4. Перамога Лютаўскай рэвалюцыі. Грамадскі рух (люты - чэрвень 1917 г.)

Фарміраванне новых органаў улады. 23 лютага (8 сакавіка) 1917 г. - у Міжнародны жаночы дзень - у Петраградзе з-за перабояў у гандлі хлебам пачаліся стыхійныя хваляванні. 27 лютага (12 сакавіка) рух перарос ва узброенае паўстанне, якое закончылася перамогай ў сталіцы імперыі народ-най рэвалюцыі.

Падчас паўстання з ліку Ліберальных дэпутатау Дзяржаунай думы утварыўся часовы думскі камітэт, які ў ноч на 28 лютага абвясціў аб узяцці улады у краіне. Адначасова прадстаунікі левай, сацыялістычнай часткі антыцарскай апазіцыі арганізавалі Петраградскі савет рабочых і салдацкіх дэпута­таў. У выніку перагавораў паміж думскімі дзеячамі і лідэрамі савета 1 сакавіка быу сфарміраваны Часовы урад Расіі на чале з князем Г. Львовым. Дамінуючыя пазіцыі ва урадзе спачатку займалі канстытуцыйныя дэмакраты (кадэты). Часовы урад абавязваўся забяспечыць у краіне дэмакратычныя правы і свабоды, склікаць Устаноучы сход. Петраградскі савет, узначалены адным з лідэрау меншавіцкай часткі РСДРП М.Чхеідзе, карыстаўся падтрымкай ўзброенага народа, але не ўзяў у свае рукі распарадчую і выканаучую уладу, захаваушы за сабой толькі кантроль над урадам. Кіраунікі савета (памяркоўныя сацыял-дэмакраты і сацыялісты-рэвалюцыянеры) Лічылі, што на шляху да сацыялізму Расіі належыць прайсці працяглы этап эвалюцыйнага развіцця на аснове парламенцкай дэмакратыі і капіталістычнай эканоміюкі

^{_________________}

¹ Жылуновгч 3. Эпізод з жыцця беларускай часота. С. 111 -117; Александровы С.Х. Час і людзі. С.91-101.

² Гоман. 1918. 16 лш.; Мядэёлка П. Сцежкамі жыцця. М., 1974. С.89-93.

463

Цара Мікалая II рэвалюцыя заспела у Стаўцы Вярхоўнага галоўнакамандуючага у Магілёве. Не здолеўшы задушыць паўстанне ў сталіцы і не дачакаўшыся падтрымкі з боку вышэйшых военачальнікаў, ён 2 сакавіка 1917 г. адрокся ад трона.

Вестка пра падзенне царызму у Лічаныя дні разнеслася па краіне. Насельніцтва гарадоў і мястэчак Беларусі салдаты Заходняга фронту у большасці станоўча сустракалі гэту навіну.

Паусюдна наладжваліся сходы для выпрацоўкі захадаў па захаванні па­радку, забеспячэння людзей харчаваннем і г.д. У некаторых населеных пунк­тах прайшлі Мітынгі і дэманстрацыі, удзельнікі якіх разбройвалі паліцыю, вызвалялі з турмаў палітычных зняволеных. Урачыстыя маніфестацыі былі арганізаваны у пачатку сакавіка ў Гомелі, Магілёве, Мінску, Віцебску.

Дзейнасць старога дзяржаунага апарату была паралізавана. Па ініцыятыве гарадскіх дум, земствау, устаноў Усерасійскага земскага саюза (У ЗС) і Усерасійскага саюза гарадоў (УСГ), палітычна актыуных груп інтэлігенцыя на Месцах сталі узнікаць самадзейныя органы кіравання. Паводле узору часоў Вялікай Французскай рэвалюцыі іх часцей за усё называлі камітэтамі грамадскай бяспекі.

У Мінску пачатак стварэнню новай сістэмы кіравання быу пакладзены увечары 3 сакавіка на нарадзе прадстаўнікоў ад розных арганізацый і груп насельніцтва горада. Нарада выбрала старшыню губернскай земскай упра­вы Б.Самойленку цывільным камендантам горада і вызначыла схему стварэння гарадскога прадстаўнічага органа¹. Для замены раззброенай паліцыі было вырашана сфарміраваць з супрацоўнікаў УЗС часовую міліщыю, начальнікам якой на наступны дзень быу прызначаны М.Міхайлаў (М.Фрун­зе). На яе аснове пачала фарміравацца пастаянная гарадская міліцыя².7 сакавіка 1917 г. сход грамадскасці пад старшынствам камандзіраванага ў Мінск дэпутата Дзяржаўнай думы М.Шчэпкіна ўтварыу ў якасці калегіяльнага органа кіравання горадам Камітэт грамадскай бяспекі. У яго увайшлі прадстаўнікі гарадской ўправы, фарміруемага савета рабочых дэпутатаў, нацыянальных груп (рускіх, беларусаў, палякаў, яўрэяў) і г.д.³

У Віцебску план арганізацыі новай улады быу выпрацаваны на нарадах мясцовых грамадскіх актывістаў 3-4 сакавіка. У ноч на 5 сакавіка ў кіраванне ўступіў Гарадскі грамадскі камітэт, у якім былі прадстаулены гарадская дума, земства, кааператывы, культурныя і дабрачынныя арганізацыі, асобныя групы насельіцтва - усяго 48 арганізацый і ўстаноў⁴.

ініцыятыва рэарганізацыі мясцовага кіравання ў Магілёве зыходзіла ад гарадской думы, якая правяла выбары упаўнаважаных ад розных арганіза­цый горада - у" Выканаўчы камітэт па ахове грамадскай бяспекі. Яго першы сход адбыўся 8 сакавіка⁵.

^{__________________}

¹ Вестник комитета Западного фронта Всероссийского земского союза. 1917. 5 марта, Минский голос. 1917. 5 марта.

² Минский голос. 1917.5 и 6 марта; Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии: Док-ты и мат-лы. Мн., 1957. Т.1. С. 82.

³ Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.94-9з, Игнатенко ИМ. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии.

⁴ Игнатенко ИМ. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. С.111; Башко П.К. Вщебсю гарадсю грамадсю камггэт // Энцыклапедыя псторьп БеларУ⁰¹- Мн., 1994. Т.2. С.329-330.

⁵ Победа советской власти в Белоруссии. С.84; Вестник Могилевского земства. 1917. М^' С.29-31.

464

У тыя ж дні падобныя камітэты узніклі ў Гомелі, Оршы, Полацку, Гор­ках, Быхаве, Рагачове, іншых гарадах і мястэчках. іх галоўнай адметнасцю быу пазасаслоўны і пазакласавы характар, кааліцыйны склад. Поруч з маёмаснымі класамі ў камітэтах былі прадстаўлены інтэлігенцыя, гарадскія _Н13Ы, вайскоўцы. У іх уваходзілі прьшпільнікі розных палітычных поглядаў, у тым ліку сацыялістычных. У большасці выпадкаў з камітэтамі грамадскай бяспекі супрацоўнічалі саветы рабочых і салдацкіх дэпутатау.

Часовы урад разглядау камітэты як зародак дэмакратычнага самакіравання, фундамент мясцовай ўлады да правядзення новых выбараў гарадскіх дум і земстваў. Але, з'яўляючыся па спосабу утварэння грамадскімі ар-ганізацыямі, камітэты афіцыйна не атрымалі ўсёй паўнаты уладных паўнамоцтваў. Іх роля паступова звялася да грамадскай падтрымкі мясцовага урадавага апарату, галоўнымі фігурамі ў якім сталі губернскія і павятовыя камісары.

Пастановай Часовага ўрада ад 4 сакавіка 1917 г. пасады губернатараў і павятовых спраунікаў былі скасаваны, а іх функцыі перадаваліся ура-давым камісарам, чые абавязкі часова ўскладаліся на старшынь земскіх упраў¹. Камісарамі беларускіх губерняў сталі: Мінскай - Б.Самойленка, Віцебскай - М.Карташоў (неузабаве быу арыштаваны мясцовым саветам салдацкіх дэпутатаў і заменены А.Валковічам), Магілёўскай -князь М. Друцкі-Сакалінскі (які таксама з-заканфлікту з саветам рабо­чых і салдацкіх дэпутатау быу заменены у ліпеш 1917 г. эсэрам Г. Пеўзнерам)².

19 сакавіка 1917 г. Часовы урад скасаваў пасаду земскіх начальнікаў; іх адміністрацыйныя функцыі перадаваліся павятовым камісарам, судовыя -часовым суддзям³. У той жа дзень была прынята пастанова урада аб ар­ганізацыі замест валасных праўленняў часовых органаў кіравання ў валас-цях - валасных камітэтаў⁴.

Узнікненне саветаў. На хвалі рэвалюцыйнага зздыму поруч з агульна-дэмакратычнымі органамі кіравання па прыкладу Петраграда сталі утва-рацца самадзейныя органы рабочых, салдат, а затым і сялян - саветы. Яны акумулявалі ў сабе мнагакратна узмоцненую вайной і рэвалюцыяй цягу працоунага люду да сацыяльнай справядлівасці, з'яўляліся формай яго далучэння да палітыкі. Ініцыятарамі і галоўнымі дзеючымі асобамі пры ства-рэнні саветаў сталі сацыялісты-рэвалюцыянеры і сацыял-дэмакраты роз­ных адценняў.

Адным з першых у Беларусі ўтварыуся савет у Мінску. Тут намаган-нямі арыентаваных на левыя партыі служачых мінскіх устаноў УЗС і УСГ Ужо ў першы тыдзень сакавіка адбыліся выбары дэпутатаў ад прадпрыемстваў горада і часцей гарнізона. Выканаўчы камітэт Мінскага савета рабо-

.

________________

Революционное движение в России после свержения самодержавия: Док-ты и мат-лы. ^м-.

1957. С.422.

С 1 игнатенко ИМ. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. 2<К» о ¹⁸^^{; Воликая} Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С. 126-127, уу-300; Могилевский вестник. 1917. 17 и 18 марта; Могилевская жизнь. 1917. 28 июля; ^габо_Чая мысль. 1917. 1 авг.

³ Минц И.И. История Великого Октября. М., 1978. Т.2. С.129. , ⁴ Революционное движение в России после свержения самодержавия. С.440; Андреев А.М. Местные Советы и органы буржуазной власти. М., 1983. С.83.

465

чых і салдацкіх дэпутатаў узначаліў сацыял-дэмакрат "міжраёнец" Б. По-зерн. Савет выступіў у падтрымку Часовага урада пры умове ажыццяўлення ім дэмакратычных пераўтварэнняў, накіраваў сваіх прадстаўнікоў у склад Мінскага камітэта грамадскай бяспекі¹.

На працягу першага тыдня сакавіка аформіўся савет рабочых і салдацкіх

дэпутатаў у Гомеле.

У Віцебску, дзе таксама размяшчаўся шматлкі гарнізон, утварэнне ар-ганізацыі рабочых і салдат узяў пад сваю апеку Петраградскі савет накіраваўшы сюды спецыяльнага пасланца. 8 сакавіка адбыуся ўстаноўчы сход савета рабочых дэпутатаў, да сярэдзіны сакавіка закончыліся выбары у савет салдацкіх дэпутатаў. Меркавалася аб'яднанне абодвух саветаў, аднак агульны прэзідыум не быу створаны³.

У Магілёве 6 сакавіка узнік часовы Камітэт салдацкіх дэпутатаў. Аб утварэнні аб'яднанага савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў было абвешчана

22 сакавіка⁴.

Саветы рабочых і салдацкіх дэлутатау узнік таксама ў Бабруйску, Ба-рысаве, Оршы, Полацку, Слуцку, Рагачове, Лепелі, Рэчыцы, іншых гарадах і мястэчках Беларусі У сяго на працягу сакавіка-чэрвеня 1917 г. саветы рабо­чых дэпутатаў або рабочыя секцыі пры саветах розных назваў арганіза-валіся ў 57 населеных пунктах, саветы салдацкіх дэпутатаў або салдакія секцыі - у 59 населеных пунктах Беларусі

Неузабаве пазначылася тэндэнцыя да каардынацыі дзейнасці саветаў у маштабах Беларусі 22-25 мая 1917 г. дэлегаты ад 13 саветау Мінскай, Магілёўскай і неакупаванай часта Віленскай губерняў на нарадзе (з'ездзе) у Мінску выпрацавалі план арганізацыі саветау Заходняй вобласці. Функ-цыі абласнога выканаўчага камітэта былі ускладзены на выканком Мінскага

савета⁵.

Учэрвені 1917 г. у Петраградзе адбыўся I Усерасійскі з'езд саветаў рабо­чых і салдацкіх дэпутатаў. 3 Беларускім у з'ездзе удзельнічалі дэлегаты ад Мінскага, Віцебскага, Бабруйскага, Гомельскага, Аршанскага саветаў, ад арміі Заходняга фронту⁶. Пераважная большасць дэлегатаў з'езда належа­ла да эсэра-меншавіцкага блока, што прадвызначыла палітычную накіраванасць яго рэзалюцый. На з'ездзе быу выбраны Усерасійскі Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (У ЦБК) саветау рабочых і салдацкіх дэпутатаў на чале з

М.Чхеідзе.

Арганізацыя саветау сялянскіх дэпутатаў адбывалася ў ходзе падрых-тоукі і правядзення сялянскіх з'ездаў, якія ваусіх губернях і большасці паве-

^{______________________}

¹ Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.83-85,91-93; Башко ПК. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии (март - октябрь 1917г.). С.15-17; Сяменчык МЯ. Да пытанняаб утварэнш Мшскага Савета у 1917г.// Весщ Беларускага дзярж. пед. ун-та. 1995. №1. С.66-67.

² Игштенко ИМ. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. С.94, 116-117; Савицкий Э.М. Революционное движение в Белоруссии (август 1914 - февраль 1917 гг.). С.148-149.

³ Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии (март-октябрь 1917 г.). С.18-19; Прыгуиова Я.К. Віцебсш Савет рабочых і салдадкй дэпутатаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі Т.2. С.337.

⁴ История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.373; Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.28.

⁵ Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.36-3Фронт. 1917. 27 мая; Вестник Минского губернского комиссарита. 1917. 4 июня.

⁶Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.30-38.

466

тау Беларуі прайшлі у красавіку-ліпені 1917 г. З'езды утваралі пастаянна дзеючыя органы - выканаўчыя камітэты сялянскіх дэпутатаў губерні або павета. За гэты перыяд у Беларусі ўзніклі чатыры губернскія, 26 павятовых і больш за 10 валасных саветаў сялянскіх дэпутатаў.

Усяго з сакавіка да ліпеня 1917 г. у Беларусі узнікла каля 150 саветаў розных назваў. Абсалютную перавагу ў іх мелі меншавікі, бундауцы, эсэры. Пазіцыі бальшавікоў былі слабымі, адносна уплывовая бальшавіцкая трупа склалася толькі у Мінскім савеце.

Як і Петраградскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, саветы Беларусі лаял ьна ставіліся да Часовага урада і яго органаў на месцах, звычайна прыз-навалі прыярытэт за камітэтамі грамадскай бяспекі, у склад якіх пасылалі сваіх пастаянных прадстаунікоу. Разам з тым саветы, маючы у асобе салдат узброеную падтрымку, сталі ўмешвацца у канфлікты паміж рабочымі і прадпрымальнікамі, дамагаліся увядзення 8-гадзіннага рабочага дня, зніжэння беспрацоўя, дыктавалі кадравыя прызначэнні. Гэтымі ж пытан-нямі займаліся і іншыя мясцовыя органы, з-за чаго пры неразмежаванасці кампетэнцыі на месцах фактычна узнікла Сітуацыя шматуладдзя пры двоеўладдзі у цэнтры¹. Такое становішча параджала неразбярыху, перашкаджала станоўчаму вырашэнню жыццёвых праблем. У выніку толькі што здабытая свабода выклікала расчараванне, не паспеушы замацавацца ў ма-савай свядомасці як безумоўная каштоўнасць, якою трэба даражыць.

Арганізацыя прафесійных саюзаў. Рост грамадскай актыунасці на-сельніцтва выявіўся і ў ажыуленні прафсаюзнага руху. У Беларусі най-больш хутка аднаўляліся старыя і ўтвараліся новыя прафесійныя ар-ганізацыі ў Мінску, Віцебску і Гомелі.

У Мінску к маю 1917 г. налічвалася 20 прафсаюзаў, якія аб'ядноўвалі каля 10 тыс. рабочых і служачых. У чэрвені прафсаюзныя аб'яднанні дзейнічалі ў горадзе ва усіх галінах вытворчасці. Найбуйнейшымі сярод іх былі прафсаюз служачых (1500 чалавек), саюз "іголка" (800), саюз рабочых тытунёвых фабрык (600), саюз гарбароў (400) і інш. Да кастрычтка 1917 г. у Мінску узнікла яшчэ каля 10 саюзаў².

К| сярэдзіне чэрвеня 20 прафсаюзаў налічвалася ў Віцебску. Сярод іх сваей колькасцю вылучаліся прафсаюз хатняй і рэстараннай прыслугі (1200 чалавек), саюз рабочых і служачых фабрыкі "Дзвіна" (800 чалавек)³.

У Гомелі ў першыя месяцы рэвалюцыі дзейнічалі 30 прафсаюзаў.

Паспяхова развіваўся прафсаюзны рух у Магілёве, Оршы, Полацку, Бабруйску, Барысаве, Мазыры, Рэчыцы. У чэрвені 1917 г. у 26 населеных пунктах Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў Дзейнічалі 126 прафесійных арганізацый, якія аб'ядноўвалі каля 35 тыс. ча­лавек⁴.

_________________

¹ Герасименко ГЛ. Трансформация власти в России в 1917 году //Отечественная история. 1997.№1.С.60-76.

Т л "_г^^овсе Варшавское утро. 1917. 4 мая; Документы и материалы по истории Белоруссии. 104/1 ^ИСТ0Рии установления Советской власти в Белоруссии и образования БССР. Мн.,

>4. С.97; Сяменчык М.Я. Грамадска-палиычнае жыццё на Беларусл у перыяд Лютаускай 1 ^астрычнщкай рэвалюцый (сак. 1917 - сак.1918 гг.). 4.1. Мн., 2001. С.81.

³ Інаценка I., 1вашын У. Кастрычнік у Беларусі. Мн., 1967. С.25; Гневко ВТ. Рабочий класс Белоруссии в борьбе за победу Октября. Мн., 1973. С. 69.

⁴ Гневко. ВТ. Рабочий класс Белоруссии в борьбе за победу Октября. С.70; Башко П.К. советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.73.

467

Дамінуючую ролю ў прафсаюзах Беларусі адыгрывалі бундауцы, мен-шавікі, паалей-цыялісты, эсэры.

Уплыу бальшавікоў у прафесійных саюзах быу нязначным. Больш моц-ныя пазцыій яны мелі ў фабрычна-заводскіх камітэтах, якія узніклі ў са-кавіку-красавіку 1917 г. на шэрагу прадпрыемстваў Мінска, Віцебска, Бабруйска, Гомеля, Магілёва, Оршы і г.д. Фабзаукомы аб'ядноўвалі рабочых і служачых прадпрыемства незалежна ад прафесіі, займалсія не толькі надзённымі пытаннямі (увядзенне 8-гадзіннага рабочага дня, павышэнне заработнай платы), але і спрабавалі ўстанауліваць кантроль над вытворчасцю і размеркаваннем. У Беларусі з-за перавагі дробнай прамысловай вы-творчасці гэтыя формы самаарганізацыі рабочых шырокага распаўсюджання не атрымалі.

Пад уздзеяннем Саветаў, прафсаюзаў, фабрычна-заводскіх камітэтаў на прадпрыемствах Беларусі пашыраўся забастовачны рух. У сакавіку-чэрвені 1917 г., паводле няпоўных звестак, у неакупаванай частцы краю адбы-лося каля 60 забастовак, пераважна эканамічнага характару¹.

Аднаўленне дзейнасці палітычных партый і арганізацый. Наяўнасць сярод насельніцтва Беларусі разнародных класавых і нацыянальных інтарэ-саў пры поўнай свабодзе слова, сходаў, саюзаў стварала глебу для дзейнасці шматлікіх палітычных партый і арганізацый. Асноўнае месца у 1917 г. тут займалі агульнарасійскія партыі.

Радыкалізацыя грамадскай свядомасці пасля падзення царызму прадвызначылі а значны зрух палітычнага спектра ўлева і звялі да мінімуму сацыяльную базу манархічна-чарнасоценных і кансерватыўна-ахоўніцкіх ар­ганізацый. Як партыя фактычна перастаў кіраваць і праваліберальны "Саюз 17 кастрычніка".

Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя (Партыя народнай свабоды - ПНС), застаючыся прыхільнціай мірных, прававых шляхоу змянення дзяржаўна-палітычнага ладу, тым не менш прыняла рэвалюцыйнае звяржэнне царызму як здзейснены факт і з апазіцыйнай ператварылася ў правячую. Праграмнае палажэнне аб канстытуцыйнай манархіі партыя замясціла пажаданнем устанаўлення у Расіі рэспубліканскага ладу. Але прапановы абвясціць Расію федэрацыяй аўтаномных нацыянальна-тэрытарыяльных адзінак (Украіны, Беларусі, Літвы і г.д.) кадэты рашуча адхілілі, цвёрда ад-стойвалі унітарную будову дзяржавы. Адначасова ПНС выступіла за ліквівідацыю двоеуладдзя і спроб розных арганізацый канкурыраваць з Часо­вым урадам, а таксама за працяг вайны да поунай перамогі.

У Беларусі утварыліся арганізацыі ПНС у Віцебску, Мінску, Магілёве, а таксама у Гарадоцкім, Горацкім, Гомельскім, Чавускім паветах². Мелі месца спробы партыйнага будаўкіцтва і на Заходнім фронце, але салдаты у боль-шасці насцярожана, а часам і агрэсіўна ставіліся да кадэтау. У канцы мая 1917 г. у беларускіх губернях функцыяніравалі толькі сем кадэцкіх арганіза-цый (з 183 па Расіі ў цэлым), у канцы чэрвеня - 10³. Арыентацыя ПНС на за-ходнееўрапейскі ўзор развіцця (прававая дзяржава, развітая грамадзянская супольнасць, рынак як спосаб функцыяніравання эканомікі) не знаходзіла шырокай падтрымкі ў масе замучаных вайною нядауніх царскіх падданых,

^{_________________}

¹ Гісторыя Беларускай ССР. Мн., 1973. Т. 3. С. 29-30.

² Вестник Партии народной свободы. 1917. № 8/10. С.34; №11/13, С.25-26. 36; №14/1⁶- С.43, 45; №26/27. С.16-17.

³ Шардыка 1.У. Да пытанні аб колькасным і сацыяльным складзе арганізацый кадэцкай партьі на Беларуі у 1917 г. // Вестнік Бел. дзярж. ун-та. Сер. 3: Гсторыя. Філасофі»- Палиалогія. 1992. №3. С.З.

468

якія усё больш спакушаліся на ўраўняльныя лозунгі сацыялістаў. У выніку ПНС паступова адцяснялася з вядучага месца на палітычнай арэне левымі партыямі.

Неанародніцкая Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянерау (ПСР) актыуна удзельнічала ў рэвалюцыйных падзеях, яе прадстаунікі амаль паўсюдна утваралі новыя органы улады, саветы, прафсаюзы. У маі 1917 г. эсэры уступілі ва ўрадавую кааліцыю. ПСР выказвалася за адмену прыватнай уласнасці на зямлю і пераход яе без выкупу ва усенародны набытак (сацы-ялізацыю) для ўраўняльнага працоўнага карыстання, а таксама за усталя-ванне у Расіі федэратыунай дэмакратычнай рэспублікі з тэрытарыяльна-на-цыянальнай аўтаноміяй для кампактна пражываючых народау (украінцаў, беларусаў, Літоўцаў, эстонцаў і інш.) і персанальна-нацыянальнай - для на­родау без тэрыторыі (яўрэяў)¹.

За кароткі тэрмін ПСР стала самай шматлікай партыяй. На працягу са-кавіка-чэрвеня 1917 г. арганізацыі эсэраў узніклі ў Мінску, Віцебску, Оршы, Полацку, Магілёве, Мазыры, Вілейцы, Бабруйску, Слуцку, і іншых гарадах і мястэчках Беларусі. Да ліпеня 1917 г. у беларускіх губернях (без уліку Заходняга фронту) дзейнічалі не менш чым 22 эсэраўскія арганізацыі². У партыйных арганізацыях Заходняга фронту налічвалася прыблізна 30 тыс. членаў³. Ужо у ма11917 г. у Мінску была склікана I канферэнцыя сацыялістаў-рэвалюцыянерау Заходняга фронту і прылеглых губерняў, на якой быу выбраны абласны камітэт ПСР⁴. Асаблівасцю мясцовых эсэ-раускіх арганізацый было тое, што якраз з устаноўкамі свайго партыйнага цэнтра яны катэгарычна пярэчылі супраць аўтаноміі Беларусі, згаджаліся толькі на аб'яднанне беларускіх губерняў у адміністрацыйную вобласць.

Разам з эсэрамі шырокай папулярнасцю пасля Лютаўскай рэвалюцыі карысталіся сацыял-дэмакраты розных плыняў: група "Адзініства", меншавікі-абаронцы, меншавікі-інтэрнацыяналісты, "міжраёнцы", бальшавікі-ленінцы. У Беларусі моцную сацыяльную апору меў Бунд, які прымыкаў да меншавіцкага крыла РСДРП. Большасць сацыял-дэмакратау лічыла, што перад Расіяй стаяла задача умацоуваць і развіваць буржуаз-на-дэмакратычны лад на аснове шырокай кааліцыі усіх прагрэсіуных сш, уключаючы буржуазію. Толькі бальшавікі узялі ўльтрарадыкальны курс на неадкладны пераход ад буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі да сацылістычнай.

У пэршыя месяцы рэвалюцыі на перыферыі паусюдна узнікалі аб'ядна-ныя арганізацыі РСДРП: у Віцебску, Магілёве, Мінску, Гомелі, Рагачове, Полацку, Оршы, Бабруйску, Слуцку, іншых гарадах, а таксама ў арміях За­ходняга фронту. У іх уваходзілі меншавікі, бундауцы, бальшавікі, польскія і латышскія сацыял-дэмакраты. Аднак з цягам часу у аб'яднаных арганізацы-ях узнікалі ўнутраныя непаразуменні, акрэсліваўся Міжфракцыйны падзел. Ужо у сакавіку 1917 г. з іх пачалі выходзіць і аднаўляць уласныя арганіза-цыйныя структуры бундаўцы. Да лета 1917 г. буйныя арганізацыі Бунда дзейнічалі ў Мінску, Бабруйску, Віцебску, Гарадку, Полацку, Парычах і г.д.

_______________

¹ Резолюции, принятые на III съезде Партии социалистов-революционеров в Москве ^5 мая - 4 июня 1917 г. М., 1917. С. 15—16; Брюллова-Шасколъская Н.В. Партия социалистов-Революционеров и национальный вопрос. Пг., 1917. С.21.

² Липецкий Э.А. Борьба большевистских организаций Белоруссии с мелкобуржуазными Партиями в период подготовки и проведения Великой Октябрьской социалистической Революции (март 1917 - янв.1918 гг.): Автореф. дис.... канд. ист. наук. Мн., 1973. С.13.

³ Казлякоу У.Я. 3 гісторыі барацьбы бальшавікоу Беларуі і Заходняга фронту супраць эсэраў (сакавік-чэрвень 1917 г.) // Весщ АН БССР. Сер. грамад. навук. 1980. №4. С.63.

⁴ Фронт. 1917. 25 мая.

469

У пачатку чэрвеня ў Мінску адбылася I канферэнцыя Бунда Пауночна-За-ходняга краю. У ей ўдзельнічалі дэлегаты ад 26 арганізацый Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай, Смаленскай і Чарнігаўскай губерняў і якія прадстаўлялі каля 7,7 тыс. членау партыі.

Пад націскам свайго кіраунцтва, якое не падзяляла ідэю агульнанацы_я_ нальнай згоды, пачалі выходзщь з адзіных сацыял-дэмакратычных ар­ганізацый і бальшавікі. Яшчэ у красавіку стварылі самастойную арганізацыю бальшавікі Гомеля, затым аформіліся Мінская арганізацы_я РСДРП(бальшавікоў), Віцебская арганізацыя РСДРП (інтэрнацяналістаў) і Полацкая арганізацыя РСДРП (аб'яднаных інтэрнацыяналістаў). На пачатак ліпеня 1917 г. лнію бальшавіцкага цэнтра на выхад з аб'яднаных арганізацый падтрымлівалі каля 4 тыс. сацыял-дэмакратаў Бе­ларусі і Заходняга фронту, за захаванне адзінства сацыялістычных сіл вы­ступалі 14 тыс. чалавек¹.

Акрамя агульнарасійскіх, у Беларусі і на Заходнім фронце функцы-

яніравалі, польскія, яўрэйскія, літоўскія, украінскія, Латышскія 1 іншыя нацыянальныя партыі і арганізацыі.

Ажыўленне беларускага нацыянальнага руху. Значна актывізаваўся ў гэты час і беларускі нацыянальны рух. Перамога рэвалюцыі стварыла маг-чымасці для яго поунай легалізацыі, ідэйнага і арганізацыйнага афарм-лення.

25-27 сакавіка 1917 г. у Мінску адбыуся з'езд беларускіх арганізацый, скліканы Мінскім аддзелам Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. З'езд вітаў перамогу Лютаўскай рэвалюцыі і заявіў аб падтрымцы Часовага урада. Галоўнае праграмнае патрабаванне, выпрацаванае з'ез-дам, - дзяржаўна-тэрытарыяльная аутаномія Беларусі у складзе Расійскай федэратыунай дэмакратычнай рэспублікі. Ядром беларускай тэрыторыі вызначаліся Мінская, Магілёўская, Віцебская, Гродзенская і Віленская губерні. Аўтаномная Беларусь павінна была мець свой прадстаунічы орган з заканадаўчымі функцыямі - Беларускую краевую раду, выбраную усімі жыхарамі краю. 3 езд выказаўся зарэформу народнай адукацыі, адкрыццё ў Беларусі універсітэта, выкладанне ў навучальных установах беларускай мовы. У якасці выканаўчага органа быу" выбраны Бела­рускі нацыянальны камітэт у складзе 18 асоб (П.Аляксюк, А.Смоліч, Я.Канчар, ГКраскоўскі, В.Гадлеускі, З.Жылуновіч і шш.). Старшынёй БНК стаў былы дэпутат і Дзяржаунай думы, нашчадак старадаўняга шляхецкага роду Р.Сюрмунт².

У дні працы з'езда аднавіла легальную дзейнасць Беларуская сацы-ялістычная грамада. Выпрацаваная ёю палітычная платформа была блізкай да курсу расійскіх эсэраў і меншавікоў. БСГ выступіла ў падтрымку Часова­га урада, выказалася за агульнанародную ўласнасць на зямлю і перадачу яе сялянам у адпаведнасці з працоунай нормай, заявіла аб неабходнасці для Беларусі аўтаноміі у складзе Расійскай федэратыунай рэспублікі³. Ар-ганізацыі БСГ узніклі у Мінску, Петраградзе, Маскве, Бабруйску, Слуцку. Віцебску, Буда-Кашалёве, сярод беларускіх бежанцаў і вайскоуцау. Часовы

^{_____________________}

¹ Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С-5"> 230; Фронт. 1917.6 июня; Новое Варшавское утро. 1917.4 и 7 июня; Победа Советской власти в Белоруссии. С.115-116,134-136; Шестой съезд РСДРП (б). Протоколы. М, 1958. С.36.

² Пратакол з'езду беларусюх нацыянальных аргашзацый у

Мшску 25-27 марта 1917 г.//

Спадчына. 1990. №4. С.29-33.

³ Революционное движение в России после свержения самодержавия. С.736-737; Чаго хоча Беларуская сацыялістычная грамада: Праект праграмы. Мн., 1917.

470

ЦК БСГ, выбраны у чэрвені 1917 г. партыйнай канферэнцыяй у Петраградзе, узначалілі 13.Жылуновіч (старшыня), П. Бадунова, К. Дуж-Душэўскі, А. Барысёнак, В. Лузгін¹.

Вясной 1917 г. былі заснаваны таксама Беларуская народная партыя са-цыялістаў, Беларуская народная грамада, Хрысціянска-дэмакратычная злучнасць беларусаў (з 1920-х гг. - Беларуская хрысціянская дэмакратыя і іншыя нацыянальныя згуртаванні. У аснове іх праграм таксама ляжала пат­рабаванне аўтаноміі Беларусі свабоднага развіцця беларускай мовы і куль­туры.

Аднак гэтыя ідэі пракладвалі сабе дарогу з вялікімі цяжкасцямі. Часовы урад, зыходзячы з эканамічных і геапалітычных інтарэсаў Расіі ў Бе­ларусь не падтрымаў аўтанамісцкай платформы, прадстаўленай яму Бе-ларускім нацыянальным камітэтам. Не адразу гэта праграма знайшла падтрымку і ў грамадскай думцы самой Беларусі Сялянства - у патэнцы-яле асноўная масавая база беларускага руху - было захоплена самым надзённым для сябе пытаннем аб зямлі і не выказвала выразных адносін да нацыянальнага самавызначэння. Адмоуна адбівалася на папулярнасці БНК і звязаных з ім арганізацый знаходжанне на чале кіруючага органа руху Р.Скірмунта, які меў рэпутацыю цвёрдага прыхільніка памешчыцкага землеўладання.

Тым часам у асяроддзі цэнтралісцкіх Сіл, прадстаўленых у Беларусі шматлікім чыноуніцтвам, Нізавымі арганізацыямі агульнарасійкіх партый, а таксама мясцовымі групоўкамі, што Кіраваліся дактрынай "заходнерусізму", былі ажыццёўлены арганізацыйныя і ідэалагічныя захады у процівагу БНК. У красавіку 1917 г. у Гомелі па ініцыятыве П.Каранкевіча (знаходзіўся тут у эвакуацьй пасля захопу Вільні немцамі) тутэйшыя прыхільнікі "заходне-русізму" аб'ядналіся ў так званы Саюз беларускай дэмакратыі, які заявіў аб намеры "процідзейнічаць імкненню некаторых беларусаў да аутаноміі"². Ана-лагічную пазіцыю заняў і утвораны у маі 1917 г. у Віцебску Беларускі народ­ны саюз (БНС). БНС паспрабаваў перахапіць ад Беларускага нацыянальнага камітэта ў Мінску ініцыятыву па кіраўніцтве нацыянальна-вызваленчым ру-хам, падмяніўшы барацьбу за нацыянальнае самавызначэнне клопатамі аб за-хаванні "мясцовых асаблівасцей". 25- 26 чэрвеня 1917 г. у Віцебску адбыўся з'езд прадстаунікоў БНС, Саюза беларускай дэмакратыі, Заходне-Рускага та-варыства (дзейнічала з 1911 г. у Петраградзе) і іншых аналагічных згуртаван-няў, які выступіў супраць "сепаратных і шавіністычных імкненняў, што зы-ходзяць ад імя невялікай трупы насельніцтва Беларусі"³.

Падзеі сведчылі, што к лету 1917 г. у Беларусі разам з супярэчнасцямі і канфліктамі, агульнымі для усёй тагачаснай Расіі, абвастрылася супрацьстаянне і па нацыянальным пытанні.

Рэвалюцыя на фронце. Ход палітычнай барацьбы, далейшы лёс Бела­русі ў значнай ступені вызначаўся знаходжаннем на яе тэрыторыі войскаў расійскага Заходняга фронту. На і лютага 1917 г. у яго арміях налічвалася

________________

¹Известия Петроградского Совета рабочих и солдацких депутатов. 1917. 14 июня.

² Коронкевич П.В. Белорусы. Исторический очерк с обзором деятельности Союза белоруской демократии. Гомель, 1917. С.4-5; НА РБ, ф.60, воп.З, спр.81, арк.12-14; Известия Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов. 1917. 27 июля.

³Рудовіч С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі у 1917 годзе. Мн., 2001. С.108-109.

471

1620,6 тыс. салдат, афіцэраў і ваенных чыноўнікаў, больш за 100 тыс. вай-скоўцаў праходзілі службу ў тылавых гарнізонах фронту¹.

Вызначальным фактарам развіцця палітычных працэсаў у расійскім войску стала яго дэмакратызацыя, пачатая загадам № 1 Петраградскага савета ад 1 сакавіка 1917 г. Ён прадпісваў неадкладна выбіраць ва усіх пад-раздзяленнях салдацкія камітэты і ўводзіу паралельнае падпарадкаванне воінскіх часцей у палітычных выступленнях савету і сваім камітэтам. Рот­ным і батальённым салдацкім камітэтам перадавалася распараджэнне зброяй. Па-за службай і строем салдаты урауноуваліся ў правах з астатнімі грамадзянамі². Моцны штуршок стварэнню паралельнай камандаванню Сістэмы улады на Заходнім фронце даў Мінскі савет, які 8 сакавіка прадубліраваў загад № 1 Петрасавета. Вярхоунае галоунакамандаванне паспрабавала узяць пад кантроль стварэнне салдацкіх арганізацый шляхам увядзення ў іх склад афіцэраў. Пры гэтым з-за праяўленай нягнуткасці камандуючы Заходнім фронтам А. Эверт быу звольнены у адстауку, яго месца заняў генерал В. Гурка³. Загад па фронту ад 16 сакавіка нацэльваў на ства­рэнне аб'яднаных салдацка-афщэрскіх арганізацый.

Аднак поўнасцю ажыццявіць кантроль над вайсковымі камітэтамі не удавалася. Тыя з іх, што утварыліся явачным парадкам, не падпарад-коўваліся камандаванню. Абараняючы грамадзянскія правы салдат, камітэты пастаянна умешваліся ў дзейнасць камандзіраў, часта выказвалі ім недавер. Да ліпеня 1917 г. у арміях Заходняга фронту такім спосабам былі адхілены ад пасад 45 камандзіраў і начальнікаў, 10 з іх арыштаваны.

У сакавіку-маі 1917 г. у часцях і злучэннях фронту прайшлі сходы прад-стаунікоў салдацкіх арганізацый, адбыліся армейскія з'езды, на якіх былі выбраны камітэты арміі. Стварэнне Сістэмы вайсковых арганізацый аформіў I з'езд ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Заходняга фронту, праведзены у Мінску 7-17 красавіка 1917 г. Гэта быу першы у расійскай арміі франтавы з'езд, таму ён стаў свайго роду пробай сіл палітычных лаге-раў у барацьбе за войска. 850 дэлегатаў з рашаючым голасам 1350 з дарадчым прадстаулялі ўсе арміі Заходняга фронту і шэраг населеных пунктау Бела­русі На з'езд прыбылі прадстаўнікі камандавання, Часовага ўрада, Петраг­радскага савета, асноўных палітычных партый. Старшынёй з'езда быу вы­браны старшыня Мінскага савета Б.Позерн.

Большасць дэлегатаў пайшла за эсэрамі і меншавікамі. Рашэнні з'езда (аб вайне, аб адносінах да Часовага урада, па рабочым і сялянскім пытаннях, аб арганізацыі войска) з невялігамі мадыфікацыямі пераказвалі асноўныя дакументы Петраградскага савета⁴.

^{___________________}

¹ Гаврилов Л.М. Численность русской действующей армии в период Февральской революции // История СССР. 1972. №3. С.198-202; Андреев А.М. Солдатские массы гарнизонов русской армии в Октябрьской революции. М., 1975. С.22.

² Войсковые комитеты действующей армии. Март 1917 - март 1918 г. М., 1982. С. 17-18; Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.91-92; Миллер В.И- Солдатские комитеты русской армии в 1917 г. (Возникновение и начальный период деятельности). М., 1974. С.62-63.

³ Войсковые комитеты действующей армии. Март 1917-март 1918 г. С.29-30; Пореда Советской власти в Белоруссии. С.108-109; Миллер В.И. Солдатские комитеты русской армии в 1917 г. (Возникновение и начальный период деятельности). С.77; Революционное движение в русской армии в 1917 г. (февраль - октябрь). М., 1968. С.217-221.

⁴ Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С. 194-230. Спирин Л.М. Россия, 1917 год: Из истории борьбы политических партий. М., 1987. С.223-2^"> По беда Советской власти в Белоруссии. С.123.

472

Дэлегаты з'езда закікалі ўсіх салдат, рабочых і сялян не выходзіць за межы наяўных законаў, і ажыццяўленне ўласных рэзалюцыі Лічылі магчымым толькі пасля ўнясення адпаведных змен у заканадауства. Радыкальныя _лозунгі нешматлікай балышавіцкай фракцыі аб рэвалюцыйных пераўтва-рэннях явачным парадкам, па-за законам, не знайшлі адчувальнай ладтрымкі з боку дэлегатаў.

У сфарміраваны з'ездам Выканаўчы камітэт Заходняга фронту (Фран­тавы камітэт) увайшлі 75 дэлегатаў, сярод якіх былі 32 эсэры, 29 сацыял-дэмакратаў (у тым ліку шэсць балынавікоў), 14 беспартыйных. Старшынёй камітэта стау эсэр У.Падвіцкі. Франтавы камітэт размясціўся ў Мінску і ат-рымаў вялікія магчымасці уплываць на ход падзей ў Беларусі

Значная частка афіцэраў, пазбаўленая ранейшых прывілеяў, ва ўмовах нагнятання варожасці з боку салдат, лічыла дэмакратызацыю арміі неда-пушчальнай, разбураючай асновы армейскага ладу. Аналагічную пазіцыю заняў і генерал В.Гурка, вымушаны у маі 1917 г. пайсці ў адстауку з пасады галоунакамандуючага Заходнім фронтам¹. На фронце і у тылавых гарнизо­нах пачалі узнікаць карпаратыуныя афіцэрскія арганізацыі. У маі 1917 г. у Магілёве адбыуся Усерасійскі з'езд афіцэраў арміі і флоту, які запатрабаваў аднавіць дысцыпліну і аўтарытэт камандзіра, замяніць "угаворы" салдат "са­мымі вышэйшымі крымінальнымі пакараннямі"².

У той жа час радыкальна настроеныя пласты салдат пад уздзеяннем рэвалюцыйнай агітацыі дамагаліся поунай адмены усіх абмежаванняу ў пра­вах - непазбежных у армейскіх умовах, тым больш падчас вайны.

Адной з праяў дэмакратызацыі стала разгортванне у этнічна стракатым расійскім войску нацыянальных рухаў. На Заходнім фронце ў першыя ме­сяцы рэвалюцыі ўзніклі літоўскія, украінскія, польскія, беларускія і іншыя культурна-асветныя і палітычныя суполкі. У красавіку-маі 1917 г. на з'ездах воінау літоуцаў, палякаў Заходняга фронту ў Мінску былі аформлены агульнафрантавыя нацыянальныя арганізацыі, выбраны іх каардынацый-ныя органы³. Пэуную ўвагу вайсковым праблемам надаваў Беларускі нацы-янальны камітэт. У канцы сакавіка ім была утворана спецыяльная камісія для выпрацокі праекта беларускага народнага апалчэння. 15 мая ў Мінску заснавана Ваенная беларуская арганізацыя, якая ставіла мэту аб'яднаць бе-ларусаў-вайскоўцаў для вылучэння сваей праграмы ва Устаноучым сходзе. Паступова ў асяроддзі нацыянальных арганізацый пачала выспяваць ідэя аб вылучэнш воінау адной нацыянальнасці ў асобныя часці. У канцы мая 1917 г. гэта пытанне двойчы абмяркоуваў Выканаўчы камітэт Заходняга фронту. Прадэклараваўшы права нацый на самавызначэнне, Франтавы камітэт у той жа час выказаўся супраць рэарганізацыі арміі па нацыянальнай прыкмеце⁴.

Узнікненне на фронце сістэмы салдацкага самакіравання падрывал агульнапрынятыя дысцыплінарныя асновы войска. Класава-палітычная палярызацыя расійскай арміі, зараджэнне тэндэнцый да яе распаду на асоб-ныя нацыянальныя групы разладжвала дысцыпліну, зніжала кіруемасць і

^{_________________}

¹ НА РБ, ф.60, воп.242, арк.223; Новое время. 1917. 27 мая (9 июня).

² Деникин А.И. Очерки русской смуты // Вопросы истории. 1990. №9. С.118.

³ НА РБ, ф.60, воп.2, спр.69, арк.16; спр.70, арк.151; воп.З, спр.276, арк.1-2,3-4; Вестник финского губернского комиссариата. 1917.26и28апр.; Новое Варшавское утро. 1917.4 июня; Минский голос. 1917.31 марта; Вольная Беларусь. 1917.11 чэрв.

⁴ Вестник Минского губернского комиссариата. 1917. 26 мая; Фронт. 1917. 30 мая; ^келикая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.326-327.

473

баяздольнасць узброеных сіл. Масавай з'явай станавілася дэзерцірства. Шырокі размах набыло братанне з нямецкімі салдатамі, нярэдка інспіраванае камандаваннем праціўніка¹. Разлажэнне фронту ператварала яго ў сур'ёзны фактар грамадскай нестабільнасці, крыніцу павышанай небяспекі для цывільнага насельніцтва краю.

Палітычная сітўацыя ў вёсцы. Рэвалюцыйныя перамены у беларускай вёсцы пачаліся пазней, чым у гарадах, мястэчках і на фронце. Сюды марудней пранікалі звесткі пра падзеі ў краіне, да таго ж яны нярэдка былі урывачныя і недакладныя. Аднак паступова пад уздзеяннем новых органаў улады саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, дэмакратычных партый беларуская вёска абуджалася да грамадскай актыунасці.

Сярод шматлікіх палітычных сіл краю адным з першых ужо у пачатку са-кавіка звярнуў увагу на неабходнасць прапагандысцкай і арганізацыйнай работы сярод сялян Беларускі камітэт у Мінску (Мінскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны)². Неўзабаве пазначылася су-працоўніцтва ў гэтым напрамку беларускіх адраджэнцаў з рэвалюцыйна-дэ-макратычнай часткай служачых мясцовых устаноу УЗС, губернскага зем­ства і настаўнікаў у межах створанага ў Мінску камітэта прапаганды на вёсцы асноў новага дзяржаўнага ладу (старшыня У.Марзон). Беларускі камітэт і Камітэт прапаганды пачалі сумесную падрыхтоўку прызначанага на 4 красавіка краёвага сялянскага з'езда.

Аднак у гэты ж час быу утвораны Мінскі губернскі сялянскі камітэт (спачатку лічыу" сябе падраздзяленнем Усерасійскага сялянскага саюза), які пад кіраўніцтвам бальшавіка М. Фрунзе заняў канфрантацыйную пазцыю у¹ адносінах да беларускага руху³. Губернскі камітэт абвясціу аб скліканні 20 красавіка 1917 г. з'езда сялян Мінскай губерні, чым ускладніў падрыхтоўку агульнакраёвага з'езда.

Задуманы як дэмакратычны форум сялян усёй Беларусі, краёвы ся­лянскі з'езд пад старшынствам А.Смоліча сабраў 4 сакавіка толькі 52 дэлега­таў⁴. 3-за слабай прадстаўнічасці і процідзеяння Мінскага губернскага ся­лянскага камітэта гэты форум не змог істотна паўплываць на далейшыя падзеі ў беларускай вёсцы.

Практычна манапольным уплывам на беларускае сялянства завалодалі у першыя месяцы рэвалюцыі агульнарасійскія сацыялістычныя партыі, галоўным чынам эсэры. Яны абапіраліся на створаны за гады вайны раз-галінаваны апарат розных устаноў па абслугоуванні Заходняга фронту, а таксама новыя ўрадавыя і грамадскія арганізацыі, што густой сеткай пак-рылі раён дыслакацыі фронту і яго тыл пасля Лютаўскай рэвалюцыі.

Асноуны палітычны напрамак працы расійскіх сацыялістаў сярод бела­рускіх сялян быу нададзены I з'ездам ваенных і рабочых дэпутатау арміі і тылу Заходняга фронту. Яго рэзалюцыя па аграрным пытанні патрабавала выключыць зямлю з гандлёвага абароту і перадаць яе ў карыстанне сялянам на аснове працоўнай нормы, а таксама прыпыніць дзеянне закона ад 14 чэр-веня 1910 г. аб выхадзе з абшчыны. Для абароны класавых штарэсаў сялян

^{__________________}

¹ Смольянинов ММ. Революционное сознание солдат Западного фронта в 1917 г. С.'Ь- 84.

² Минский голос. 1917.14 марта; НГАБ у г. Мшску, ф.700, воп.1, спр.383, арк.23-2< 56; Вестник Минского губернского комиссара. 1917. 23 и 24 марта; Минская газета. 191'• 24 марта.

³ Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.138,159-1° 168-169.

⁴ Минская газета. 1917. 8 апр.

474

з'езд залікаў неадкладна ўтвараць сялянскія саветы, якія павінны былі уступіць у арганізацыйную сувязь з саветамі рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Вайсковым камітэтам прадпісвалася накіраваць у вёску ў якасці агітатараў мабілізаваных у войска сельскіх інтэлігентаў¹.

Важную ролю па ўцягненню сялянства ў вір рэвалюцыйных падзей адыграла падрыхтоўка і правядзенне губернскіх сялянскіх з'ездаў, што ад-быліся ў Беларусі ў красавіку-чэрвені 1917 г. Найбольшы рэзананс атрымау I з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, які прайшоў у Мінску 20-23 красавіка пад старшынствам М.Фрунзе. У цэнтры увагі 800 дэ­легатаў з'езда знаходзілася пытанне аб зямлі. Прынятая рэзалюцыя ў цэлым паўтарала эсэраўскія палажэнні аб скасавані прыватнай уласнасці на зямлю, абвяшчэнні яе ўсенародным набыткам і аб перадачы у карыстанне сялянам у памерах працоунай нормы. Як і франтавы, з'езд сялян Мінскай і Віленскай губерняў прызнаў недапушчальным да Устаноўчага сходу гвалтоўныя захопы зямлі і ўгоддзяў, разбурэнне маёнткаў і іншыя самачынныя дзеянні.

Вострую дыскусію выклікала на з'ездзе праблема дзяржаўнага і нацыя-нальна-культурнага самавызначэння беларусаў. Пад уплывам старшыні з'езда і яго аднадумцаў дэлегаты прагаласавалі за рэзалюцыю, якая асуджала ідэю палітычнай аўтаноміі Беларусі. Адначасова яна утрымлівала па-жаданне аб'яднаць беларускія губерні ў адміністрацыйна-гаспадарчую адзінку - вобласць, арганізаваную на прынцыпах земскага самакіравання.

З'ездам быу створаны Выканаўчы камітэт сялянскіх дэпутатаў Мінскай

і Віленскай губерняў, які узначаліў М. Фрунзе².

3 рэзалюцыямі з'езда сялян у Мінску пераклікаліся рашэнні Магілёўскага (3-4 мая) і Віцебскага (10-15 чэрвевя) губернсіх, а таксама павятовых з'ездаў сялянскіх дэпутатаў.

У аналагічным напрамку прайшоў у маі 1917 г. І і Усерасійскі з'езд сялянскіх дэпутатаў у Петраградзе. Беларускае сялянства прадстаулялі на ім 77 дэлегатаў, пераважна неаднародніцкіх поглядаў Па усіх абмеркаваных пытаннях з'езд прыняў эсэраўская рэзалюцыя. У сфарміраваны з'ездам Выканаўчы камітэт Усерасійскага савета сялянскіх дэпутатаў на чале з эсэрам М. Аўксенцьевым ад беларускіх губерняў увайшлі дзевяць чалавек, ад Заходняга фронту - 18³.

Праведзеныя ў першыя месяцы рэвалюцыі пад пераважным уплывам эсэраў шматлікія сялянскія з'езды і утвораныя і саветы сялянскіх дэпута­таў арыентавалі вяскоўцаў на вырашэнне аграрнага пытання ў прававым рэ-чышчы, шляхам дамаганняў адпаведных рэформаў ад Часовага ўрада і буду-чага Устаноўчага сходу. У рэчаінасці, аднак, непісьменная сялянская маса нярэдка ігнаравала апеляцыі сваіх дэлегатаў на з'ездах, у саветах і камітэтах да законнасці, а ўхваленыя ім рэзалюцыі аб перадачы зямлі народу часта трактавала як санкцыю на неадкладныя самачынныя дзеянні. Паводле няпоўных даных, з 1 сакавіка да 25 ліпеня 1917 г. у Беларусі адбылося 266 аграрных правапарушэнняў, а паводле іншых звестак - нават 364⁴. Тэта неўтаймаваная стыхія падтрымлівалася бальшавікамі, якія штурхалі гра-мадства да новых узрушэнняў.

^{____________________}

¹ Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т.1. С.197-200.

² Великая Октябрьская социалистическая революция в Белоруссии. Т. 1. С. 245-247. Ьруталевич В.А. Рождение Белорусской Советской Республики (На пути к провозглашению Республики. Октябрь 1917 - декабрь 1918 г.). С.101-102.

II с

³р.^{ашко ПК}-^Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С.37-38, * 1 о—118.

⁴

Башко П.К. Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов Белоруссии. С. 118; МалявскийАД. Крестьянское движение в России в 1917 г.: март-оетябрь.М , 1981 С374-375 (табл.).

475