, дыям. 5—15 м (зрэдку 20— 25 м), выш. 0,3—3 м. Раннія на сыпы (4—8 ст.) абкладзены камен­ным! вянкамі і часам абкружаны прадаўгаватымі ямамі, вакол па-знейшых ёсць кальцавыя раўкі. Пахавальны абрад у курганах 4— 5 ст.— трупапалажэнне ў грунтавых (падкурганных) ямах глыб. 0,5— 1,5 м. У кургане 1—2, радзей 3 па-хаванні. Нябожчыка клалі на спі-ну, мужчын галавой на 3. жанчын — на У. Пахавальны інвентар муж­чын — вузкалязовыя сякеры, нака-нечнікі коп'яў, нажы, спражкі, фібулы, бранзалеты, зрэдку ўмбоны шчытоў І шпоры. Пахавальны інвентар жанчын прадстаўлены ў асноўным упрыгожаннямі (шый ныя грыўні, бранзалеты, скроневыя кольцы, падвескі), радзей прыла-дамі працы (сякеры, нажы, праслі-цы, шылы). У 5—6 ст. пахавальны абрад — трупаспаленне за межамі могільніка. Рзпттк! крзмацыі часам ссыпалі ў неглыбокую грунтавую яму, часцей у аснове або насыпе кургана. Пераважаюць курганы з 2—4 пахаваннямі, сустракаюцца з 5—6 і нават 9—10. Інвентар муж-чынскіх пахаванняў 6—8 ст.— зброя. У пахаваннях канца 1-га — пач. 2-га тысячагоддзя н. э. прад-меты ўзбраення сустракаюцца вель-мі рэдка. У гэты час шырокае рас-паўсюджанне атрымалі пахаванні з конямі. Іх змяшчалі ў спецыяль-на насыпаных курганах і, як выклю-чэнне, у адным кургане з чалавекам. Інвентар конскіх пахаванняў бедны: цуглі, спражкі, часам страмёны. На тэр. Беларусі даследавалі У. к. Алешкі, Засвір, Чорная Лужа (Мядзельскі р-н), Андрэеўцы, Рым-шанцы (Смаргонскі р-н), Будрані, Жэлядзь, Пільвіны, Сяржанты (Астравецкі р-н), Вайшкуны, Лын-тупы (Пастаўскі р-н) і інш. Боль-шасць даследчыкаў лічыць У. к. пахавальнымі помнікамі ўсх.-літ. плямён, адны звязваюць іх з аўк-штайтамг, другія з саюзамі плямён. На думку В. В. Сядова, гэта помнікі племянной групоўкі, вядомай у летапісах пад назвай «літва».

Пытанне 26: Мілаградская культура.

М1ЛАГРАДСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура плямён, якія ў 7— З ст. да н. э. насялялі басейн Дняпра ад сярэдняга цячэння Бярэзіны на Пн да р. Рось (Украіна) на Пд і ад Зах. Буга на 3 да p. Іпуць (у межах РСФСР) на У (тэр. сучасных Гомельскай, Магілёўскай, У Брэсцкай Пд Мінскай абласцей, Пн Ук­раины). Назву атрымала ад гарадзішча Мілаград Рэчыцкага р-на. Для носьбітаў М. к. характерны 2 тыпы паселішчаў: умацаваныя (гарадзішчы) і адкрытыя (селішчы). Ва усх. частцы арэала, у парэччы Дняп­ра і Сажа, пераважалі гарадзішчы, якія размяшчаліся на мысах. Яны мелі земляныя ўмацаванні ў выглядзе валоў і равоў з неабароненага боку поля. У Прыпяцкім Палессі гарадзішчы размяшчаліся часцей за усе ў забалочаных мясцінах, а таксама ў поймах рэк на невысокіх узвышшах і ўмацоўваліся валамі і равамі з усіх бакоў. Нярэдка гарадзішчы складаліся з 2 і больш пляцовак, аддзеленых адна ад другой валамі (Гарошкаў, Мілаград і інш.). Неўмацаваныя паселішчы (селішчы) мдомы на ўсёй тэр. культуры, у Падвяпроўі яны нярэдка прымыкалі да гарадзішчаў, на Палессі існавалі незалежна ад іх. Асн. тыпам жылля былі эямлянкі, наземныя або за-Мыбленыя ў зямлю жытлы пл. 12-16 метрау квадратных, разлічаныя на адну сям'ю. Пабудовы мелі прамавугольную або блізкую да яе форму, слупавую канструкцыю і выступ у адной са сцен, што з'яўляецца характэрнай асаблівасцю мілаградскіх жытлаў. Адкрытыя агнішчы ў круглых авальных ямах размяшчаліся паміж апорным слупом і сцяной. Для гаспадарчых мэт выкарыстоўваліся пабудовы тыпу хлявоў і ям награбоў. Па хавалыіыя помнікі — курганныя і бескурганныя могільнікі. Курга­ны — невысокія паўсферычныя на­сыпы дыям. 2—22 м пашыраны ў басейне р. Гарынь (Дубай) і нале жаць да ранняга этапу культуры. Пахавальны абрад — трупапала-жэнне на гарыэонце, часам на спец. пясчанай падсыпцы або ў драўляных скрынях, а таксама ў неілы бокіх ямах, выкапаных у мацерыку. Пахавальны інвентар складаўся з аднаго або некалькіх гаршкоў, радзей зброі, унрыгожашіяў. Бескурганныя могільнікі або займалі прыродныя ўзвышэнні недалёка ад паселішчаў, або прымыкалі да валоў гарадзішчаў. Вельмі рэдка грунта-выя пахаванні трапляюцца на жы-лых пляцоўках гарадзішчаў. Паха­вальны абрад — трупаспаленне за межамі могільніка. Старанна ачы-шчаныя ад кастра кальцыніраваныя косці ссыпалі на дно круглых або авальных ям глыб. 0,5—1 м. Па­хавальны інвентар больш бедны, чым у курганах, складаўся з не-калькіх кавалкаў гліняных пасудзін і зубоў свойскіх жывёл. Значна радзей трапляюцца зброя, упрыго жанні, прылады працы. Насельніц-тва вырабляла гаршкі з прамым адапіутым вонкі венчыкам і яйца надобным або шарападобным тула­вам, а таксама паўсферычныя пасу-дзіны без пазначанага венчыка. Большасць керамікі арнаментавана па венчыку, шыйцы або па плечуку ўцісканнямі канцом круглай палачкі. Насечкамі. Прасліцы мілаградскай культуры з гарадзішча Гарошкаў Рэчыцкага р-на. Рэчавы ком­плекс М. к. вельмі разнастайны: жал. сярпы скіфскага тыпу, матыкі, сякеры, кельты, нажы з гарбатай спінкай, шылы, наканечнікі коп'яў, скіфскія ўтулкавыя і мясц. трон-кавыя наканечнікі стрэл, каменныя сякеры, зерняцёркі, таўкачы, брон­завыя і жал. бранзалеты, грыўні, пярсцёнкі, скроневыя кольцы, за вушнііры, разнастайныя падвескі, фа­булы, посахападобныя і цвікападобныя шпількі, бляшкі, шкляныя, халцэдонавыя, бурштынавыя, брон­завыя пацеркі. Разнастайныя выра-6ы з гліны, найперш гэта посудападобныя, шпулепадобныя, біканіч-ныя, шарападобныя і інш. грузікі, часам арнаментаваныя ў выглядзе заштрыхаваных трохвугольнікаў, зорак, крыжоў, кружкоў і інш., а таксама гліняныя фігуркі жывёл. Асн. формамі гаспадаркі носьбітаў М. к. былі земляробства і жывёла-гадоўля, паляванне і рыбная лоўля мелі дапаможны характар. Былі развіты хатнія рамёствы: здабыча і апрацоўка жалеза, бронзаліцейная вытворчасць, пралзенне, ткацтва і інш. Плямёны М. к. знаходзіліся на стадыі развітога першабытнааб-шчыннага ладу, не выключана існаванне патрыярхальнага рабства. Рэлігійныя ўяўленні базіраваліся на абагаўленні сіл прыроды, прычым культ сонца займаў цэнтр. месца, былі таксама культы каня, каровы, мядзведзя, ваўка і інш. Этнічная нрыналсжнасць М. к. застаецца спрэчнай. В. М. Мельнікоўская, Л. Д. Побаль і некаторыя інш. да-следчыкі адносяць яе да славян. У процілегласць ім П. М. Трацця коў, В. В. Сядоў, А. Р. Мітрафанаў, Э. М. Загарульскі і інш. лічаць, што носьбіты М. к. былі балтамі.

Пытанне 14: Днепрадзвінская культура.

ДНЕПРАДЗВІНСКАЯ КУЛЬТУРА, археал. культура ўсх.-балцкіх плямёнаў, якія ў 8 ст. да н. э.— 4-5 ст. н. э. жылі ў Верхнім Падняпроўі, Сярэднім Падзвінні і ў нярхоўях р. Вялікая. У межах Беларусі ўключала ў сябе тэр. амаль усёй Віцебскай і паўн. частку Магі-тёўскай абласцей. Асн. тыпам паселішчаў былі ўмацаваныя пасёлкі-гарадзішчы, якія размяшчаліся на ледавіковых астанцах-узгорках (узгоркавыя) і на мысах надпоймавай тэрасы (мысавыя). На тэр. Беларусі вядома каля 200 гарадзішчаў. Іх форма (авальная, круглая, прамавугольная) залежала ад канфігурацыі участка і характару абарончых збудаванняў. плошча пляцовак, дзе размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя пабудовы. Асн. Жылымі пабудовамі былі збудаванні слупавой канструкцыі, якія размяшчаліся пераважна па краі пляцоукі. У залежнасці ад асаблівасцей і змен, што назіраліся у характары гарадзішчау, матэрыяльнай культуры і сац.-эканам. жыцці насельніцтва, час існавання Д.-дз. На тэрыторыі беларусі падзяляецца на 3 храналагічныя перыяды. У ранні перыяд (8—5 ст. да п. э.) васель-ніцтва будавііла гарадзішчы на ўзвышаных месцах каля вады на тэр. з узгоркава-азёрным ландшафтам, іх пляцоўкі не ўмацоўваліся, падсы-наліся толькі краі і рабіліся драў-ляныя агаітоджы. Сярод знаходак пераважаюць вырабы з каменю і косці (каменныя кліна падобныя і свідраваныя сякеры, зерня цёркі. таукачы. тачыльныя брускі і інііі. ). касцянмн і рагавыя прылады палянаннн, дэталі адзення і ўпрыгожанні, неіпматлікія брояэааыя упрыгожан-ні. Кераміка — гладкасценны посуд у асноуным слоікападобных форм з грубай шышкаватай паверхнян, арна-ментаваны скразнымі адтулінамі. і слабапрафіляваны з ямкавымі ўцісканнямі ў верхняй частцы. У гліне пасудзін вял. дамешкі жарствы. У гаспадарцы пераважалі жывёлагадоўля, паляванне і рыбалоўства. У сярэдні перыяд (4—1 ст. да н. э.) павялічваюцца памеры гарадзішчаў, ускладняюцца абарончыя збудаванні. Па краі пляцовак насы паліся земляныя валы, узмоцненыя равамі. Падоўжныя наземныя жытлы слупавой канструкцыі, надзеленыя на асобныя памяшканні з камен­ным! агнішчамі ўсярэдзіне, размяшчаліся па перыметры пляцовак. Побач з каменнымі і касцянымі пры-ладамі працы распаўсюджваюцца жал. вырабы. Па-ранейшаму вырабляУся ляпны гладкасценны слоікападобны слабапрафіляваны посуд з арнаментам пераважна ў выглядзе груп пракрэсленых косых лінііі, ямкавых уцісканняў і інні. Асн. заняткам насельніцтва стала жывёлагадоўля, развіваліся «разна-стайныя рамёствы. Позні перыяд ( 1-4—5 ст. н. э.) характарызуецца складанай і дасканалай сістэмай кальцавых валоў з драўлянымі сценамі і равоў вакол схілаў ніжэй пляцоўкі гарадзішчаў у 2, 3 і больш ліній. Плошча пляцовак павялічылася ад 2000 да 7000 м', яны ператварыліся ў пасёлкі-крэнасці. Жыг-лы на познім этапе — невял. назем­ныя чатырохаугольныа набудовы слупавой канструкцыі з каменнымі агнішчамі ўсярэдэіне. Усюды пашырыліся жа.т. прылады працы і зброя. сярод іх сярпы і шыро кім лязом і выгнутаіі спінкай. нажы для жпіва, нажы прамыя і а гарбатай снін-кай, шылы. іголкі. наканечнікі коп'я\' і стрэл, шпількі, бранзалеты (гладкія. вітыя, з насечкамі), орытвы і інш. У ке-раміцы сярод слабапрафіляваных гарш коў паявіліся падоўжаныя венчыкі, па-верхня посуду шурпаіая ад значных дамешкаў буйнога пяску у гліне. афар боўка керамікі ад снетла-чырнанаватага да жаўтаватага адценняў. 'І'рапляюцца гліняныя прасліцы і грузікі дзякава тыпу. Вядучымі галінамі гаспадаркі ста лі ляднае земляробства і жывслага доўля, а таксама разнастайныя ра мёствы і заняткі, звязаныя з апра цоўкай каменю, косці, жалеза і брон зы, з вырабам рэчаў з гліны, пра дзеннем, ткацтвам, пляценнем. Д.-дз. к. Беларускага Падзвіння ад-розніваецца ад аднакультурнай воблас-ці Верхняга Падняпроўя (тэр. Смален-інчыны) шэрагам адметных рыс: перава-га слоікападобных форм посуду і арна-ментаваных гаршкоў; працяглае выка-рыстанне вырабаў з косці і каменю: наяўнасць вял. колькасці прадметаў, звязаных з балцкім уплывам (касцяныя шпількі, жал. сякеры, сярпы, бранзале­ты, шпількі, фібулы і інш.), а таксама спецыфічных вырабаў, характэрных толькі для тэр. паўн. Беларусі (сяр­пы з прамавугольнай спінкан. шпількі з вял. галоўкай, некаторыя ўпрыгожан-ні з косці і інш.). Асаблівасць звя зана і са значнай роляй жывёлага-доўлі ў гаспадарцы насельніцтва Д.-дз. к., са спецмфічнымі рысамі ўзвя-дзення жылля (слупавая тэхніка будаў-ніцтва. канструкцыя агнішчаў). з адсут-насцю знешняга ўплыву з боку паўд. культур, таму Д.-дз. к. праіснавала на тэр. Пн Беларусі як заходнядзвінскі яе варыянт у адносна чыстым выглядзе да 5 ст. н. э. Паходжанне Д.-дз. к. звязана з асаблівасцямі развіцця карэннага насельніцтва басейна Зах. Дзвіны ў бронзавым веку. Старажытнасці Д.-дз. к. на тэр. Беларусі вывучалі А. М. Ляўданскі. С. А. Дубінскі, А. Дз. Каваленя, Л. В. Аляксееў, К. П. Шут, В. I. Шадыра і інш. У на-вук. зварот паняцце Д.-дз. к. як адзінага этнакультурнага масіву ўвёў А. Р. Мітрафанау.

Пытанне 12: культура штрыхаванай керамікі.

ШТРЫХАВАНАЙ КЕРАМІКІ КУЛЬТУРА, археал. культура балцкіх плямён, якія ў 7—6 ст. да н. э.— 4—5 ст. н. э. насялялі тэр. сярэдняй Беларусі і ўсх. Літвы. Назву атрымала ад глінянага посуду, знешняя (часта і ўнутраная) паверх-ня якога пакрывалася штрыхамі. Паводле асаблівасцей развіцця ма-тэрыяльнай культуры і сацыяльна-эканам. жыцця насельніцтва вылу-чаюцца 3 храналагічныя перыяды Ш. к. На 1-м этапе (7—5 ст. да н. э.) насельніцтва жыло на адкры-тых паселішчах, якія размяшчаліся на ўзвышэннях у паплавах рэк і азёр і мысападобных выступах першай надпоплаўнай тэрасы. Паз­ней паявіліся гарадзішчы. Яны ўзнікалі ў абароненых прыродай мясцінах, дзе былі прыдатныя для апра-цоўкі ўчасткі і паша для жывёлы,— на ўзгорках, часам сярод балот або на мысах па берагах рэк і азёр. Самыя раннія гарадзішчы ўмацоў-валіся па краі пляцовак толькі драў-лянай сцяной, а схілы ўзгорка або мыса штучна зразаліся, чым да-сягалася большая стромкасць. Былі пашыраны прылады працы з косці, рога, крэменю, дрэва (каменныя ся-керы, зерняцёркі, тачыльныя брускі і інш.), касцяныя і рагавыя ўпрыго-жанні. Насельніцтва вырабляла сло-ікападобныя пасудзіны (з прамым, увагнутым і злёгку адагнутым вен-чыкам), пасудзіны з конусападобным і выпуклым тулавам і гладкасценныя або штрыхаваныя гаршкі (з прамым або адагнутым венчыкам, кароткай шыйкай, апушчаным або прыўзня-тым плечуком і выпуклым тулавам, плоскім ці круглаватым дном). Па шыйцы яны былі арнаментаваны рознымі па дыяметры ямкавымі ўці-сканнямі, якія размяшчаліся па ад-ной у рад, або групамі па 2—3 у кожнай, часам у выглядзе трохву-гольнікаў. У гаспадарцы побач з лядным земляробствам і жывёла-гадоўляй значную ролю адыгры-валі паляванне і рыбалоўства. На 2-м этапе (4—1 ст. да н. э.) у плямён Ш. к. к. ўзніклі новыя, добра ўмацаваныя гарадзі-шчы, а ранейшыя гарадзішчы пера-будоўваліся: пляцоўкі павялічвалі, па іх краях з боку поля насыпалі валы і выкопвалі равы. Насельніцтва жыло ў вял. доўгіх дамах слупавой канструкцыі, падзеленых на некалькі (ад 3 да 6) жылых памяшканняў. Унутры іх размяшчаліся агнішчы круглай, авальнай ці падковападоб-най формы, абкладзеныя па краях камянямі або валікам гліны. Разам з каменнымі, касцянымі, рагавымі вырабамі выкарыстоўваліся і жал. прылады працы, зброя. Ва ўжытку па-ранейшаму былі таўстасценныя і^: слабаабпаленыя слоіканадобныя па-судзіны і гладкасценныя або штры­хаваныя гаршкі. На 3-м этапе (1—5 ст. н. э.) гарадзішчы ўмацоў-валіся складанай сістэмай земляных валоў з драўлянымі канструкцыямі на іх грэбені і глыбокіх равоў. На змену доўгім вял. дамам прыйшлі невял. чатырохвугольныя наземныя жытлы слупавой канструкцыі з ад-крытым! агнішчамі ўнутры, што сведчыла пра распад патрыярхаль-на-родавых адносін. Асноўнымі га-лінамі гаспадаркі былі ляднае зем-ляробства і жывёлагадоўля, а так-сама апрацоўка жалеза, косці, рога, каменю, дрэва, бронзаліцейная справа,ганчарства, прадзенне, ткац-тва, пляценне і інш. Грамадскі лад — развіты патрыярхат на стадыі далей-шага распаду першабытнаабшчын-ных адносін. Насельніцтва вырабля­ла і ўжывала жалезныя сякеры з вузкім і выгнутым лязом, нажы, брытвы з выпуклым лязом, долаты, нажы для жніва, сярпы, падкова-падобныя і латэнскага тыпу фабу­лы, посахападобныя шпількі, нака-нечнікі коп'яў і дроцікаў, шылы спражкі, іголкі, бронзавыя пярсцён-кі, драцяныя скроневыя кольцы кольцы для падвешвання аздоб' спіралькі, бранзалеты з разамкнё-нымі і звужанымі канцамі, трапеца-падобныя і акулярападобныя пад-вескі, гліняныя прасліцы (частка іх арнаментавана наразнымі лініямі і кропкавымі ўзорамі ў выглядзе трохвугольнікаў, ромбаў і трапе­ций), гліняныя грузікі і інш. Да прывазных вырабаў адносяцца падкова-падобныя фібулы з выемчатай эмаллю, бляхі з выявай галоўкі арла і выпуклыя бляшкі з пяцель-камі з тыльнага боку. Кераміка — штрыхаваныя і гладкасценныя раб-рыстыя і слабапрафіляваныя гаршкі і пасудзіны слоікавай формы, арна-ментаваныя па рабры і ў верхняй частцы зашчыпамі, ямкавымі ўціск-неннямі, насечкамі, нарэзамі паз-ногцевымі ўцісканнямі і інш. Трап­ляюцца глянцаваны і падглянцаваны посуд, мініяцюрныя пасудзіны міс-кападобных і слоікавых форм.

Пытанне 47: асноуныя этапы станаулення археалгіі.

Слово «археология» появилось задолго до возникновения самой науки, в Древней Греции. В разные эпохи в него вкладывался различный смысл. Если Платон под археологией понимал вообще все, что касается древности, то в эпоху европейского Возрождения археология стала иллюстрацией по истории античного (греческого и римского) искусства, фактически она являлась частью музейноантікварного дела, пополняя собрания античных скульптур и керамики. И сейчас в мировой практике нет единства в представ­лениях о предмете и задачах археологии, в частности о ее хронологических рамках. В России уже в XIX в. сложилось сохраняющееся до сих пор представление об археологии как науке, изучающей в основном іскопаемые материалы, связанные с деятельностью человека с глубокой древности и по средневековье включительно. Первый период (XVIII — начало XIX в.)—возникновение и начальный этап развития русской археологии, энциклопедизм в науке. Проводятся первые раскопки скифских и славянских курганов, античных поселений, курганов в Сибири, формируются архео­логические коллекции. Однако в этот период вряд ли можно говорить об археологии как самостоятельной науке. Второй период (середина XIX в.— середина 30-х годов XX в.) — демократический период развития русской археологии. Он харак­теризуется возникновением археологических обществ, местных изданий и музеев, большими по тем временам раскопками, открытиями памятников палеолита, неолита, эпохи бронзы, формированием русской археологии как науки и складыванием ее основных направлений (скифская, славяно-русская, античная), за­рождением палеолитоведения и региональной археологии Кавказа, Средней Азии, Сибири. Завершением этого этапа явилось создание эволюционных схем периодизации археологии Восточной Европы (В.В. Городцов) и Сибири (С.А. Теплоухов). Октябрьский переворот не внес особых изменений в развитие археологии: кадры археологов до 30-х годов оставались прежними, а место царской Археологической комиссии заняла Российская академия материальной культуры. Третий период (середина 30-х — конец 60-х годов) — цент­рализация и идеологизация науки, внедрение в нее принципов марксистской идеологии, большевистских взглядов, сталинизм и, как его выражение, «лысенковщина» в исторической науке. Четвертый период — современный. Начало научных археологических исследований в Европе и России относится к XVIII в., когда сложилась концепция энциклопедизма в науке. Европейская археология возникла как наука, вызванная потребностями эпохи Просвещения, ее отношения к прошлому. В начале XVIII в. были исследованы погибшие в 79 г. в результате извержения вулкана Везувия города Помпея и Геркуланум. Во время раскопок Помпеи впервые удалось восстановить картину жизни людей, погибших более 1600 лет назад, и проводившие раскопки ученые впервые поняли, какое большое значение имеет изучение предметов быта. Первые сведения по археологии в России и отдельные артефакты относятся к XVI—XVII вв. Однако с ними еще нельзя связывать возникновение науки. В России многое было сделано так называе­мыми землепроходцами — простыми, но предприимчивыми русскими людьми, которые уходили от феодального гнета на вольные, еще не освоенные земли. Как можно судить по составленным ими «скаскам» и «отпискам», их интересовало все: природа и география, минеральное сырье, люди, их обычаи и археологические памятники. Так были собраны первые в России археологические коллекции i реди них металлические предметы, переданные в конце XVII и II Китзену в Голландии, знаменитая Сибирская коллекция Петра I, подаренная заводчиком Демидовым. В XVIII в. в России были предприняты первые попытки организовать охрану памятников и сбор археологических материалов. Этому способствовали указы Петра I. С 1733 по 1743 г. в Сибири работала Великая северная экспедиция под руководством В.И. Беринга. Это было грандиозное мероприятие, предпринятое по инициативе Петра I. Участники экспедиции Г.Ф. Миллер, С.П. Кра­шенинников собрали огромный материал по археологии Сибири. В 1763 г. А.П. Мельгуновым с научной целью был раскопан огромный скифский курган на Украине. Большое значение для становления археологии как науки имела деятельность русского историка начала XVIII в. В.Н. Татищева, нлявшего особое внимание собиранию разного рода исторических П1 I очников, в том числе и археологических (В.Н. Татищев даже составил инструкцию по сбору археологических материалов). Для нею было характерно изучение истории в нерасчленимом единстве изучением географии, археологии и этнографии. И этот период наука археология в современном понимании еще и. возникла, не сложились еще методика научного исследования и гавления о процедуре, целях и задачах науки. На дальнейшее развитие археологии как науки повлияли начавшиеся в XIX в. крупномасштабные раскопки. Вслед за раскопками Помпеи и могильника Вульчи блестящие результаты дали исследования столицы Ассирии — Ниневии, произведенные Г.Лэйярдом. Археология подарила миру более 20 тыс. клинописных текстов из библиотеки Ашшурбанипала. Начались первые систе­матические археологические работы в Египте. В первой половине XIX в. датский археолог X. Томсен, применив метод сравнительного анализа, научно обосновал мысль о делении истории человечества на три эпохи. Исходя из идей прогрессивного эволюционизма, он в своих работах «Северные древности» (1831) и «Каталог музея в Копенгагене» (1836) показал, что вся дописьменная история делится на каменный, бронзовый и железный периоды. Работу над хроно­логической схемой Томсена и Ворсо продолжил французский археолог Г. Мортилье, который подметил, что древнейшие каменные орудия не одинаковы — одни грубы и примитивны, другие более совершенны. С 30-х годов XIX в. в России стали осуществляться систе­матические научные раскопки Начало им положил И.А. Стемпковский, впервые обследовавший археологические памятники Черноморского побережья и ставший основоположником античной археологии в России. В середине XIX в. граф А.С. Уваров начал огромные по своему размаху раскопки курганов во Владимиро-Суздальской земле, оа четыре года им было раскопано 7729 курганов. Эти раскопки не имели себе равных и показали, что Россия очень богата архео­логическими памятниками. А.С. Уваров был инициатором создания Археолого-нумизматического общества в Петербурге (1846) и Мос­ковского археологического общества (1864), ставившего своей целью «исследование археологии, преимущественно русской, и распростра­нение в России археологических знаний». Общество организовало значительные по тем временам раскопки археологических памятников в центральных губерниях России, провело 15 Всероссийских архео­логических съездов. Во второй половине XIX в. весь мир поразило открытие Г. Шлиманом памятников древнейших цивилизаций в бассейне ( Средиземного моря, послужившее своеобразным толчком для развития мировой археологии. Вторым крупнейшим событием в мировой археологии явились работы английского археолога А. Эванса на острове Крит. В конце XIX в. были исследованы курганы в Новгородской земле и в Гнёздове под Смоленском, где были обнаружены погребения древнерусских дружинников IX—XI вв. Эти погребения были открыты и раскопаны неутомимым исследователем археологических памятников В.И. Сизо­вым. Колоссальную работу по систематизации курганов и археологических материалов проделал русский археолог А.А. Спицын. Производя раскопки и систематизируя коллекции, он составил карту расселения тринадцати древнеславянских племен, упоминаемых в летописи, на основании так называемых височных колец. К концу XIX в. русская археология сложилась как наука, в ней науки. Значительный вклад в развитие археологии России был сделан и конце XIX— начале XX. В специальной литературе этот период \ поминается в основном только в связи с открытием археологических п.(мятников скифов, древних славян, раскопками в Сибири, на Кавказе и в Средней Азии. Развитие археологии, открытие музеев, кидание в конце XIX в. археологических обществ было тесно связано с экономическим подъемом в России. Можно выделить три основных направления интерпретации археологических материалов: 1) опреде­ление уровня развития древней культуры; 2) попытки дать их хронологическую привязку и составить хронологию; 3) стремление установить, каким этносам принадлежат те или иные археологические предметы. Русская археология конца XIX в. была частью европейской археологической науки. Определяющую роль при рассмотрении проблем истории и археологии стал играть классовый подход. Конкретные археологические материалы старались привязать к определенным этапам развития первобытного общества, выде­лявшимся в соответствии со схемой Моргана — Энгельса. В 1918—1920 гг. Г. Мергарт, СИ. Руденко, С.А. Теплоухов исследовали поселения и курганы по Енисею. Мергарт обобщил все имевшиеся и вновь полученные материалы в монографии о бронзовом веке на Енисее, изданной в 20-х годах в Австрии. Этот труд не получил должного освещения в советской историографии. Между тем в нем дана систематизация основного археологического инвентаря, содержащая интересные выводы по технологии изготовления и применению различных палеометаллических изделий, и сделан вывод о существовании своеобразной «минусинской бронзовой культуры», которая прошла ряд этапов в своем эволюционном развитии. Современный период развития археологии начался в 60-х годах. Для него характерны некоторые качественные изменения: рост научных кадров в республиках, формирование школы археологов в Сибири, создание Сибирского отделения АН СССР. Появились новые методические приемы, в археологии стали применяться методы естественных наук, возникла экспериментальная археология. На­чались постепенные изменения в методологии истории, которые повлияли и на развитие археологии. На современном этапе стали известны тысячи археологических памятников, обоснованы археологические культуры в регионах, археологические исследования в которых раньше почти не велись, в отечественной археологии были созданы целые научные направ­ления.

Пытанне 50: Фінаугры перыяду сярэднявечча.

Археология средневековых финно-угров обширна по территории, разнообразна по археологическим комплексам. В средневековье финно-угорские народы вступили, значительно расширив территорию своего обитания, имея контакты с другими этносами. На востоке территории финно-угорского мира как район особой группы археологических культур угров и самодийцев, отмеченных рядом общих черт, выделяются Урал и лесная территория Западной Сибири. Во второй половине I— начале II тысячелетия н. э. в лесном Зауралье существовало несколько археологических культур, связанных с угорским этносом. Они выделены в основном по особенностям керамики и поэтому осторожно называются памятниками молчановского (VII—IX вв.), юдинского (X—XIII вв.) и макушинского (XIII—XIV вв.) типов. К позднему периоду (XIV—XVI вв.) относятся памятники туралинского типа. Памятники молчановского типа локализуются по среднему и нижнему течению р. Туры. Бассейны рек Туры и Тавды занимали памятники юдинской культуры, изученной по поселениям, городищам, грунтовым и курганным могильникам и жертвенным местам. Небольшие по площади городища укреплены валом с деревянной конструкцией в виде срубов. На Юдинском, Ликинском, Андреевском III городищах исследованы остатки крупных жилищ в виде полуземлянок. Известны и наземные конструкции трех типов: шатровые полуземлянки, наземные столбовые жилища и срубовые дома. Людей погребали по обряду кремации и ингумации с остатками костров. К IX—XIII вв. в лесном нижнем Прииртышье относятся памятники устьишимской культуры, представленные укрепленными городищами, грунтовыми и курганными могильниками. Погребальный обряд связан с земляными округлыми или овальными курганами. Хоронили по обряду трупоположения под курганной насыпью. Отдельную группу образуют памятники финских племен рязанско-окской группы. Это могильники с трупосожжением и трупоположением с восточной ориентировкой. Отмечается группа погребений с северной ориентировкой, которая в средневековье была характерна для широкого круга финских племен. Пермскую группу финно-угров составляют сформировавшиеся в средневековье коми-пермяки, коми-зыряне и удмурты. Во второй половине I тысячелетия до н. э. в Вычегодском крае по р. Вычегде, Вишере, Печоре и в верховьях Мезени сформировалась ванвиздинская археологическая культура, изученная по поселениям и могильникам. Однако ванвиздинскую культуру отличает в основном керамический комплекс. Сосуды обычно круглодонные двух основных типов: крупные с невыделенной шейкой, предназначавшиеся для хранения продуктов, и сосуды для приготовления и употребления пищи. Края их венчиков утолщены и украшены оттисками пальцев. В бассейне р. Чепца локализуются памятники удмуртской культуры IX—XV вв., известные под названием чепецкой культуры. Основным видом памятников являются городища, расположенные равномерно на береговых мысах (Иднакар, Вальнар и др.). Для этой культуры характерны бревенчатые постройки с открытыми очагами и ямами-кладовыми внутри. В развитии культуры выделяются два этапа: первый датируется IX— началом XIII в., второй —XIII—XV вв. В Верхнем Прикамье к середине I тысячелетия н. э. относятся памятники харино-ломоватовской культуры. К ранним памятникам этой культуры принадлежат Харинский могильник на Каме, Деменковский на р. Обве, Бурковский, Полудонский и Неволинский курганные могильники. Родановская культура занимала ту же территорию, что и харино-ломатовская и являлась ее дальнейшим развитием. Средневековые эсты, ливы, водь, ижора, весь и чудь, корелы составляли группу прибалтийских финнов. Среди различных теорий о происхождении этих народов наиболее аргументированной является точка зрения о том, что формирование прибалтийских финнов и их отделение от поволжских произошло во второй половине I тысячелетия до н. э. В конце I тысячелетия н. э. сформировался общебалтийский финский язык, просуществовавший до VIII в. н. э. Однако существует и другая теория, относящая формирование прибалтийско-финской общности к более раннему периоду и связывающая ее с ареалом гребенчато-ямочной керамики III тысячелетия до н. э. Значительный материал получен по археологии средневековых эстов в результате раскопок городищ в Тарту и Кививаре, Соонтана, Тырве, Коновере, Пада и др. Слабо изучены археологические памятники ижоры. Это могильники в Гатчине, Усть-Рудицкий, у с. Гималово и Мишкино. Совсем не изучены поселения. Средневековая ижора проживала на территории Новгородской земли и выполняла сторо­жевую службу по охране рубежей. Со средневековьем связано формирование еще одного финно-угор­ского народа — венгров. В Паннонии венгры появились в конце IX в. Судя по языку, принадлежащему к угорской группе, первоначально они, вероятно, жили в Приуралье. Проблема прародины венгров не решена, существует несколько точек зрения: лесное Приуралье, Южное Приуралье, Поволжье, Заволжье. Для каждой из этих теорий имеются доказательства как «за», так и «против». В 20—30-х годах IX в. венгры появились в Леведии — территории в составе Хазарии, откуда началось их продвижение в Паннонию. Перед монгольским завоеванием венгерский монах Юлиан путешествовал в Восточную Европу в поисках своих предков. Он нашел венгров на р. Волге. Имеются лишь отдельные весьма разнообразные археологические свидетельства о пребывании венгров в Подонье. Территорию Великой Венгрии конца I тысячелетия н. э. венгерские и советские ученые с большим основанием отождествляли с бассейном р. Белой. В то же время считается, что в это время население было уже смешанным и состояло из угров-мадьяр и тюркоязычного населения, с которым связывается бахмутинская культура в Башкирии.

Пытане 40: Древний Киев

Согласно «Повести временных лет», Киев был основан братьями — Кием, Щеком и Хоривом. Имена братьев сохранились в названии его частей (Щековица), в летописном названии Хоревица. Летопись не указывает точной даты основания города. Раскопками установлено, что на его территории существовало несколько небольших славянских поселений — предшественников будущего города. Основное ядро Киева VIII—X вв. составляло поселение на Андреевской горе. Оно представляло собой небольшой укрепленный замок с языческим капищем в виде большого, круглого, сложенного из неотесанных камней жертвенника. Вокруг него были найдены обломки лепной керамики и многочисленные кости жертвенных животных. Возможно, что в центре площадки капища стоял деревянный идол. Древнейшая городская стена, возведенная вокруг Андреевского холма, была сделана из дерева. Во времена княжения Владимира она была перестроена, а город включил ряд соседних с Андреевским холмом территорий. В ходе раскопок установлено, что Ярослав Мудрый построил новую городскую стену. По площади город при Ярославле в несколько раз превосходил Киев при Владимире. Стена была сооружена из дубовых срубов, примыкавших друг к другу. Каждый отдельный сруб представлял собой прямоугольник размером 19x6 ^чм. Оборонительные валы Ярославон;і города достигали в ширину 20 м и по своей мощи не имели себе равных в истории древнерусской фортификации. В политической и административной жизни Киева важнейшее место занимал княжеский двор. В X в. на княжеском дворе была выстроена гридница, предназначавшаяся для приемов, пиров княжеской дружины, больших собраний Княжеский двор и древнейшая на Руси каменная постройка — Десятинная церковь, возведенная в 989—996 гг., были архитектурным центром Киева. До постройки Софийского собора Десятинная церковь, видимо играла роль городского центра. Основу церкви составляло здание с гремя апсидами (полукруглыми выступами) с восточной ( троим Внутри его свод поддерживали три пары каменных столбов Здание было сложено из блоков, состоявших из тонких квадратных кирпичей, скрепленных раствором извести, перемешанной С толченым кирпичом. Для отделки деталей применялся так называемый лекальный кирпич с закругленными углами. Церковь украшала покрытая РОСПИСЬЮ штукатурка и глиняные поливные .разноцветные ПЛИТКИ различной формы, из которых выкладывались сложные орнаментальные ком­позиции. К северу и к югу от Десятинной церкви были открыты развалины больших дворцов. Наиболее ярким архитектурным памятником Киена домонголь­ского периода является построенный в начли XI м при князе Ярославе Владимировиче Софийский собор. Во времена правления князя Ярослава в Киеве были сооружены большие каменные крепостные ворота, получившие в истории русского градостроительства название «Золотые ворота» — по ана­логии с византийскими. Это название потом перешло к главным воротам Владимира. Возникшее в Киеве раньше, чем в других городах Древней Руси, каменное зодчество имело большое значение для развития всей русской архитектуры. В ряде мест в Киеве были открыты жилища горожан, ремес­ленников. В большинстве своем это полуземлянки с глинобитной печью в одном из углов. Раскопки показали, что Киев был крупнейшим центром древне­русского ремесла XII— первой половины XIII в. Киевские ремес­ленники изготавливали самые разнообразные вещи — от простой глиняной посуды и деревянной ложки до тончайших ювелирных изделий. Ремесленное производство удовлетворяло основные потреб­ности городского населения, а его предметы вывозились далеко за пределы города. Здесь были развиты кузнечное, керамическое, деревообрабатывающее, ювелирное, стеклодельное, костерезное и другие ремесла. В XI—XII вв. развиваются искусство камнетесов и резчиков по камню, изготовление строительного кирпича. Труднее проследить археологически развитие таких ремесел, как кожевенное, ткацкое и портняжное, но и они были широко известны в Киеве. Осенью 1240 г. Киев был разрушен полчищами татаро-монголов под предводительством хана Батыя. Археологам удалось восстановить отдельные конкретные события этой трагедии.

Пытанне 41: Древний Новгород

Новгород изучен лучше других русских городов. Широкие исследования в нем ведутся уже несколько десятилетий. В Новгороде сохранились такие вещи, которые в обычных условиях не сохраня­ются: различные многочисленные поделки из кожи и дерева. Это 388 объясняется тем, что Новгород расположен в низине и почва под ним очень влажная. В Новгороде хорошо прослеживаются культурные слои, которые в большинстве своем надежно датируются археологическим ма­териалом. Город строился не на пустом месте, на его территории были расположены значительно более древние поселения, память о которых сохранилась в виде деления города на «концы». Эти поселки были объединены и обнесены единой стеной. Так возник, как считают, Новый город. Уже в Конце X в. он занимал, судя по материалам раскопок, значительную площадь на правом и левом берегах, Волхова и являлся крупным торговым и ремесленным центром Русского государства, так как был расположен на наивы­годнейшем перекрестке торговых путей, важных для всей Руси и Северной Европы. В XI—XII вв. Новгород становится одним из крупнейших городов средневековой Европы, столицей огромного государства, занимавшего первостепенное место в освоении севера Восточной Европы. На протяжении многих столетий город вел оживленную торговлю. Вниз по Волхову, через Ладожское озеро и Неву новгородцы попадали в Швецию, Готланд и в земли прибалтийских славян. Через Ильмень-озеро и Мету открывался путь по Волге в Болгарию, к хазарам, на Кавказ, в страны Средней Азии. По Волхову, Ильменю, Днепру пролегал знаменитый в древности путь «из варяг в греки». Новгородские купцы проникали далеко на северо-восток, на Северную Двину, Ваг и Вычегду, плавали по Ледовитому океану на Новую Землю. В городе существовали иноземные торговые дворы: «готский», «немецкий». Встречаются археологические предметы, свидетельству­ющие о широкой торговой деятельности города. Особенностью новгородских гражданских построек является отсутствие землянок, широко распространенных в других городах. Это объясняется тем, что город расположен в низине, на влажных почвах. Люди жили в наземных деревянных избах. Пол настилался из толстых отесанных плах. Над нижним этажом дома возводит я верхний этаж, который был по площади больше нижнего и частично опирался на вертикальные столбы. Дома отапливались кирпичными печами. Установлено, что жилым было только верхнее- помещение, а нижний этаж служил для различных хозяйственных нужд Там хранили инвентарь, запасы продуктов, содержали мелкий рогатый скот и птицу. Дома были нарядно украшены благодари рвікбі ПО дереву. Особенно красивы были наличники окон. Археологи часто делали трубы из стволов деревьев. Для этого бревно раскалывалось вдоль, в половинках выдалбливали- желоб, после чего их снова соединяли, обматывая берестой. К XI в. относятся ранние каменные постройки Новгорода. Среди них замечательный памятник русского зодчества — Софийский собор. Новгородские церкви строились при помощи тех же приемов, что и соборы других городов. При сооружении церквей использовался белый строительный камень и плитчатый кирпич. В центре города вырос каменный кремль, включавший в себя Софийский собор и ряд других каменных зданий. Около кремля находился торг, Ярославово дворище, вечевая площадь и дома иноземных и богатых новгородских купцов. Город окружали с севера и юга монастыряткрелости.— Юрьевки Антониев.Городское строительство было тесно связано с политическими событиями. Новгородские церкви раннего периода зодчества относятся к XI—XII вв. В XIII в. в городе не было выстроено ни одного каменного сооружения. Очевидно, это связано с тем, что Новгород на протяжении всего XIII в. вел героическую борьбу с немецкими захватчиками, требовававшую крайнего напряжения всех сил. Изделия их труда встречаются повсеместно. В Новгороде обнаружено много деревянных механизмов и приспособлений, которые благодаря особенностям новгородской почвы великолепно сохранились: это многочисленные блоки, детали ткацких станков, ролики, ворота и другие предметы. В новгородском культурном слое найдены части лодок — весьма важного, а подчас и единственного средства передвижения на севере. Основания лодок делали долблеными. К изготовленному из бревна основанию пришивали ребра. Это так называемые набойные ладьи. Они были оснащены шпангоутами, скамьями, веслами и уключинами. По рекам ходили разные лодки, среди них были и большие весельные, и парусные. Водные пути, особенно на севере Руси, были намного важнее сухопутных, которые с огромным трудом приходилось прорубать через лесные чащи. Город часто отражал нападения немецких рыцарей, поэтому не случайно среди археологического материала довольно много оружия. В основном это железные наконечники копий и стрел. Особый интерес представляют кинжалы и мечи. В Новгороде встречаются своеобраз­ные четырехгранные, похожие на штык мечи. В Неревском конце города найдены доспехи, состоящие из множества железных пластин. Также были распространены обыкновенные кольчуги, сплетенные из отдельных железных колечек, широко известные на Руси. В Новгородской культуре и архитектуре выделяются два периода: ранний, домонгольский —XI—XIII вв. и более поздний, который начинается с XIV в. Ранненовгородские храмы грандиозны, торжественны и довольно сложны по своей конструкции. К домонгольскому периоду, в частности, относятся остатки раскопанного административного и политического центра Новгорода — Ярославова дворища, названного по имени князя Ярослава Мудрого. На Ярославовом дворище до XII в. жили новгородские князья, а после того как князьям было запрещено жить в пределах города, стало собираться новгородское вече. Территория княжеского дворца превратилась в политический центр Новгородской республики. Мировоззрение людей феодальной эпохи было в основе своей религиозным. Однако в народе сохранялись и старые языческие культуры. Около Новгорода, в том месте, где р. Волхов вытекает из Ильменя, по словам летописца, находился холм Перынь с древним языческим святилищем. Это святилище раскопано археологами. Оно окружено рвом с 8 полукруглыми выступами. В каждом лепестке-полукружии горел жертвенный огонь, а в центре стояло изображение Перуна. Найдено основание этой статуи.

Пытанне 44: Археалогія замкау.

Даследаванне беларускіх замкаў вядзецца ў двух накірунках: на падста-ве архітэктурных абмераў існуючых замкаў ці іх руін, а таксама вывучэння іх інвентароў, планаў, графічных выяў; на падставе археалагічных раскопак з прыцягненнем дадзеных пісьмовых і іншых крыніц. Першы накірунак мае вялікае значэнне, паколькі часта адзін інвентар можа даць значна больш дэталёвую, дакладную інфармацыю па замку (асабліва зруйнаванаму ці перабудаванаму), чым шматгадовыя раскопкі. Аднак пісьмовыя і графічныя крыніцы вядомы далека не па ўсіх замках і адносяцца яны да XVI і пераважна XVII—XVIII стст. Таму высветліць час за-снавання замка, прасачыць яго будаўнічую гісторыю, асаблівасці фар-тыфікацыйных збудаванняў без археалагічных раскопак проста немагчыма. Археалагічнае вывучэнне замкаў пачалося ў XIX ст. з апісання замкавых умацаванняў, здымкаў іх планаў было прынята рашэнне аб даследаванні найбольш цікавых замкаў на Беларусі — За-слаўскага і Нясвіжскага, але ажыццявіць яго не ўдалося. Невялікія раскопкі Мірскага замка правёў у 1912 г. Ю. Едкоўскі. У 20—30-я гады XX ст. на тэрыторыі Заходняй Беларусі, якая ў той час уваходзіла ў склад Польскай дзяржавы, вяліся працы па кансервацыі замкаў у Гродне, Крэве, Лідзе, Навагрудку. Лідскі замак уваходзіць у лік найбольш даследаванных: раскопкамі М. А. Тка-чова, А. А. Трусава, А. К. Краўцэвіча, Я. Г. Звяругі ўскрыта каля 45% плошчы яго пляцоўкі — 3 260 кв. м. Пабудаваны замак на невялікім, штучна павялі-чаным пясчаным узвышшы ў сутоцы рэчак Лідзея і Каменка. Дату будаў-ніцтва даследчыкі называюць розную: 1323 г., пачатак XIV ст., 1330-я гады. Пад час раскопак высветлілася, што пры разбіўцы плана замка будаўнікі зрабілі памылку, таму частку закладзенага падмурка ўсходняй сцяны яны пакінулі ў зямлі і скарэктавалі яе напрамак. Замку на-далі форму няправільнага чатырохвугольніка з даўжынёй бакоў (сцен) 93,5, 63,5, 80 і 84 м. Вышыня сцен каля 12 м, таўшчыня ўнізе 2 м, уверсе 1,5 м. Падмуркі былі заглыблены, паводле Ткачова, на 1,1 м, паводле Трусава, на 0,7—0,9 м. Вонкавыя часткі сцен складзены на рошчыне з камянёў, рады якіх выраўноўваліся з дапамогай каменных або цагляных кліноў. Унутраная частка сцяны запаўнялася дроб­ным! камянямі. Цэгла выкарыстоўвалася для выкладвання вуглоў сцен І вежаў, скляпенняў, арак, байніц і дэкаратыўнага пояса. Завяршаліся сцены баявой галерэяй, бруствер якой меў таўшчыню 0,7 м. Крэўсю' замак даследавалі М. А. Ткачоў, А. А. Трусаў, I. М. Чарняўскі; звестак па ўскрытай плошчы няма. Замак пабудаваны на абалоне бліз сутокаў рэчак Крэвянка і Шляхцянка. Час будаўніцтва дакладна не вядомы. Ткачоў вызначае яго 20-мі і нават 30-мі гадамі XIV ст., Трусаў, паводле сістэмы цаглянай кладкі муроўкі і рошчыны, датуе мяжой XIII—XIV стст. (Ткачоў, 1978. С. 34; ён жа, 1987. С. 41; Трусов, 1988. С. 39). Аднак датыроўка па гэтых прыкметах не заўжды над-зейная. Напрыклад, па складу рошчыны Верхняя царква Старога замка ў Гродне прадатавана сярэдзінай — другой паловай XIII ст. (Левандаускас, 1974. С. 16,27, 33, 35), тады як стратыграфія і археалагічны матэрыял пераканаўча сведчаць аб пазнейшым яе паходжанні. Дакладна высветлена, што спачатку замак меў толькі сцены (даўжыня іх 108,5; 71,55; 97,2 і 85 м, таўшчыня 2,5—3 м, вышыня 12—13 м), якія завяршаліся баявой галерэяй. Адлегласць паміж яе байніцамі была, як і ў Лідскім замку, 2,4 м. Тэхніка муроўкі сцен тая ж, што і ў Лідскім замку, але месцамі маюцца бессістэмныя ўключэнні цаглянай муроўкі. Праз некаторы час да сцен былі прыбудаваны дзве вежы (мал. 45:3). Вялікая, Княская, вежа прымуравана звонку да паўночнай сцяны, але крыху ссунута адносна яе на поўнач, што дазваляла фланкіраваць і заходнюю сця-ну замка. Вежа перакрыла кавалак дэкаратыўнага пояса, які быў выкладзены з цэглы па вонкаваму фасаду. Мела яна не менш за тры паверхі. Лесвіца, якая захавалася на трэцім паверсе, магла весці як на чацвёрты паверх, так і на верхнюю баявую пляцоўку. Памеры вежы 18,65x17 м, вышыня больш за 25 м, таўшчыня сцен змяншалася знізу ўверх з 3 да 2,5—2,6 м. У сутарэнні бы­ла турма. Вялікія праёмы вакон другога і трэцяга ярусаў дазволілі М. Шча-каціхіну зрабіць выснову аб жылым прызначэнні гэтай часткі вежы (Шчака-ціхін, 1993. С. 147—148). Тэта пацвердзілася пазнейшымі раскопкамі, пры якіх было сабрана больш за дзве тысячы фрагментаў тынкоўкі з фрэскавым роспісам (Дзярновіч, Трусаў, Чарняўскі, 1993. С. 33). Жылыя I гаспадарчыя пабудовы XIV—XVIII стст. канцэнтраваліся на ўзвы-шанай паўночна-заходняй частцы замкавага двара. Там жа знаходзілася кузня. Драўляныя пабудовы XVI—XVII стст. мелі каменныя падмуркі. Блізка да брамы знойдзены рэшткі квадратнай у плане мураванай пабудовы даўжы-нёй 8 м з сутарэннем, падлога якога была брукаваная. Вуглы і тамбур пабу­довы цагляныя, сцены складзены ў той жа лусковай тэхніцы, што і замак. I. М. Чарняўскі датуе дом пачаткам XIV ст. І мяркуе, што ён мог быць двухпавяр-ховы (Трусов, 1988. С. 39; Дзярновіч, Трусаў, Чарняўскі, 1993. С. 35). Знойд-зена таксама брукаваная вымастка шырынёй да 8 м, якая злучала браму з малой вежай. Мірскі замак даследаваўся раскопкамі Ю. Ёдкоўскага, М. А. Ткачова, А. А. Трусава, I. М. Чарняўскага, А. К. Краўцэвіча. Вывучана плошча, крыху большая за 4 000 кв. м. Даследавалася пераважна будаўнічая гісторыя зам­ка з мэтай яго рэстаўрацыі. Даследчыкі вылучылі тры этапы будаўніцтва. У 1506—1510 гг. узводзіліся вежы і сцены. План адначасовай пабудовы палаца ўздоўж дзвюх сцен не быў тады рэалізаваны. Да паўночнай сцяны прымуравалі невялікі будынак арсенала (Ткачев, 1987. С. 146; Чарняўскі, 1993. С. 68). Другі этап вызнача-юць 20—30-мі гадамі або сярэдзінай XVI ст. (Ткачев, 1987. С. 151; Трусаў, 1993. С. 437). ён звязаны з пабудовай каля паўднёвай і ўсходняй сцен адна-павярховага жылога корпуса. На трэцім этапе (канец XVI — пачатак XVII ст.) да палаца надбудоўваюць яшчэ два паверхі, у сувязі з чым перарабляліся І адпаведныя сцены замка. У гэты ж час, мяркуюць, было пабудавана паўкруглае перадбрамнае ўмацаванне (мал. 51; 53:5), а вакол замка насы­паны прамавугольнік земляных валоў з нарожнымі бастыёнамі. Чарняўскі лічыць, што былі перабудаваныя і тры вежы замка (Ткачев, 1987. С. 152; Трусаў, 1993. С. 437; Чарняўскі, 1993. С. 69—70). Дарэчы, у публікацыях ёсць нейкае непаразуменне, магчыма, памылка, калі гаворыцца аб палацы. Трохпавярховы палац, як на прыведзеных аўта-рамі планах, так і ў натуры ўзведзены ўздоўж паўночнай і ўсходняй сцен зам­ка (Трусов, 1988. Рис. 18). Дакладна яго размяшчэнне апісаў толькі Чар-няўскі, але і ён, гаворачы пра будаўніцтва ў XVII ст. каля паўднёвай сцяны кухні, адзначае, што для апошняй была выкарыстана аснова гатычнага па­лаца (Чарняўскі, 1993. С. 69, 71). Што ж адбылося на трэцім этапе: дабудова аднапавярховага палаца ці кардынальная яго перапланіроўка? Па публіка-цыях зразумець гэта немагчыма. Пры будаўніцтве палаца ў замкавых сценах былі прабіты вокны, частка байніц была закладзена, як І праход з вежы на баявую галерэю. Да таго ж у XVII ст. прастору паміж выступамі вежаў уздоўж паўднёвай і заходніх сцен звонку замка занялі мураваныя гаспадарчыя пабудовы (мал. 53:7—9). Віда-вочна, што патрэбы абароны прыносіліся ў ахвяру стварэнню прадстаўнічага і камфортнага жылля. Пад час раскопак былі таксама знойдзены рэшткі мураваных слупоў-апо-раў для мастка, што вёў над землянымі ўмацаваннямі з палаца ў італьянскі сад, фрагменты брукоўкі замкавага двара, ганак палаца XVII ст., калодзеж (мал. 53:10—17).

Пытанне 52: старая ладога.

Шведское название Ладоги — Альдейгьюборг (Aldeigjuborg, ранее — Aldeigja). Древнейшие известные постройки — производственные и судоремонтные мастерские на Земляном городище, по данным дендрохронологии, воздвигнуты из брёвен, срубленных до 753 года и построены, вероятно, выходцами из Северной Европы[2]. Есть сведения, что Альдейгьюборг был основан и первоначально заселён скандинавами, о чём свидетельствует краниологический материал раскопок[3]. В одном из вариантов толкования «Повести временных лет» Ипатьевского списка древне-русской летописи, ладожане в 862 году в целях защиты своих земель от набегов пригласили на княжение варяга Рюрика: «И придоша к словенем первое и срубиша город Ладогу [4] и седее старейшин в Ладоге Рюрик», хотя в других вариантах прочтения говорится, что он сел княжить в Новгороде (Рюриково городище). Отсюда версия, что Ладога была первой столицей Руси (точнее, местом княжения Рюрика с 862 по 865 год). Археологические исследования, проводимые в Старой Ладоге, доказывают тесные контакты cловен, финно-угорских народов и норманов (урмане[5]) в этом районе в IX—X веках. Город известен также, как часть пути «из варяг в греки». По Новгородской летописи в Ладоге находится могила Вещего Олега (по киевской версии, его могила находится в Киеве на горе Щековице). В 997 году на Ладогу нападал варяг Эрик Хоконссон, будущий норвежский король. В сагах есть упоминание, что когда дочь шведского короля Олафа Шётконунга, принцесса Ингегерда в 1019 году выходила замуж за новгородского князя Ярослава Мудрого, то в приданое принесла город Альдейгаборг (Старая Ладога) с прилегающими землями, которые получили с тех пор название Ингерманландии (земли Ингегерды), а посадником (ярлом) Ладоги был назначен Регнвальд Ульвсон — ярл Вестра-Гёталанда (родственник Ингегерды по материнской линии). Ульв (Улеб) и Эйлив — сыновья Регнвальда. По скандинавским источникам, Эйлив стал ярлом (посадником) в Ладоге после смерти отца, а Улеб упомянут в летописи под 1032 годом как новгородский воевода. В 1116 году Ладожский посадник Павел заложил каменную крепость[6]: В 1142 году «князь свейский и бискуп пришед в 60 шнеках» — шведы нападают на Ладогу. История Старой Ладоги VIII вв.На территории современной России издревле жили различные славянские племена. Через их земли по многочисленным рекам проходили торговые пути. Уже в конце VIII века путь «из варяг в арабы» соединил Балтийское и Каспийское моря. Чуть позже, в IX веке был освоен новый путь — «из варяг в греки». Он связал северные страны с Причерноморьем, Скандинавию и Прибалтику с Византией. С севера на юг везли оружие, лес, меха, мед, воск, янтарь, а в обратном направлении - пряности, ювелирные и стеклянные изделия, дорогие ткани, книги, хлеб, вино. Важнейшей частью варяжских торговых путей был Волхов, соединявший два озера: Ладогу и Ильмень. Однако передвижение по Волхову затруднялось множеством порогов, и возле самых сложных из них в VIII в. возникло поселение, которое сейчас известно нам как Старая Ладога. Точной даты его основания мы не знаем, но как свидетельствуют археологические раскопки, это произошло не позднее 753 года. IХ-ХI вв. Ладога представляла собой город-порт, который служил местом контакта различных этнических групп и культур: славян, финнов и скандинавов. Здесь собирались купеческие караваны, бойко шла торговля мехами, ювелирными изделиями, оружием. Ладожане удивительно быстро научились делать то, что пользовалось спросом в близких и дальних землях. Впервые Ладога упоминается в летописи под 862 годом в числе десяти древнейших городов Руси. До 864 года в городе правил варяжский конунг Рюрик, который впоследствии перенес княжескую резиденцию в «городок на Волхове», будущий Новгород. Но и при преемниках Рюрика Ладога оставалась важнейшим торговым центром и северо-западным форпостом. XII-XIV вв.В XII вв. Ладога становится одним из новгородских пригородов, ключевым звеном в системе укреплений, защищавших Новгород от внешних врагов. В 1114 году здесь была заложена каменная крепость, стены которой имели высоту около восьми метров, а толщину — около двух. В 1164 Ладога выдержала осаду шведских войск; призвав на помощь новгородцев, ладожане отогнали врага и в устье реки Воронеги полностью разгромили его. По преданию, в память об этой победе под защитой крепостных стен был поставлен храм Св. Георгия-Победоносца.

Вокруг крепости, центра средневекового города, в XII веке сформировался посад, разделенный на районы-концы. На северной границе города возвышалась Успенская церковь, на южной — Никольская. Рядом с крепостью стоял главный собор Ладоги, церковь св. Климента. Сам факт того, что в XII веке в Ладоге стояло шесть каменных храмов, к тому же расписанных фресками, свидетельствует о необычайном богатстве и важности города. XVIII вв. Во время Северной войны Ладога стала "прифронтовой базой" русских войск. Здесь перед кампанией 1702–1703 годов сосредоточились основные силы русской армии. Именно отсюда четырнадцать полков под командованием Бориса Петровича Шереметева двинулись на штурм шведской крепости Нотебург (крепость Орешек), увенчавшийся блистательной победой и началом строительства новой столицы - Санкт – Петербурга. XIX-XXI вв. В XIX веке Старая Ладога, расположенная сравнительно недалеко от столицы, стала излюбленным местом путешествий русских художников. В гости к местному коллекционеру Алексею Томилову приезжали Кипренский, Айвазовский, Рерих, Кустодиев, которые создали множество картин с видами этих мест. В конце века начались первые археологические раскопки древнего городища — в 1896 увидел свет капитальный труд Николая Бранденбурга «Старая Ладога». Хотя идея создания музея в Старой Ладоге возникла еще в начале ХХ века, первые музейные экспозиции открылись в Ладожской крепости 15 июля 1971 года. В 1984 году краеведческий музей получил статус историко–архитектурного и археологического музея–заповедника федерального значения. Сегодня на 160 гектарах сохранилось более 150 памятников истории и архитектуры VIII – ХIХ вв., а богатейшие коллекции археологического, историко-бытового фонда, картинной галереи, фонда фресок содержат тысячи экспонатов. В 2003 году Ладога торжественно отмечает свой 1250-летний юбилей.